Son Dönem Mu‘tezilesinde İmâmet Düşüncesi: Ebü’l-Hüseyin el-Basrî Örneği

Year 2023, Volume: 65 Issue: 65, 91 - 125, 30.12.2023

Halil İbrahim Delen

https://doi.org/10.15370/maruifd.1378358

Cited By: 1

Abstract

Hz. Peygamber’in vefatından sonra ortaya çıkan İslâm toplumunun yönetimi meselesi ilk dönemlerden itibaren Müslümanların gündemini meşgul etmiştir. Toplumun yönetimini düzen esası üzere tesis etmek isteyen Müslümanlar zamanla çeşitli yönetim nazariyeleri geliştirmiştir. Muâmelâta tekabül eden imâmet meselesi Şiîlerin müdahelesiyle itikadi bir zemine çekilmiştir. Şiîlerin inanç sisteminin merkezini oluşturan imâmet, itikadi bir konumda telakki edilmiş ve kendileri gibi düşünmeyen mezhepler eleştirilere tabi tutulmuştur. Şiîlerin bu tutum ve tavırlarının izale edilmesi sebebiyle kelam âlimleri de çeşitli yazım faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Bunun neticesinde de imâmet konuları kelam kitapları içerisinde yer edinerek tartışılmaya başlanmıştır. Kelam âlimleri cevap vermek amaçlı bu meseleleri kelam eserlerine dahil etseler de imâmetin yönetimsel bir mesele olduğu noktasında aynı kanaatlerini devam ettirmişlerdir. Son dönem Mu‘tezilesinin en önemli temsilcisi kabul edilen Ebü’l-Hüseyin el-Basrî de bu âlimlerden birisidir. Kendisinden sonra görüşleri etrafında tesis edilen Hüseyniyye ekolünün kurucusu kabul edilen Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, görüşleriyle gerek mezhep içinde gerek
mezhep dışında önemli etkiye sahip olmuştur. Bu sebeple Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin imâmet düşüncesi etrafındaki görüşleri ve özellikle 10. yüzyıl İmâmiyye algısına yönelttiği eleştirileri önem arz etmektedir. Bu çalışmada Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin imâmet meselesine yaklaşımı ele alınacak olup, takipçileri tarafından görüşlerinin nasıl sürdürüldüğünün izleri sürülmektedir. İmâmet noktasında Ebü’l-Hüseyin el-Basrî, kendisinden önceki üstatları Behşemî ekolle, özellikle hocası Kadî Abdülcebbâr ile yer yer farklı düşünmekle birlikte genel anlamda hem fikir oldukları gözlemlenmektedir. İmâmetin gerekliliği noktasında Şiîlerin ileri sürmüş olduğu lütuf ve temkin merkezli iddiaları reddetmektedir. Ayrıca fazilet sıralaması yapılmasına diğer bir ifadeyle ashabın fazilet yarışına sokulmasına karşı çıkmaktadır. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî imâmet meselesini yönetimsel bir mesele olarak algılamakta ve insanların maslahatı açısından meselelere yaklaşmaktadır. Ona göre imâmetteki en önemli unsur toplumsal faydadır. Temelde amaç dini ve dünyevi işlerin doğru bir şekilde tanzim edilmesidir. Bu noktadaki tavrı imâmetin gayesi, imâmetin şartları, mefdûlün imâmeti, imamın atanması, imamın azli gibi konularda net bir şekilde gözlemlenmektedir.

Keywords

Kelam, Muʿtezile, Hüseyniyye, İmâmet, Ebü’l-Hüseyin el-Basrî

Imāmete Thought in the Late Mu‘tazilites: The Example of Abu’lHusayn al-Basrī

Abstract

The issue of the governance of the Islamic society, which came to the agenda after the Prophet's death, has been on the agenda of Muslims since the early periods. Muslims, who wanted to estab-lish the governance of society on the basis of order, developed various theories of governance over time. The issue of imāmete, which corresponds to the practice, was drawn to a theological ground by the intervention of the Shiites. Imāmete, which constitutes the center of the belief sys-tem of the Shiites, was considered in a theological position and the sects that did not think like them were subjected to criticism. Due to the elimination of these attitudes and behaviors of the Shiites, theological scholars also engaged in various writing activities. As a result, imāmete began to be discussed in the books of theology. Although the theological scholars included these issues in their theological works in order to respond to them, they maintained the same conviction that the imāmete was an administrative issue. Abu 'l-Ḥusayn al-Baṣrī, who is considered the most important representative of the late Muʿtazila, is one of these scholars. Abu 'l-Ḥusayn al-Baṣrī, who is considered the founder of the Ḥusayniyya school established around his views, had a sig-nificant influence both within and outside the sect with his views. For this reason, Abu 'l-Ḥusayn al-Baṣrī's views on the idea of Imāmete and especially his criticisms of the 10th century Imāmiyya perception are important. In this study, Abu 'l-Ḥusayn al-Baṣrī's approach to the issue of Imāmete will be discussed and how his views were maintained by his followers will be traced. What stands out in Abu‘l-Husayn al-Basrī’s views on imāmate and politics is his introduction to the issue by defining the imāmah. These issues were previously discussed within the Mu’ tazila. What differentiates al-Basrī here is that he begins by defining this issue. This should not be interpreted as meaning that the issues mentioned in the definition were not discussed before al-Basrī. The elements that al-Basrī mentioned in the definition were discussed before him. A clear definition and discussion of the issue
began only with al-Basrī. This definition mentioned by al-Basrī was adopted by later Mu‘tazilite scholars. Al-Basrī disagrees with the Bahshamiyya’s claim that the imāmate is necessary from the sam’ī point of view and states that it is necessary both intellectually and by tradition. He rejected Shiite’s claims on the necessity of the imāmate based on grace and caution. Basrī thinks that the removal of harm, rather than favor, can be evidence of the necessity of an imāmate. al-Basrī’s extensive treatment of the issue of grace and his criticism of the Shiites in this regard suggest that he was addressing the Imāmī thought of the 10th century. In this respect, it is especially important for the reader to witness the debates that occurred in his time and region.
Abū al-Husayn al-Basrī perceives the issue of imāmate as an administrative matter and approaches it from the point of view of the public good. According to him, the most important element in imamates is social benefit. The aim is to organize religious and worldly affairs in the correct way. His stance on this point is clearly observed in issues such as the purpose of the imāmate, the conditions of the imāmate, the imāmate of the
mafḍūl, the appointment of the imām, and the dismissal of the imām. The most prominent distinction within the Mu‘tazila at this point was the degree of virtue of the person who would succeed to the imamate. al-Basrī opposed the ranking of the rāshid caliphs who undertook the issue of governance after the Prophet (pbuh) in terms of virtue, in other words, he opposed putting the companions in a race of virtue. al-Basrī, who argues that all of them were favored by the Prophet, opposes those who make a ranking at this point. al-Basrī criticizes his own sect as he criticizes different sects. According to al-Basrī, no scale can measure virtue in imameteç, and al-Basrī believes that political competence is decisive in such cases. On the other hand, al-Basrī does not mention virtue in situations where the imam should be dismissed. According to him, even if there is someone more virtuous than the imam in society, the current imam should not be dismissed to avoid causing chaos; that is, the imām of the mafḍūl is permissible according to him.

Keywords

Kalām, Muʿtazila, Ḥusayniyya, Imāmete, Abu

References

• Akoğlu, Muharrem. Büveyhiler Döneminde Mu’tezile. Ankara: İlahiyat, 2008.
• Alî el-Müttakī el-Hindî. Kenzü’l-ʿummâl fî süneni’l-aḳvâl ve’l-efʿâl. thk. Bekri Hayyani - Saffet Sakka. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1985.
• Ansari, Hassan. Nüshâ-yı hatti-yi fasl-i imâmet ez kitâb-ı Şerh-i Usûli’l-Hamse-yi Ebü’l-Hüseyin Basrî. Erişim 04 Şubat 2020. http://ansari.kateban.com/post/1613
• Arslan, Hulusi. İslam düşünce Geleneğinde Şia-Mu’tezile Etkileşimi (Şerif el-Murtaza Örneği). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset - Mu’tezilizmin İktidar Serüveni. İstanbul: Endülüs, 2017.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebi Süfyan. Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Aydınlı, Osman. Mu’tezile’de İmamet ve Siyaset. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Aydınlı, Osman. “Mu‘tezile’nin İmamet Nazariyesi: Teori ve Pratik”. Dinî Araştırmalar III/7 (2000), 17-52.
• Aydınlı, Osman. “Mu‘tezilî Siyaset Düşüncesinde Değişim Süreci: Kâdı Abdulcebbâr’ın İmâmet Anlayışı”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi V/1 (2005), 113-146.
• Ayhan, Bayram. “Hilafetin Nass ile Tayini Meselesi”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 50 (31 Aralık 2018), 79-103. https://doi.org/10.29288/ilted.459189
• Bağdatlı İsmâil Paşa, Babanzade. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Mehmet Şerafettin Yaltkaya. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1972.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin. “Faslun Münteza’ min Kitâbi Şerhi’l-Usûl fî’l-imâme”. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Şerhu’l-Usûli’l-Hamse’sinin İmamet Bölümü: Tahkik ve İnceleme. thk. Halil İbrahim Delen vd. 4/1/136-194. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi, 2021.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin. Faṣlu’n Müntezeʿa min Kitâbi Şerḥi’l-Uṣûl fi’l-İmâme. Avusturya Milli Kütüphanesi, Cod. Gl. 114, 39 vr.
• Beyhakī, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Bozan, Metin. “İmamiyye Şiası’nın Peygamberlik ve İmamet Anlayışlarının Mukayesesi”. Dinî Araştırmalar IX/26 (2006), 95-112.
• Bozan, Metin. “Şii Teo-Politik Söylemin Zemini Olarak İmamet (Teori-Pratik)”. Turkish Journal of Shiite Studies/Şiilik Araştırmaları I/1 (2019), 1-24.
• Bulut, Halil İbrahim. Şîa’da Usuliliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. “el-Cevâbât ve İstiḥḳâḳi’l-İmâme”. Resâʾilü’l-Câḥiẓ. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. 4/283-307. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1979.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitâbü’l-ʿOs̱mâniyye. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. Beyrut: Dârü’l-Cîlî, 1991.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. “Maḳâlâti’z-Zeydiyye ve’r-Râfıza”. Resâʾilü’l-Câḥiẓ. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. 4/309-324. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1979.
• Cübbâî, Ebû Alî Muhammed b. Abdilvehhâb b. Sellâm. Kitâbü’l-Maḳālât  : İtikadi Mezheplere Yönelik Klasik Bir Eleştiri. thk. Özkan Şimşek vd. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelam Sistemi. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Delen, Halil İbrahim vd. “Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Şerhu’l-Usûli’l-Hamse’sinin İmamet Bölümü: Tahkik ve İnceleme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/1 (30 Haziran 2021), 111-201. https://doi.org/10.5281/zenodo.5008252
• Delen, Halil İbrahim. “Ebü’r-Recâ el-Gazmînî (1260)”. İslam’ın Akılcıları / Mu’tezili Öncüler. ed. Özden Kanter. 526-530. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Delen, Halil İbrahim. “Mahmûd b. Cerîr ed-Dabbî el-İsfahânî (1114)”. İslam’ın Akılcıları / Mu’tezili Öncüler. ed. Özden Kanter. 477-479. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Donohue, John J. The Buwayhid dynasty in Iraq 334h./945 to 403h./1012 : shaping institutions for the future. Leiden: E.J. Brill, 2003.
• Ensârî, Abdülhamid İsmail el-. “Ehlü’l-Hal ve’l-Akd”. TDV İslam Ansiklopedisi. 1994. Erişim 01 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ehlul-hal-vel-akd
• Ess, Josef van. Der Eine und das Andere: Beobachtungen an islamischen haeresiographischen Texten. Berlin: Walter de Gruyter, 2010.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. el-Meṭâlibü’l-ʿâliye mine’l-ʿilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, ts.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. Nihâyetü’l-ʿuḳūl fî dirâyeti’l-uṣûl. thk. Sa‘îd Fûde. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
• Gimaret, Daniel. “Abu’l-Ḥosayn Baṣrī”. Encyclopædia Iranica. 1/322-324, 2011. http://www.iranicaonline.org/articles/abul-hosayn-mohammad-b
• Güner, Ahmet. Büveyhiler’den Adudu’d-Devle ve dönemi (338-372/949-983). İzmir: Dokuz Eylül üniversitesi, Doktora, 1992. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi)
• Hatiboğlu, Mehmed Said. Hilafetin Kureyşliliği. Otto, 2016.
• Ḥimmaṣī, Sedîdüddîn Maḥmûd b. ʿAlî b. el-Ḥasan el-Ḥimmaṣī er-Râzî. el-Münḳıẕ mine’t-taklîd ve’l-Mürşid ile’t-Tevhîd. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1414.
• Hizmetli, Sabri. “Kitâbu’l-Osmâniyye’ye Göre Câhız’ın İmâmet Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXVI (1983), 681-716. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000246
• İbn Ebi’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh b. Muhammed el-Medâinî. Şerḥu Nehci’l-belâġa. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 20 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 1965.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn - Şîrî, Ali. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1408.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Buġyetü’l-mürtâd fi’r-red ʿale’l-mütefelsife ve’l-Ḳarâmiṭa ve’l-Bâṭıniyye. thk. Mûsâ b. Süleyman ed-Düveyş. Medine: Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem, 2. Basım, 1405.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl = Muvâfaḳatü ṣaḥîḥi’l-menḳūl li-ṣarîḥi’l-maʿḳūl. thk. Muhammed Reşad Salim. 10 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 2. Basım, 1991.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye fî naḳżi kelâmi’ş-Şîʿa ve’l-Ḳaderiyye. nşr. Muhammed Reşad Sâlim. 9 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1409.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata - Mustafa Abdülkadir Ata. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Melâhimî el-Hârizmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung - Martin J McDermott. Tahran: Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 2007.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. el-Murtazâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald Wilzer. Beyrut: el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şarkiyye [Orient-Institut Beirut], 2009.
• İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-Lidînillâh Ahmed b Yahyâ b Murtazâ. el-Münye ve’l-emel fî şerḥi’l-Milel ve’n-niḥal. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Alî el-Yemânî. Tercîḥu esâlîbi’l-Ḳurʾân ʿalâ esâlîbi’l-Yûnân. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• KâdîAbdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. Süleyman Dünya - Abdülhalim Mahmud. Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963.
• KâdîAbdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2. Basım, 1988.
• Kartaloğlu, Habib. “Evâilü’l-Makâlât Adlı Eseri Bağlamında Şeyh Müfîd’in İmamet Anlayışı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVII/31 (2015), 45-59.
• Kılavuz, Ulvi Murat - Sarıca, İskender. “Zemahşerî ve el-Minhâc fî usûli’d-dîn”. Mu’tezile Akâidi - Kitâbü’l-Minhâc fî usûli’d-dîn. 7-36. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Kureşî, Muhammed b. Ahmed b. Velîd. el-Cevâbü’n-nâtıḳu’ṣ-ṣâdıḳ bi-ḥalli şübehi Kitâbi’l-Fâʾiḳ fîmâ ḫâlefe fîhi İbnü’l-Melâḥimî meẕâhibe’z-Zeydiyye fi’l-imâme. thk. Faysal Bedir Avn. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 2010.
• Madelung, Wilferd. “Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī”. Encyclopaedia of Islam, THREE, 2007. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_ei3_COM_0011
• Madelung, Wilferd. “İmamiyye ve Mu’tezile Teolojisi”. çev. A. Bülent Ünal. Dinî Ekoller ve Mezhepler. İzmir: 69-93, 2001.
• Madelung, Wilferd - Schmidtke, Sabine. Rational Theology in Interfaith Communication. Leiden, The Netherlands: Brill, 2006. https://brill.com/view/title/12980
• Makdisi, George. İbn Akîl ed-Dînü ve’s-Sikâfetü fî’l-İslâmi’l-Klâsikiyyi. çev. Muhammed İsmail Halil. Beyrut: Merkezü’n-Nemâ li’l-Buhusi ve’d-Dirâsât, 1. Basım, 2018.
• Ma’tuk, Reşad b Abbas. el-Hayatü’l-ilmiyye fî’l-Irak hilâle’l-asri’l-Büveyhi : 334-447 H / 945-1055 M. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, Doktora, 1997.
• McDermott, Martin J. “Abu ’l-Ḥusayn al-Baṣrī on God’s volition”. Culture and memory in medieval Islam: Essays in honour of Wilferd Madelung. ed. Farhad Daftary - Josef W. Meri. 86-93. London: Institute of Ismaili Studies, 2003.
• Müneymine, Hasan. Tarihü’d-Devleti’l-Büveyhiyye : es-siyasi ve’l-iktisadi ve’l-ictimai ve’s-sekafi -mutakaatu faris- 334-447 h, 945-1055 m. Beyrut: ed-Dârü’l-Câmiiyye, 1987.
• Müntecebüddîn, Alî b. Ubeydillâh b. Hasen el-Kummî er-Râzî. Fihristü esâmî ʿulemâʾi’ş-Şîʿa ve muṣannifîhim. thk. Celâleddin Muhaddis Urmevî. Kum, 1366.
• Onat, Hasan. “Şiî İmâmet Nazariyesi (Kuleynî, Kummî ve Tûsî’nin Görüşleri Çerçevesinde)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXXII (1992), 89-110.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avni. “İmâmet”. TDV İslam Ansiklopedisi. 22/201-203. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2000.
• Öz, Şaban. “Şii ve Sünnî Tarih Yorumu Açısından Hz. Ali’nin Hz. Ebu Bekir’e Bey’ati Meselesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 7/4 (01 Ağustos 2007), 187-200.
• Özdinç, Rıdvan. İtikat ve Siyaset: Sünni Kelamında İmamet - Hilafet Meselesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018.
• Özervarlı, M. Sait. İbn Teymiyye’nin düşünce metodolojisi ve kelamcılara eleştirisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2. Basım, 2017.
• Schmidtke, Sabine. “Abū Al-Ḥusayn al-Baṣrī on the Torah and Its Abrogation”. Mélanges de l’Université Saint Joseph 61 (2008), 559-580.
• Schmidtke, Sabine. “İbn Ebî Cumhûr el-Ahsâ’î ve Müclî Mir’âti’l-Müncî’si”. çev. Mustafa Yalçınkaya. İslam Felsefesi: Filozoflar ve Eserleri. ed. Khaled el-Rouayheb - Sabine Schmidtke. 553-578. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Schmidtke, Sabine. “The Karaites’ Encounter with the Thought of Abū l-Husayn al-Basrī (d. 436/ 1044). A Survey of the Relevant Materials in the Firkovitch-Collection, St. Petersburg”. Arabica 53/1 (2006), 108-142. https://doi.org/10.1163/157005806775143524
• Schmidtke, Sabine. The Theology of al-ʿAllāma al-Ḥillī (d. 726/1325). Berlin: Klaus Schwarz, 1991.
• Sklare, David. “Mu’tazili Trends in Jewish Theology - A Brief Survey”. İslami İlimler Dergisi 12/2 (ts.), 145-178.
• Stern, S. M. “Ibn al-Samḥ”. Journal of the Royal Asiatic Society 88/1-2 (1956), 31-44. https://doi.org/10.1017/S0035869X00114443
• Street, Tony. İslam Mantık Tarihi. çev. Harun Kuşlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Şerîf el-Murtazâ. eş-Şâfî fi’l-imâme. thk. Abdüzzehrâ el-Hüseynî el-Hatîb. 4 Cilt. Tahran: Müessesetü’s-Sâdık li’t-Tiba’ti ve’n-Neşri, 2. Basım, 2006.
• Şerîf el-Murtazâ. Resâʾilü’ş-Şerîf el-Murtażâ. thk. Mehdî er-Recâî. Kum: Müessesetü’s-Sâdık li’t-Tiba’ti ve’n-Neşri, 1405.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. el-İfṣâḥ fi’l-imâme. Kum: el-Mu’temürü’l-Âlemiyyi li elfiyyeti’ş-Şeyh Müfîd, 2. Basım, 1413.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. Tefsîru’l-kur’âni’l-mecîd el-mustahrec min turâsi Şeyh Mufîd. thk. Seyyid Muhammed Ali Ayâzî. Kum: Müessesetu Bustân, 1424.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî - Muhakkik, Mehdî. Evâʾilü’l-maḳālât fi’l-meẕâhibi’l-muḫtârât. Tahran: el-Mu’temürü’l-Âlemiyyi li elfiyyeti’ş-Şeyh Müfîd, 1372.
• Şi̇mşek, Özkan. “Nass ile Tayin Fikrine Mu‘tezilî Bir Eleştiri: Ebû Tâhir Rüknüddin et-Tureysisî Örneği”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/2 (31 Aralık 2019), 1117-1150.
• Taşcı, Özcan. Son Mu’tezile Kelamcısı Takiyyüddün Necrani. Sentez Yayım Ve Dağıtım Tic. San. A. Ş., 2013.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu’l-Makāsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1998.
• Ümit, Mehmet. Zeydî İmâmet Düşüncesinin Teşekkülü. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Ümit, Mehmet. “Zeydiyye Mezhebi, İmamet Anlayışı ve Sahâbe Hakkındaki Görüşleri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi I/2 (2015), 93-118.
• Ünverdi, Veysi. Mu’tezile ve İmâmet -İmâmiyye Şîası’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi: Kâdî Abdülcebbâr Örneği-. İstanbul: Endülüs, 2020.
• Watt, W. Montgomery. “The Political Attitudes of the Mu’tazilah”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 1/2 (1963), 38-57.
• Yaşar, Mikail. İbnü’l-Melâhimî el-Hârezmî’nin İmâmet Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2018.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Kitâbü’l-ʿArş. thk. Muhammed b. Halife et-Temîmî. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1999.