CEM SULTAN’IN CEMŞÎD U HURŞÎD’İ ÇEVİRME NEDENLERİNE DAİR BİR DEĞERLENDİRME: EJDERHAYI ÖLDÜREN KİM?

Year 2022, Volume: 15 Issue: 37, 222 - 235, 16.03.2022

Sibel Kocaer

https://doi.org/10.12981/mahder.1074375

Abstract

Osmanlı hanedanının dünya çapında tanınan şehzadesi Cem Sultan (öl. 1495), taht mücadelesini kaybeden şehzadeler arasında sultan olmaya en çok yaklaşmış Osmanlı şehzadesidir. Karakteri ve karizmasının getirdiği başarılar sayesinde hükümdarlık yolunda çevresindekilerden büyük destek görmüş, tahta çıkması engellenmiş olsa da sultan olarak kabul edilmiştir. Bu nedenle, ‘Sultan’ unvanıyla anılan tek Osmanlı şehzadesidir. Babası Fatih Sultan Mehmed’in (öl. 1481) ölümünden sonra hayatı tamamen değişmiş, Avrupa’daki esaret yılları başlamıştır. Cem Sultan’ın esaret yılları, sadece Osmanlı sarayının değil, Avrupa krallıklarının da politik gündemini belirlemiştir. Bu makalenin odağında, Cem Sultan’ın tahta çıkmaya hazırlandığı yıllarda, 1478 yılında Farsçadan Türkçeye çevirdiği, kendisinin Âyât-ı Uşşâk adını verdiği, akademik çalışmalarda Cemşîd u Hurşîd adlıyla tanınan mesnevisi vardır. Çevirinin kaynak metni Selmân-ı Sâvecî’nin (öl. 1376) Cemşîd u Hurşîd adlı mesnevisidir. Cem Sultan’ın Cemşîd u Hurşîd’i çevirdiği yıllar, Konya ve Karaman bölgesinin idarecisi olduğu ve edebiyata olan ilgisi nedeniyle çevresinde kendisini seven bir şair topluluğunun olduğu yıllardır. Bu şairlerin bazıları Avrupa’daki esaret yıllarında dahi Cem Sultan’ın yanından ayrılmamıştır. Cem Sultan, içeriği ve göndermeleri dönemin siyasi olaylarıyla ilişkili olan Saltuknâme’nin (1473-1480) de hamisidir. Siyasi çekişmelerin ve savaşların arasında taht adaylığını güçlendirmeye çalıştığı bir dönemde Cem Sultan’ın Cemşîd u Hurşîd’i çevirmiş olması dikkat çekici ve düşündürücüdür. Bu makalede, Cemşîd u Hurşîd mesnevisi, mütercimi Cem Sultan’ın şehzade kimliği doğrultusunda değerlendirilecektir. Kaynak metinden farklı bir şekilde, çeviri metinde Cemşîd’in ejderhayı öldürdüğü beyitler 41 beyitlik ayrı bir bölüm oluşturur. Cem Sultan’ın yeniden yazdığı ejderhayı öldürme epizotu örneğiyle bu makale, bir Osmanlı şehzadesinin çevirmek için bu mesneviyi seçmiş olmasının muhtemel nedenlerini incelemektedir.

Keywords

Cem Sultan, Cemşîd u Hurşîd, ejderha, Şahnâme, Sarı Saltuk

SOME THOUGHTS ON WHY CEM SULTAN CHOSE TO TRANSLATE THE CEMŞÎD U HURŞÎD: WHO KILLED THE DRAGON?

Abstract

The Ottoman Sultan Cem (d. 1495), who is well-known worldwide, almost beat the rival to the throne, but failed. However, compared to other Ottoman princes, he was the closest to victory. Although he was prevented from ascending the throne, through his character, charisma and achievements he gained the support of those around him and was accepted as sultan by his supporters. Because of this, he is the only Ottoman prince who can claim the title ‘Sultan’. After the death of his father Mehmed II (d. 1481) his life changed dramatically with the start of his years in captivity. His captivity had a major effect on the political agenda of both the Ottoman State and European kingdoms. This article focuses on the Âyât-ı Uşşâk (1478) by Cem Sultan, which is the Turkish translation of the Cemşîd u Hurşîd by Selmân-ı Sâvecî (d. 1376). The original work is in Persian, and the translated work is also referred to as Cemşîd u Hurşîd in academic studies. Cem Sultan was the governor of the Konya and Karaman region when he translated the Cemşîd u Hurşîd. Owing to his great interest in literature, he was often accompanied by an admiring group of poets, and some of them accompanied him during his stay in Europe as well. Cem Sultan was also the patron of the Saltuknâme (1473-1480), which closely mirrors the political events of its time. The fact that he translated the Cemşîd u Hurşîd, at a time when he was trying to strengthen his power amidst political struggles and wars, makes this work stand out and thought provoking. This article will examine Cemşîd u Hurşîd with a particular focus on the princely identity of its translator, Cem Sultan. Unlike the original work, its translation includes a separate chapter on the killing of the dragon by Cemşîd, and it consists of 41 couplets. Looking closely at the episode on the killing of the dragon, which was rewritten by Cem Sultan, this article addresses the possible reasons why an Ottoman prince should choose to translate the Cemşîd u Hurşîd.

Keywords

Cem Sultan, Cemşid u Hursid, Saltukname, dragon, Shahnama

References

• Albayrak, N. (1983). Cem. İslâm Ansiklopedisi, C. 7, 279-280, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aksoy, H. (1993). Cemşîd ü Hurşîd. İslâm Ansiklopedisi, C. 7, 342-343, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aynur, H. (2000). Cem şairleri. İlmî Araştırmalar, 9, 33-43.
• Babaarslan, G. (2020). Cem Sultan’ın Türkçe Divanı’nda bulunmayan bazı şiirleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 24/2, 55-116.
• Cem Sultan (2000). Cemşîd u Hurşîd. (Haz. Adnan İnce), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Cross, C. (2018). The lives and afterlives of Vis and Rāmin. Iranian Studies, Vol. 51, No. 4, 517-556.
• Çoruhlu, Y. (2019). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Dedes, Y. (1996). Battalname – Introduction, English translation, Turkish transcription, commentary and facsimile (Part 1: Introduction and English Translation). Cambridge, MA: Harvard University.
• Ebû’l-Hayr-i Rûmî (1988). Saltuk-nâme I. (Haz. Şükrü Halûk Akalın), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Firdevsî (2009). Şahnâme. (Çev.: Necati Lugal), İstanbul: Kabalcı.
• Firdevsî (2016). Şahnâme II. (Çev.: Nimet Yıldırım), İstanbul: Kabalcı.
• Gökcan Türkdoğan, M. (2011). Aşk mesnevileri ve gazellerdeki sevgili imajına dair bir karşılaştırma. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 29, 111-124.
• Horata, O. (2000). Cem şairleri: Bir kader birliğinin anatomisi. Bilig, 15, 91-109.
• İnalcık, H. (2015). Has-bağçede ‘Ayş u Tarab: Nedîmler şâirler mutrîbler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür.
• İpekten, H. (1996). Divan edebiyatında edebî muhitler. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
• Karabıyık, E. - Memet, A. M. (2018). Cem Sultan’ın muhiti ve Cem şairleri. Cem Sultan ve Dönemi, (Ed.: B. Kemikli - O. Kocatürk), 93-101, Bursa: Osmangazi Belediyesi.
• Kafadar, C. (2017). Cem Sultan-Bayezid mücadelesinin öteki yüzü. (Röportaj: Kansu Şarman), Atlas Tarih, S. 48, Ağustos – Eylül, 48-61.
• Kafadar, C. (2019). İki Cihan Âresinde: Osmanlı Devletinin Kuruluşu. İstanbul: Metis Yayınları.
• Karadeniz, H. B. (2015). Karaman sürgünleri (1467-1474). Belleten, 79 (284), 73-104.
• Kuehn, S. (2014). The dragon fighter: The influence of Zoroastrian ideas on Judaeo-Christian and Islamic iconography. ARAM, 26, 63-97.
• Kut, G. (1993). Cem Sultan. İslâm Ansiklopedisi, C. 7, 284-286, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ördek, Ş. (2017). Cemşîd ü Hurşîd mesnevileri ve Ahmedî ile Selmân-ı Sâvecî’nin Cemşîd ü Hurşîd mesnevilerinin mukayesesi. Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Pancaroğlu, O. (2004). The itinerant dragon-slayer: Forging paths of image and identity in Medieval Anatolia. Gesta, 43, 151-164.
• Polat Aktaş, N. (2021). Cemşîd’in yolculuğu: “Cemşîd ü Hurşîd” mesnevîsinin Joseph Campbell’ın monomit kuramına göre incelenmesi. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5 (4), 1901-1921.
• Sakaroğlu, D. (2015). Selmân-ı Sâvecî’nin Cemşîdı Hurşîd’i. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Şakiroğlu, M. (1993). Cem Sultan. İslâm Ansiklopedisi, C. 7, 283-284, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Taghizadehzonuz, R. (2016). ‘Işknâme (Ferruh u Hümâ) mesnevisinde sevgililerin “ilk âşık olma” motifinin İran aşk mesnevileriyle karşılaştırılması. Ankara: İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Tezcan, N. (2011). Osmanlı-Türk edebiyatında aşk mesnevilerini şövalye aşkı bağlamında okumak. Frankofoni, 23, 121-133.
• Tezcan, N. (2016). Kurmacanın kurmacası: Aşk mesnevilerinin kurgusu bağlamında Şeyh Galib’in Hüsn ü Aşk’ı. Divan Edebiyatına Yeniden Bakış, 25-38, İstanbul: Yapı Kredi.
• Yavuz, K. (2011). Frengistan’da ağlayan bir şair: Ölümünün 515. Yılında Cem Sultan. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 40, 271-308.
• Yazar, S. (2018). Bir tercüme metni olarak Cem Sultan’ın Cemşîd u Hurşîd mesnevisine dair bazı dikkatler. Cem Sultan ve Dönemi, (Ed.: B. Kemikli-O. Kocatürk), 139-1169, Bursa: Osmangazi Belediyesi.
• Yıldırım, N. (2015). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Zhao, Q. (1989). Chinese mythology in the context of hydraulic society. Asian Folklore Studies, vol. 48, no. 2, 231-246.
• URL-1: İnalcık, H. Djem. Encyclopedia of Islam, 2nd Edition (Ed.: P. Bearman-T. Bianquis-C. E. Bosworth-E. J. van Donzel-W. P. Heinrichs). https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/djem-SIM_2062?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=djem (Erişim: 15.02.2022)
• URL-2: Vatin, N. Cem. Encyclopedia of Islam, Three (Ed.: K. Fleet-G. Krämer-D. Matringe-J. Nawas- E. Rowson). https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/*-COM_24384 (Erişim: 15.02.2022)