DERLEME SÖZLÜĞÜ’NDE İNSANIN FİZİKSEL VE RUHSAL ADLANDIRMALARINI YANSITAN KAVRAM ADLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 3, 473 - 509, 31.07.2025

Nilüfer Yıldırım , Mehtap Suğan

https://doi.org/10.20322/littera.1667331

Öz

Derleme ve ağız çalışmaları, başta dil ve folklor olmak üzere birçok alana kaynaklık etmesi bakımından büyük bir öneme sahiptir. Türkiye Türkçesi ağızlarının zengin içerik dünyası incelendiğinde çeşitli anlam alanlarına ait kavramları karşılayan pek çok kullanımın olduğu görülmektedir. Bu durum Türkçenin söz varlığının zenginliğini ve ifade gücünün fazlalığını göstermektedir. Türkçenin zengin söz varlığının kaybolmaması ve gelecek kuşaklara doğru aktarılması için önemli olan sözlükler ve bu sözlükler ile ilgili olarak yapılan çalışmalar büyük önem taşımaktadır. Türkiye Türkçesi ağızlarının kullanıldığı coğrafyalardan büyük zorluklarla yürütülen özverili çalışmaların sonucunda elde edilen dil malzemesinden hareketle oluşturulan Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Türkçenin önemli sözlüklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Sözlüğün zengin söz varlığı muhtevası içinde insanları fiziksel ve ruhsal olarak tanımlayan sözcükler de bulunmaktadır. Bu sözcükler içerik analizi yöntemiyle taranarak tespit edilmiş ve alfabetik olarak listelenmiştir. Derleme Sözlüğü’nde insanları fiziksel ve ruhsal olarak tanımlayan ifadeler incelendiği zaman sözcüklerin bir kısmının insan, bitki, hayvan, sayı, renk, organ, akrabalık, millet, yiyecek-içecek, hastalık, dinî adlar ve araç-gereç adları gibi bazı kavram adları ile oluşturulduğu dikkati çekmektedir. Makalede bu temel başlıklar ekseninde insanları fiziksel ve ruhsal açıdan adlandıran ifadeler oluşum şekillerine göre ele alınarak, bu sözcükler ile insanlardaki fiziksel ve ruhsal özellikler arasında hangi yönlerle nasıl ilgiler kurulduğu örneklendirilmiş ve elde edilen veriler tablo ve grafikler ile yansıtılmıştır. Böylelikle Türkçenin adlandırma gücünün yüksekliğine değinilerek bu alandaki söz varlığının korunması ve gelecek kuşaklara aktarılmasına vurgu yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Derleme Sözlüğü , Türkiye Türkçesi Ağızları , Kavram Adları , Fiziksel ve Ruhsal Özellikler

Kaynakça

• Acıpayamlı, O. (1992). Türk kültüründe “ad koyma folkloru”nun morfolojik ve fonksiyonel yönlerden incelenmesi. IV. Milletler Arası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildiri Kitabı, (1-15). Ofset Repromat Matbaası.
• Aksan, D. (2004). Türkçenin sözvarlığı. Engin Yayınevi.
• Aksan, D. (2006). Anlambilim, anlambilim konuları ve Türkçenin anlambilimi. Engin Yayın Evi.
• Alkaya, E. (2001). Tatar Türklerinin kullandığı Türkçe kişi adları üzerine bir değerlendirme. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11, ss. (1-25).
• Banguoğlu, T. (2019). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayazıt, Z. Z. (2018). Türkçe sayı adları üzerine bir inceleme. The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS), 3(2), ss. 26-34
• Borazan, Ş. (2019). Derleme sözlüğü ile Tarama sözlüğü’ndeki bitki adlarının karşılaştırılması. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6(3), ss. 1700-1768.
• Boyraz, Ş. (1998). Lakaplar konusunda bazı dikkatler ve bir yöre örneği. Türklük Bilimi Araştırmaları, 8, ss. 107-138. Buran, A. (2015). Türklük bilimi terimleri sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Calp, M. (2014). Kişi adları üzerine dilbilimsel bir çalışma (Ağrı ili örneği). A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 52, ss. 27-49.
• Çağmar, M. E. (2003). Araplarda ad koyma. Nüsha, 8, ss. 94-105.
• Doğan, L. (2002). Türk kültüründe hayvanlar ve hayvan isimleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 12, ss. 615-659.
• Doğan, L. (2005). Türk dilinde organ adları üzerine bir inceleme - Ana ve ara temel kelimeler. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(1). ss. 141-163.
• Doğan, Z. (2022). Derleme sözlüğü’ndeki oyun ve oyunla ilgili kavram alanları. [Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Ergene, O. (2014). Türkiye Türkçesi ağızlarında hayvan adlandırmalarına ilişkin belirleyiciler. Turkish Studies, 9(12), ss. 179-213.
• Ergin, M. (1993). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım Yayın Tanıtım.
• Görmüş, Y. (2021). “Organ adları” üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir kaynakça denemesi. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 9(27), ss. 285-301.
• Gül, M. & Yüksel, F. (2022). Derleme sözlüğü’nde yer alan beden hastalıkları ile ilgili söz varlığı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 31, ss. 444-467.
• Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü. Engin Yayınevi.
• Karahan, L. (2009). Türkçede dinî anlamlı bazı kişi adlarını ekle değiştirme geleneği. Dil Araştırmaları, (4), ss. 17-24.
• Kaymaz, Z. (2000). Türkiye Türkçesi ve ağızlarında renk bildiren kelimelerin kullanılışı ve sistematiği. TDAY-Belleten, 45, ss. 251-341.
• Keskin, A. (2021). Adbilim odağında lakaplar ve lakaplarla karıştırılan başlıca terim ve kavramlar. Avrasya Terim Dergisi, 9(2), ss. 54.
• Kırbaş, G. (2023). Tarama sözlüğü’ndeki renk ifade eden sözcüklerin kuruluşu üzerine. Selçuk Türkiyat, (60), ss. 225-266.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kurul (1998). Ad koyma. İslam ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Örnek, S. V. (2014). Türk halk bilimi. BilgeSu Yayınları.
• Sarı, İ. (2013). Dilde yeniden adlandırma ihtiyacı: Retronimler. Türkbilig, 25, ss. 19-26.
• Soydan, S. (2021). Tarama Sözlüğünde bazı yiyecek ve içecek adları üzerine değerlendirme. Uluslararası Dil ve Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 4(1), ss. 14-30.
• Tuğluk, M. E. (2024). “Derleme Sözlüğünde geçen akrabalık adları”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (35), ss. 355-364.
• Türk Dil Kurumu. (2019). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (Cilt Ⅰ-Ⅵ, 211/1). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2023). Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk, O. & Koç, F. (2021). Manzûme-i Ferâiz adlı eserde geçen akrabalık adları üzerine bir değerlendirme. Asya Studies-Academic Social Studies / Akademik Sosyal Araştırmalar, 5(18), ss. 125-130.
• Yeşildal, Ü. Y. (2018). Atalar kültüne dair inanmaların Türklerin ad verme inanç ve gelenekleri üzerindeki tesiri. Millî Folklor, 119, ss. 48-59.