An Identity Investigation: Was Muʻtazilah Humanist?

Year 2020, , 167 - 194, 30.06.2020

Mustafa Köse

https://doi.org/10.33420/marife.703190

Abstract

Ideas are evaluated with the socio-cultural environments that reveal themselves. Similar environments can cause intellectual formations of the same property. Humanism is mostly regarded in Western thought and in a secular nature. However, whether humanism supposedly emerging with modernity belongs only to the West and its relationship with religion should be discussed. At this point, it should be examined whether the Muʻtazilī thinkers who stand out with their intellectual orientation in Islamic thought should be regarded as humanists. In this study, the projection of humanism in Muʻtazilī thought will be revealed by referring to the cultural framework that constitutes the thoughts.
Firstly, the concept of humanism will be emphasized in the first part of our study and it will be revealed how it was formed in the Western thought tradition. Afterwards, it will be examined whether a humanist interpretation of religions in general and Islam in particular is possible. In this context, it will be determined that there can be different humanisms, one of which is God-centered humanism. The approach of the Muʻtazilī thinkers, who emerged in the intellectual background of the second century, to literary studies, whether they trust human abilities in the construction of religious knowledge, their role in the legislative activities, how they evaluate the social political aspects of human beings will be discussed. From this point of view that distinguish their understanding of religion from other Islamic interpretations will be pointed out in some places by comparisons.

Keywords

History of Islamic Sects, Human, Humanism, Modernism, Renaissance

Bir Kimlik Soruşturması: Mutezile Hümanist miydi?

Abstract

Fikirler, kendilerini ortaya çıkaran sosyo-kültürel çevreler ile birlikte değerlendirilir. Benzer ortamlar aynı özellikteki düşünsel oluşumlara neden olabilir. Hümanizm, çoğunlukla Batı düşüncesi içinde ve seküler bir nitelikte kabul edilir. Ancak modernite ile birlikte ortaya çıktığı varsayılan hümanizmin sadece Batı’ya ait olup olmadığı ve din ile ilişkisi tartışılmalıdır. Tam bu noktada İslam düşüncesinde entelektüel yönelimleriyle öne çıkan Mutezilî düşünürlerin hümanist sayılıp sayılmayacakları incelenmelidir. Bu çalışmada düşünceleri oluşturan kültürel çerçeveye atıfla hümanizmin Mutezilî düşüncedeki izdüşümü ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Öncelikli olarak çalışmamızın ilk bölümünde hümanizm kavramı üzerinde durularak Batı düşünce geleneğinde nasıl oluştuğu ortaya konulacaktır. Sonrasında genelde dinlerin özelde ise İslam dininin hümanist bir yorumunun mümkün olup olmadığı ele alınacaktır. Bu bağlamda farklı hümanizmlerin olabileceği, bunlardan birinin de Tanrı merkezli hümanizm olduğu tespit edilecektir. İkinci asrın entelektüel zemininde ortaya çıkan Mutezilî düşünürlerin edebi çalışmalara yaklaşımları, dini bilginin inşa edilmesinde insan yetilerine güven duyup duymadıkları, insanın yasama faaliyetlerindeki rolü, insanın toplumsal siyasal yönünü nasıl değerlendirdikleri genel manada ele alınacaktır. Bu açıdan onların din anlayışını diğer İslami yorumlardan ayıran noktalara yer yer karşılaştırmalarla işaret edilecektir.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi, İnsan, Hümanizm, Modernizm, Rönesans

References

• Abdul-Amir Al-AʻAsam. Ibn Ar-Riwandi’s Kitab Fadihat al-Muʻtazilah. Beirut-Paris: Editions Queidai, 1975-1977.
• Abdulkâhir b. Tâhir b. Muhammed el-Bağdâdî. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yay., 2008.
• Abdü’l-Hüseyn Ali Ahmed. Mevkıfü’l-hulefâi’l-ʻAbbâsiyyîn. Doha: Dâru Katari b. Fecâe, 1405/1985.
• Ahmed b. Yahya b. el-Murtaza. Minhâcü’l-vüsûl ilâ miʻyâri’l-ʻukûl fî iIlmi’l-usûl. Sanʻâʼ: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye, 1412/1992.
• Arslan, Hulusi. “Mu’tezile’de Dinin Gayesel Yorumu”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8/2 (Güz 2017), 23-39.
• Arslan, Hulusi. Muʻtezile’ye Göre İyilik ve Kötülük (Husn ve Kubh) Problemi. Doktora Tezi, Erciyes Ünv. SBE, 2000.
• Ayten, Ali. Psikoloji ve Din. İstanbul: İz Yay., 2017.
• Bacon, Francis. Novum Organum: Tabiatın Yorumu ve İnsan Âlemi Hakkında Özlü Sözler. çev. Sema Önal. İstanbul: Say Yay., 2012.
• Bauer, Thomas. Müphemlik Kültürü ve İslâm. çev. Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yay., 2019.
• Bronowski, Jakob. İnsanın Yükselişi. çev. Aykut Köker. İstanbul: Say Yay., 3. Basım, 2012.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Ahlaki Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yay., 2015.
• Câhız, Ebû Osman ʻAmr b. Bahr. Kitâbü’l-hayevân. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1416/1996.
• Câhız, Ebû Osman ʻAmr b. Bahr. Resâilü’l-Câhız: er-resâilü’l-kelâmiyye-keşşâfü âsâri’l-Câhız. thk. Ali Ebû Mulhim. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, 1987.
• Capra, Fritjof. Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası. çev. Mustafa Armağan. İstanbul: İnsan Yay., 1992.
• Carullah, Zühdi. “el-Menzile Beyne’l-Menzileteyn”. çev. Osman Arık. Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i. II: 589-597. ed. Recep Alpyağıl. İstanbul: İz Yay., 2014.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik -Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yay., 2015.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yay., 3. Basım, 1999.
• Colingwood, R. G. Doğa Tasarımı. çev. Kurtuluş Dinçer. İstanbul: İmge Yay., 1999.
• Condorcet, Marquis de. İnsan Zekâsının İlerlemeleri Üzerinde Tarihi Bir Tablo Taslağı. çev. Oğuz Peltek. İstanbul: MEB Yay., 1990.
• Copernicus, Nicolaus. Göksel Kürelerin Devinimleri Üzerine. çev. C. Cengiz Çevik. 2. Basım. İstanbul: İş Bankası Yay., 2017.
• Davies, Tony. Hümanizm. çev. Emir Bozkırlı. İstanbul: Elips Kitap, 2010.
• Eagleton, Terry. Tanrı’nın Ölümü ve Kültür. çev. Selin Dingiloğlu. İstanbul: Yordam Kitap, 2014.
• Ebû Bekr Muhammed b. el-Huseyn el-Âcurrî. Tahrîmü’n-nerd ve’ş-şetranc ve’l-melâhî, thk. Muhammed Said Ömer İdris. Riyad: el-Mektebetü’l-ʻArabiyyetü’s-Suûdiyye, 1402/1982.
• Eliade, Mircae. Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu. çev. Mehmet Aydın. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1990.
• Erdoğan, Eyüp. Aristoteles’ten Newton’a Paradigmatik Bilim Tarihi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2009.
• Ess, Josef van. “Ebû İshâk en-Nazzâm Örneği Üzerinden Kelâm-Bilim İlişkisi”. çev. Mehmet Bulğen, MÜİFD 46 (Nisan 2014), 267-286.
• Ess, Josef van. “el-Câhız ve Erken Mu’tezile Kelâmı”. çev. Mustafa Köse. Marife 15/1 (2015), 209-220. https://doi.org/10.33420/marife.437072
• Eşʻârî, Ebû’l-Hasen. İlk Dönem İslam Mezhepleri Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn. çev. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yay., 2005.
• Eşʻârî, Ebû’l-Hasen. Kutsal ve Kutsal-Dışı. çev. Ali Berktay. İstanbul: Alfa Yay., 2017.
• Fahri, Macit. İslâm Felsefesi Kelamı ve Tasavvufuna Giriş. çev. Şahin Filiz. İstanbul: İnsan Yay., 2014.
• Fromm, Erich. Psikanaliz ve Din. çev. Aydın Arıtna. İstanbul: Arıtan Yay. 1982.
• Fromm, Erich. Sevme Sanatı. çev. Yurdanur Salman. b.y.: De Yay., 5. Basım, ts.
• Fromm, Erich. Yeni Bir İnsan Yeni Bir Toplum. çev. Necla Arat. İstanbul: Say Yay., 12. Basım, 2019.
• Gardet, Louis - Anawati, Georges. İslam Teolojisine Giriş - Karşılaştırmalı Teoloji Denemesi. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Ayrıntı Yay., 2015.
• Goldziher, Ignaz. İslam Kültürü Araştırmaları. çev. Mehmed Said Hatiboğlu-Cihad Tunç. 2 Cilt. Ankara: Otto Yay., 2019.
• Goodman, Lenn E. İslâm Hümanizmi. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: İletişim Yay., 2006.
• Gray, Hanna H. “Reneissance Humanism: The Pursuit of Eloquence”. Journal of the History of Ideas 24/4 (Oct. - Dec., 1963), 497-514.
• Guénon, René. Modern Dünyanın Bunalımı. çev. Mahmut Kanık. Bursa: Verka Yay., 2. Basım, 1999.
• Gündoğdu, Hakan. “Hümanizm Bir Din midir?”. Dinler Tarihi Araştırmaları II (Konya, 20-21 Kasım 1998). Ankara: 2000: 99-125.
• Gündoğdu, Hakan. “Hümanizm, Teosentrizm ve Jacques Maritain”. Felsefi Düşün. 9 (Ekim 2017), 104-129.
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Ansiklopedisi: Kavramlar ve Akımlar. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1980.
• Harari, Yuval Noah. Homo Deus: Yarının Kısa Bir Tarihi. çev. Poyzan Nur Taneli. İstanbul: Kolektif Kitap, 3. Basım, 2016.
• Haviland, William A. Kültürel Antropoloji. çev. Hüsamettin İnanç-Seda Çiftçi. İstanbul: Kaknüs Yay., 2002.
• Hayyât, Ebu’l-Huseyn. el-İntisar. çev. Yüksel Macit. İstanbul: Endülüs Yay., 2. Basım, 2018.
• Hazard, Paul. Batı Düşüncesindeki Büyük Değişme. çev. Erol Güngör. İstanbul: Ötüken Yay., 1981.
• Heidegger, Martin. Hümanizm Üzerine. çev. Yusuf Örnek. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yay., 2013.
• Herder, Johann Gottfried von. “İnsanlık Tarihi Felsefesi Üzerine Düşünceler”. Tarih Felsefesi Seçme Metinler: Herder-Kant-Fichte-Schelling-Hegel-Schopenhauer. Haz. Doğan Özlem, Güçlü Ateşoğlu. Ankara: Doğu Batı Yay., 4. Basım, 2017.
• Houf, Horace T. “Is Humanism Religion”. Journal of Bible and Religion. 14/2 (May, 1946), 101-106.
• Hûlî, Emin. Arap-İslam Kültüründe Yenilikçi Yaklaşımlar. çev. Emrullah İşler, Mehmet Hakkı Suçin. Ankara: Kitâbiyât Yay., 2006.
• İbn ʻAbdi Rabbih. el-ʻIkdü’l-ferîd. thk. Müfîd Muhammed Kamîha. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1983).
• İbn Hazm. el-Fasl Dinler ve Mezhepler Tarihi. 3 Cilt. çev. H. İbrahim Bulut. İstanbul: YEK Yay., 2017.
• Johnson, Robert L. Humanism and Beyond. Philadelphia: United Church Press, 1973.
• Kadı Abdülcebbar. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-ʻadl. thk. Hıdır Muhammed Nebhâ. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1433/2012.
• Kâmil, Abdulkâdir. İslâm Hümanizmi. çev. Cemâl Arzu. İstanbul: Kalem Yay., 1972.
• Kant, Immanuel. “Was is Aufklärung?”. UTOPİE Kreativ 159 (Januar 2004), 5-10.
• Koyré, Alexandre. Yeniçağ Biliminin Doğuşu: Bilimsel Düşüncenin Tarihi Üzerine İncelemeler. çev. Kurtuluş Dinçer. Ankara: Gündoğan Yay., 3. Basım, 2000.
• Köse, Mustafa. Mutezile’de Entelektüel Düşünce -Câhız. İstanbul: Endülüs Yay., 2017.
• Kuhn, Thomas S. Bilimsel Devrimlerin Yapısı. çev. Nilüfer Kuyaş. İstanbul: Alan Yay., 3. Basım, 1991.
• Kuhn, Thomas S. Kopernik Devrimi: Batı Düşüncesinin Gelişiminde Gezegen Astronomisi. çev. Halil Turan, Dursun Bayrak, Sinan K. Çelik. Ankara: İmge Kitabevi, 2007.
• Kutub, Muhammed. Çağdaş Fikir Akımları III. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yay., 1986.
• Lamont, Corliss. The Philosophy of Humanism. New York: Humanist Press, 8. Basım, 1997.
• Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî Bilimler. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yay., 2009.
• Maritain, Jacques. True Humanism. New York: Charles Scribner’s Sons, 1938.
• McCants, William F. Kültür Mitleri. çev. Merve Tabur. İstanbul: İthaki Yay., 2012.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü. Der./çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yay., 2018.
• Michelet, Jules. Rönesans. çev. Kazım Berker. İstanbul: Cumhuriyet Yay., 1998.
• Mirandola, Pico della. İnsanın Değeri Üzerine Söylev. çev. Levent Özşar. Bursa: Biblos Yay., 2006.
• Muhammed b. Muhammed el-Müfîd. Evâilü’l-makâlât. thk. İbrahim el-Ensârî. Kum: Matbaatü Mihr, 1413/1993.
• Nâşî el-Ekber. Mesâilü’l-imâme ve müktetafât mine’l-kitâbi’l-evsat fi’l-makâlât. thk. Josef van Ess. Beyrut: Franz Steiner Verlag, 1971.
• Neşşar, Ali Sami. İslâm’da Felsefî Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 Cilt. İstanbul: İnsan Yay., 1999.
• Oesterdiekhoff, Georg W. “The Nature of ʻPremodernʼ Mind”. Anthropos. 110 (2015), 15-25.
• Paine, Thomas. Akıl Çağı. çev. Ali İhsan Dalgıç. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yay., 7. Basım, 2018.
• Pecora, Vincent P. Secularization and Cultural Criticism. Chicago: The University of Chicago Press, 2006.
• Platon (Eflatun). Diyaloglar. çev. Teoman Aktürel. İstanbul: Remzi Kitabevi, 5. Basım, 2009.
• Rayyıs, Ziyauddin. İslamda Siyasi Düşünce Tarihi. çev. Ahmed Sarıkaya. İstanbul: Nehir Yay., 1990.
• Râzî, Fahreddin. Tefsîr-i Kebîr. çev. Suat Yıldırım vd. 23 Cilt. İstanbul: Akçağ Yay., 2013.
• Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence, London: Oxford Press, 1950.
• Schiappa, Edward. Protagoras and Logos. 2. Edition. Carolina: University of Carolina Press, 2003.
• Schöller, Marco. “Zum Begriff des ‘İslamischen Humanismus,’” Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 151/2 (2001), 275-320.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yay., 2008.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. Tsh. el-Ferîd Ceyyûm. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1430/2009.
• Tritton, Arthur Stanley. İslâm Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara: AÜİF Yay., 1983.
• Türker, Sadık. “Hümanizm Hakkında Şüpheci Soruşturmalar”. Felsefi Düşün 9 (Ekim 2017), 5-14.
• Whitehead, Alfred North. Düşüncelerin Serüvenleri. çev. Yusuf Kaplan. İstanbul: Külliyat Yay., 2. Basım, 2011.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri-Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Kelâmı. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yay., 2001.
• Zekiyan, Boğos. Hümanizm (İnsancılık), Düşünsel İçlem ve Tarihsel Kökenler. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2. Basım, 2005.