Historical Background of Sadr Al-Sharia's Ta‘dîl and Its Basis Through Discussions on The Nature of Understanding

Year 2021, Volume: 61 Issue: 61, 27 - 54, 16.12.2021

Güvenç Şensoy

https://doi.org/10.15370/maruifd.1035959

Abstract

The focus of this article is twofold. First, what Sadr al-Shariah intended with the ta'dîl is being studied historically in terms of the relationship between Mâturîdism and Ash‘arism. This relationship is related to the transformation of Ash‘arism within itself. Ash'arism acquired a systematic structure with Bâkillânî and Ibn Fûrek and completed its encounter with Peripateticism at the hands of Juwaynî, Ghazalî and Râzî. This process is called the later period and it showed itself at the highest level at Râzî.
The process in Mâturîdism does not occur at the same time as in Ash‘arism. Accordingly, in Mâturîdism, references to the founder coincide with him about a century and a half after his death. The historical process was considered from the point of view of the relationship of the two schools to each other. The transformation that Mâturîdism underwent was connected with Ash‘arism through Râzî. In this regard, Razi's discussions with Hanafi scholars around Mawarannahr and the results of these discussions were based on the study of the adaptation of Mâturîdism to the new language. In the structure formed by Razi, the interlocutor of kalam is theoretical philosophy as whole. As a result of his visit, the search for harmony in this language began among the Mâturîdite theologicans. Râzî’s use of Ibn Sînâ philosophy as a concept and content made him stand out from his interlocutors. One of the first and uppermost forms of adaptation to this new language in Mâturîdism - along with Shams al-Din al-Samarqandî- was found in Sadr al-Shariah. In this regard, the article analyzes the activity of Sadr al-Shariah, which we conceptualize as a ta'dîl, on the relationship between the two groups in question historically and between religious thought and philosophical thought in general. Sadr al-Shariah’s ta‘dil represents the encounter of Mâturîdism with philosophy.
Although his fiqh aspect is mostly highlighted in the works, it seems that the scholars cited by Sadr al-Shariah in his works are scholars from the fields of logic, kalâm, philosophy and usul. His works in the fields of logic, usul, kalâm and astronomy also include an evaluation of the tradition before him. The change identified as ta'dîl is only a determination specific to its activity in the science of kalâm. Further studies are needed to understand what his purpose is in the other sciences in question.
In the second focus of the study, this proposal is based on the mental existence discussions. This question has been chosen only as an exemplary issue on which our proposal about ta‘dîl. The purpose is not to evaluate the opinions of the scholars in question. Thus, the topic was not discussed in general, restricted only with discussions of the nature of understanding in Isharat. Sadr al-Sharia aims with ta'dîl, as mentioned above, new languages and interlocutors. Sadr al-Shariah deals with Ibn Sina's theses on the mental existence. However, in doing so, he also deals with the interpretations of Tûsî and Râzî. In his commentary, Razi raises objections to Ibn Sina, while Tûsî answers Râzî's objections in his own commentary. Sadr al-Shariah, on the other hand, questions the strength of Tûsî's answers to Râzî.
Râzî's objections to the nature of understanding pose problems that arise if the external truth and the mental image are considered identical. While presenting his objections, Râzî lists his criticisms on the evidence and some cases on the result reached. Tûsî, however, tried to show that Râzî's criticism was unfounded. Sadr al-Shariah enters the discussion through the statements of Tûsî. Sadr al-Shariah was not only content with quoting the statements made during the discussion, but also adopted a way to arbitrate Râzî's objections answered by Tûsî. Sadr al-Shariah does not accept the mental existence as a theory but suggests that it can only be accepted metaphorically. According to him, the external being is not the part of mental being. Those who are understood mentally are understood with respect to their imagined external beings. He did not accept such recognitions as the separation of existence and essence, human soul’s perception, and preserving essence and changing the influence of essence according to the location. He suggested that understanding of the mind would be explained as in the fact that the accident is the “qâim of an atom”. The article excluded Sadr al-Sharia’s mental existence views in general, because his views on existence were out of focus. Therefore, only discussions about the nature of understanding are touched upon here. The historical background reading offered in the first part is based on the change in the interlocutor, content and language presented in the second part. Thus, the change of addressee, content, and language tried to be shown in the second part and through structure of the objections and evidence.

Keywords

Sadr al-Shariah, Mâturîdism, The Interplay of Kalâm and Philosophy, Mâturîdism-Ash‘arism Relationship, Mental Existence

Sadruşşerîa’nın Ta‘dîl Teşebbüsüne Tarihsel Arka Plan Denemesi ve İdrakin Mahiyeti Tartışmaları Üzerinden Temellendirilmesi

Abstract

Bu makalenin odağı iki yönlüdür. İlk olarak Sadruşşerîa’nın ta‘dîl teşebbüsü ile amaçladığı şey tarihsel olarak Mâtürîdîlik-Eş‘arîlik ilişkisi açısından incelenmektedir. Bu ilişki Eş‘arîliğin kendi içindeki dönüşümle alakalandırılmıştır. Eş‘arîlik Bâkıllanî ve İbn Fûrek ile sistematik bir yapıya kavuşmuştur. Sonrasında Cüveynî, Gazzâlî ve son olarak Râzî ile geçirmiş olduğu dönüşümlerle Meşşâîlik ile karşılaşmasını tamamlamıştır. Böylece müteahhir dönem olarak isimlendirilen süreç en üst seviyede kendisini göstermiştir.
Mâtürîdîlikte ise süreç Eş‘arîlik ile eş zamanlı gerçekleşmemiştir. Mâtürîdîlikte, kurucu imamına atıflar imamın vefatının yaklaşık bir buçuk asır sonrasına denk gelmektedir. Bu farklılık dikkate alınarak söz konusu tarihsel süreç iki ekolün birbiriyle ilişkisi açısından incelenmiş ve Mâtürîdîliğin geçirdiği dönüşüm, Râzî üzerinden Eş‘arîlik ile irtibatlandırılmıştır. Bu açıdan Râzî ile Mâverâünnehir’deki Hanefî âlimler arasında cereyan eden münazaralar ve bu münazaraların sonuçları temele alınarak Mâtürîdîliğin karşılaştığı yeni dile uyumu incelenmiştir. Yeni dilden kastedilen Râzî ile kemale ulaşmış olan felsefi kelâmın dilidir. Râzî’nin oluşturduğu yapıda kelâmın muhatabı bütün olarak nazari/teorik felsefedir. Ziyareti sonucunda Mâtürîdî kelâmcılar arasında bu dile uyum arayışı başlamıştır. Râzî’nin söz konusu münazaralarda galip olmasının onun yalnızca cedeldeki kuvvetiyle açıklanmasının eksik olduğu düşünülmüş ve İbn Sînâ felsefesinden kavram ve içerik olarak istifadesinin onu muhataplarından öne çıkardığı tespiti yapılmıştır. Hanefîlerin bu yeni dile uyum sağlama ihtiyaçları bu şekilde gerekçelendirilmiştir. Mâtürîdîlik içinde bu yeni dilin ilk ve en üst şekillerinden birinin -Şemseddin es-Semerkandî ile birlikte- Sadruşşerîa’da bulunduğu tespit edilmiştir. Bu açıdan makale Sadruşşerîa’nın ta‘dîl teşebbüsü olarak kavramsallaştırdığımız faaliyetini tarihsel olarak söz konusu iki fırka arasındaki ve genel olarak da dini düşünce ile felsefi düşünce arasındaki ilişki üzerine kurmaktadır. Sadruşşerîa’nın girişiminin Mâtürîdîliğin -İbn Sînâ özelinde- felsefi mesâil ve dil ile karşılaşmasını temsil ettiği iddia edilmektedir. Dolayısıyla Sadruşşerîa’nın Mâtürîdîlik içerisindeki konumuna bu açıdan işaret edilecektir.
Tabakât türü eserlerde çoğunlukla fıkhi yönü öne çıkarılsa da Sadruşşerîa’nın eserlerinde atıf yaptığı âlimlerin mantık, kelâm, felsefe ve usûl alanlarından âlimler olduğu görülmektedir. Onun ta‘dîl teşebbüsü yalnızca kelâm ilmine has bir teşebbüs değildir. Mantık, usûl, kelâm ve astronomi alanlarındaki eserleri de kendisinden önceki birikimin değerlendirilmesini içermektedir. Çalışmada ta‘dîl olarak tespit edilen değişim yalnızca kelâm ilmindeki faaliyetine özgü bir tespittir. Söz konusu diğer ilimlerdeki amacının ne olduğunun anlaşılması için daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır.
Çalışmanın odak noktalarından ikincisinde ise bu teklif zihnî varlık tartışmaları özelinde temellendirilmektedir. Zihnî varlık meselesi yalnızca ta‘dîl teşebbüsünün ne olduğuna dair teklifimizin kendisi ile temellendirildiği örnek mesele olarak seçilmiştir. Amaç, söz konusu tarafların görüşlerini değerlendirmek değildir. Bundan dolayı konu ayrıntılı olarak ele alınmamış, odak yalnızca el-İşârât’taki idrakin mahiyeti tartışmaları ile kayıtlanmıştır. Sadruşşerîa’nın ta‘dîl ile amaçladığı şeyin yeni dil ve muhataplara uyum olduğu söylenmişti. Onun örnek konu olan zihnî varlık meselesinde İbn Sînâ ve Tûsî’ye yönelik itirazları bu tespiti desteklemektedir. Sadruşşerîa burada İbn Sînâ’nın zihnî varlığa dair tezlerini konu edinmektedir. Ancak bunu yaparken Tûsî ve Râzî şerhlerini de göz önüne almaktadır. Râzî şerhinde İbn Sînâ’nın açıklamalarına itirazlar yöneltirken Tûsî de kendi şerhinde Râzî’nin itirazlarını cevaplandırmaktadır. Tûsî’nin buradaki cevapları genel olarak Meşşâîlik ve özelde ise İbn Sînâ savunusu olarak okunabilir. Sadruşşerîa ise el-İşârât geleneğine bu noktada eklemlenmişçesine Tûsî’nin Râzî’ye yönelik cevaplarının gücünü sorgulamaktadır. el-İşârât şârihlerinden hangisinin haklı olduğu sorusunun ilmî çevrelerde canlılığını koruyan bir mesele olması açısından Sadruşşerîa da kendi yaklaşımını sunmaktadır.

Keywords

Sadruşşerîa, Mâtürîdîlik, Kelâm-Felsefe İlişkisi, Mâtürîdiyye-Eş‘ariyye İlişkisi, Zihnî Varlık

References

• Agitoğlu, Nurullah. “Hicri VIII. Asır Hanefî Usûlcülerinin Bazı Hadis Meselelerine Yaklaşımı: Sadrüşşerîa Örneği”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017, VIII, sy. 18, s. 10-22.
• Altaş, Eşref. “‘Felsefî Kelâm’ın Mahiyeti: Müteahhirûn Kelâmında Mezc ve Telfikî Tedahülü Nasıl Anlamalı?”. Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları (ed. Fuat Aydın v.dğr.). İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019, s. 35-54.
• ----------. “Fahreddin er-Râzî: Küllî Perspektifler Arasında”. İslam Felsefesi Tarih ve Problemler (ed. M. Cüneyt Kaya). İstanbul: İSAM Yayınları, 2013, s. 429-464.
• ----------. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi (doktora tezi, 2009), Marmara Üniversitesi SBE.
• Alper, Hülya. “Mâtürîdîlik Ekolü” Metafizik (ed. Ömer Türker). İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021, s. 94-114.
• Arpaguş, Hatice K. “Sadruşşerîa’nın el-Mukaddimâtü’l-Erbaa’sı Bağlamında İnsan Fiilleri”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri (ed. Murat Demirkol v.dğr.). Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020, I, 449-461.
• Arslan, Mehmet Fatih. “Ta‘dîlü’l-Kelâm: Kelamın Felsefeyle ‘Ta‘dil’i”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 2018, sy. 37, s. 251-290.
• Ay, Mahmut. Sadruşşerîa’da Varlık-Ta’dîlu’l-’ulûm Temelinde Kelam-Felsefe Karşılaşması. Ankara: İlâhiyât, 2006.
• Aydın, Ömer. “Türk Kelâm Bilgini Sadru’ş-Şerîa Es-Sânî (ö. 747/1346)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1995, sy. 3, s. 181-196.
• ----------. Sadruşşerîa es-Sani’ye Göre İnsan Hürriyeti ve Fiilleri (doktora tezi, 1996), Atatürk Üniversitesi SBE.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Bekdemir, Sezayi. “Sadrüşşeria’nın Usulcülüğü/Hukukçuluğu”. Universal Journal of Theology, 2017, II, sy. 1, s. 74-84.
• ----------. Orta Asya’da Hanefiliğin Gelişimi Sadrüşşeria Ubeydullah b. Mes’ud. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2017.
• ----------. Sadrüşşeria Es-Sâni’nin Hukukçuluğu (Et-Tavzîh Fi Halli Ğavâmizi’t-Tenkîh Adlı Eseri Bağlamında) (doktora tezi, 2016), Cumhuriyet Üniversitesi SBE.
• Bruckmayr, Philipp. “Maturidi Kelamının Yayılması, Kalıcılaşması ve Temel Dinamikleri” (trc. Sönmez Kutlu – Muzaffer Tan). İmam Mâturîdî ve Maturidilik (ed. Sönmez Kutlu). Ankara: Otto Yayınları, 2011, 407-443.
• Chyıbylov, Kenzhebek. “Müteahhirun Dönemin Bir Mütefekkiri Olarak Sadruşşerîa es-Sânî’nin İlmî Kişiliği ve Kelâmı Yeniden Düzenleme Çabası”. Kelam Araştırmaları Dergisi, 2017, XV, sy. 1, s. 125-149.
• Cici, Recep. “Osmanlı Hukuk Düşüncesini Etkileyen Başlıca Kaynaklar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1999, VIII, sy. 8, s. 215-246.
• Dallal, Ahmad S. “Sadr al-Sharî’ah”. Encyclopedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (ed. Helaine Selin). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1997.
• ----------. An Islamic Response to Greek Astronomy Kitab Ta’dîl Hay’at al-Aflak of Sadr al-Sharî’a (nşr. ve trc. Ahmad S. Dallal). Leiden, New York, Köln: EJ Brill, 1995.
• ----------. Tarihin Meydan Okuması Karşısında İslam ve Bilim (trc. Serap Turgut Umut – Hasan Umut). İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Demir, Abdullah. “Mâtürîdî Gelen-ekinin Teşekkül Sürecinin Teorik Temelleri: Mâverâünnehirli Mütekkelim Hanefîlerin Din Anlayışı”. Din Felsefesi Açısından Matüridi Gelen-Ek-i (ed. Recep Alpyağıl). İstanbul: İz Yayıncılık, 2016, s. 19-49.
• ----------. Ebû İshâk es-Saffâr’ın Kelâm Yöntemi. Ankara: İSAM Yayınları, 2018.
• Erel, Mehmet. Sadruşşerîa, Ubeydullah B. Mes’ûd Hayatı ve İslam Hukukundaki Yeri. (yüksek lisans tezi, 2000), Marmara Üniversitesi SBE.
• Gökçe, M. Cüneyt. Muhammed b. Eşref es-Semerkandî ve Kelâm İlmindeki Yeri (doktora tezi, 1996), Marmara Üniversitesi SBE.
• Gümüşoğlu, Hasan. “Sadruşşerîa es-Sânî ’Ubeydullah bin Mes’ûd’un Fikir Dünyasında Kelâm ve Tasavvuf Birlikteliğinin Yeri ve Önemi Ta’dîlü’l-Ulûm Örneği”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri (ed. Murat Demirkol v.dğr.). Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020, II, 363-379.
• Haklı, Şaban. Müteahhirîn Döneminde Felsefe-Kelam İlişkisi: Fahreddin er-Râzî Örneği (doktora tezi, 2002), Marmara Üniversitesi SBE.
• İbn Kutluboğa. Tâcu’t-terâcim (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf). Dımaşk: Daru’l-Kalem, 1992.
• İbn Sîna. el-İşârât ve’t-Tenbîhât (trc. Ali Durusoy v.dğr.). İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• ----------. et-Ta‘lîkât (nşr. Abdurrahman Bedevî). Kum: Mektebetü’l-İ‘lâmi’l-İslâmî, 1984.
• ----------. Kitâbu’ş-Şifâ İlâhiyât (trc. Ekrem Demirli – Ömer Türker). İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Fazl. Nihâyetü’n-nihâye fî tahrîri takrîri’l-Hidâye. Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, no. 108.
• İdris, Kurban Ali. “Sadruşşerîa ve Kitâbuhû Ta‘dîlu’l-Ulûm”. Minbar Islamic Studies, 2018, II, sy. 11, s. 442-451.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2016, XIV, sy. 27, s. 101-132.
• el-Kureşî, Abdülkâdir. el-Cevâhiru’l-mudıyye fî tabakâti’l-hanefiyye. Haydarabad: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1332.
• el-Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. “Şikâyetü Ehli’s-sünne bi mâ nâlehum mine’l-mihne”. er-Resâilü’l-Kuşeyriyye (nşr. Muhammed Hasan). Pakistan: el-Ma‘hedü’l-Merkezî li’l-Ebhâsi’l-İslâmî, ts., s. 1-39.
• Kuşlu, Harun. “Bilinemeyeni Bilmek: Fahreddin Râzî’den Taşköprülüzâde’ye ‘Mutlak Meçhul’ Paradoksu”. Taşköprülüzâde’de Bilgi, Bilim ve Varlık (ed. İhsan Fazlıoğlu - İbrahim Halil Üçer). Ankara: İlem Yayınları, 2020, s. 51-94.
• el-Leknevî, el-Hindî. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-hanefiyye (nşr. Seyyid Muhammed Bedruddîn). Kahire: Daru’l-Kitabi’l-İslâmî, ts.
• Madelung, Wilfred. “Maturidiliğin Yayılışı ve Türkler” (trc. Muzaffer Tan). İmam Mâturîdî ve Maturidilik (ed. Sönmez Kutlu). Ankara: Otto Yayınları, 2011, s. 325-391.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Eğitim İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı (trc. Ali Hakan Çavuşoğlu – Tuncay Başoğlu). İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Mavil, Kılıç Aslan. “Bir Hanefî-Mâtürîdî Âlimi Ebü’l-Berekât en-Nesefî”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, XXII, sy. 1, s. 57-83.
• el-Merâğî, Abdullah. “Sâhibu’t-Tenkîh Sadruşşerîa el-Esğar”. Mecelletü’l-Ezher, 1955, XXVI, sy. 11-12, s. 637-640.
• en-Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebsiratü’l-edille fi usûlu’d-dîn (nşr. Muhammed Enver Hamid İsa). Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2011.
• Öngül, Ali. “Burhan Ailesi”. DİA, XI, 430-432.
• Özaydın, Abdülkerim. “Kündürî”. DİA, XXVI, 554-555.
• ----------. “Nizâmülmülk”. DİA, XXXIII, 194-196.
• Özen, Şükrü. “İbnü’ş-Şıhne, Ebu’l-Fazl”. DİA, XXI, 220-222.
• ----------. “Mâtürîdî”. DİA, XXVIII, 146-151.
• ----------. “Sadrüşşerîa”. DİA, XXXV, 427-431.
• ----------. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usulünü Yeniden İnşası (doçentlik tezi, 2001).
• Pârsâ, Hâce Muhammed el-Hâfızî. “Nesebu Sadrişşerî‘a ‘Ubeydillah el-Mahbubî el-Ensarî el-Buhârî”. ed-Dir‘iyye, 2002, sy. 18-19, s. 135-170.
• el-Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Usûlü’d-din (nşr. Hans Peter Lins). Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• er-Râzî, Fahreddin. el-Mülahhas fi’l-hikme ve’l-mantık. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1730.
• -----------. Münâzarât-Dinî ve Felsefî Tartışmalar (trc. Ömer Ali Yıldırım). İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• ----------. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât (nşr. Ali Rıza Necefzâde). Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengi, 2005.
• Rudolph, Ulrich. “Maturidiliğin Ortaya Çıkışı” (trc. Ali Dere). İmam Mâturîdî ve Maturidilik (ed. Sönmez Kutlu). Ankara: Otto Yayınları, 2011, s. 315-325.
• ----------. Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı Mâturîdî (trc. Özcan Taşçı). İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• es- Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-hidâye (nşr. Muhammed Aruçi). Beyrut-İstanbul: Dâru İbn Hazm, 2014.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah İbn Mes‘ûd. et-Tavzîh şerhu’t-Tenkîh (nşr. Muhammed Adnan Derviş). Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1998.
• ----------. Şerhu Ta‘dîli’l-ulûm. Süleymaniye Kütüphanesi, Antalya-Tekelioğlu, 798.
• es-Semerkandî, Şemseddin Muhammed b. Eşref el-Hüseynî. es-Sahâifü’l-ilâhiyye (nşr. Ahmed Abdurrahman eş-Şerif). Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1985.
• Shihadeh, Ayman. “From al-Ghazālī to al-Rāzī: 6th/12th Century Developments in Muslim Philosophical Theology”. Arabic Sciences and Philosophy, 2005, XV, sy. 1, s. 141-179.
• Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-ulûm (nşr. Kâmil Vehbî – Abdülvehhâb Ebü’n-Nûr). Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîsiyye, 1968.
• et-Temîmî, Takiyyüddin. Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-hanefiyye (nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv). Riyad: Dâru'r-Rifâî, 1989.
• Topaloğlu, Bekir. “Giriş: Nureddin es-Sâbûnî Hayatı ve Eserleri”. Nureddin es-Sâbûnî Mâtürîdiyye Akaidi. İstanbul: İFAV, 2014.
• Tuğral, Süleyman. Sadruşşeria’da İyilik ve Kötülük Problemi (yüksek lisans tezi, 1995), Ankara Üniversitesi SBE.
• et-Tûsî, Nasîruddîn. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât (nşr. Süleyman Dünya). Kahire: Daru’l-Mearif, ts.
• Türker, Ömer. “Kelâm ve Felsefe Geleneklerinin Kesişim Noktasında Seyyid Şerif Cürcânî”. İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim Seyyid Şerif Cürcânî Örneği (ed. M. Cüneyt Kaya). İstanbul: Klasik Yayınları, 2015, s. 11-59.
• ----------. “Kelam ve Felsefe Tarihinde Fahreddin er-Râzî”. İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî (ed. Ömer Türker – Osman Demir). İstanbul: İSAM Yayınları, 2013, s. 17-40.
• ----------. Anlamı Tamamlamak İslam Düşünce Geleneğinin Anadolu Coğrafyasındaki Bileşenleri. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2020.
• ----------. İbn Sina Felsefesinde Metafizik Bilginin İmkânı Sorunu. İstanbul: TDV İSAM Yayınları, 2010.
• Uludağ, Süleyman. “Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin”. DİA, XXVI, 473-475.
• Watt, W. Montgomery. “Mâturîdî Problemi” (trc. İbrahim Hakkı İnal). İmam Mâturîdî ve Maturidilik (ed. Sönmez Kutlu). Ankara: Otto Yayınları, 2011, s. 161-169.
• Yıldırım, İlyas. “Sadrüşşerîa’nın Usûlü’l-Pezdevî Güncellemesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2019, sy. 46, s. 189-223.
• Yıldırım, Muhammed Atıf. Birgivî’nin Şeyhayn (Burhânüşşerîa ve Sadrüşşerîa) Savunması (Risale fi Reddi’l-Islâh ve’l-Îzâh) (yüksek lisans tezi, 2009), Marmara Üniversitesi SBE.
• Yılmaz, Hayrettin. “Ubeydullah bin Mes’ûd Sadruşşeria, Hayatı, Eserleri ve Ta’dilu’l Kelâm Adlı Eserinin Muhtevası”. Türk Dünyası Araştırmaları, 1995, s. 204-217.