Ḥarem-i Şerîf’te teʿaddüd-i cemâʿât: Uygulamanın Başlangıcı, Tarihi Gelişimi ve Konuyla İlgili Fıkhî Tartışmalar (Hicri 6-10’uncu yy.)

Year 2024, Volume: 67 Issue: 67, 161 - 192, 30.12.2024

İrfan İnce

https://doi.org/10.15370/maruifd.1550707

Abstract

Bu çalışma Hicrî beşinci yüzyılın sonlarından 1344/1926 yılına dek sekiz buçuk yüzyılı aşkın bir süre kesintisiz bir şekilde yürürlükte kalmış olan Mescid-i Ḥaram’da farklı cemaatler halinde namaz kılma uygulamasını, uygulamanın ortaya çıkışı, tarihi gelişimi ve konuyla ilgili fıkhî tartışmalar çerçevesinde incelemektedir. Çalışmada tarihi süreç, fıkhî tartışmaları anlamaya yardımcı olacak bir çerçevede Osmanlı Hicaz hakimiyetinin ilk iki yüzyılını içine alacak şekilde 11./17. yüzyıl sonlarına kadar takip edilmiştir. Bu bağlamda uygulamanın varlığını gösteren en erken kayıtlar, benzer şekilde uygulamanın tarihi boyunca ortaya çıkan bazı değişiklikler kaynakların imkân verdiği ölçüde siyasi bağlamla ilişkilendirilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Konunun fıkhî boyutu iki başlıkta ele alınmıştır. Bu başlıklardan ilkinde önce uygulamayı eleştirenlerin çokça atıfta bulunduğu ve benzer bir uygulamanın daha önce ortaya çıkmasına engel olduğu düşünülebilecek vakit namazının cemaatle eda edildiği bir mescitte aynı namazın ikinci bir cemaatle kılınmasının hükmüyle ilgili tartışmalar ele alınmıştır. Ardından, uygulamanın ortaya çıkışının fıkhî zeminini hazırladığı düşünülebilecek, dönemin hâkim fıkıh öğretisinde farklı mezhepten bir imama tabi olarak namaz kılmanın hükmü konusundaki tartışmalar incelenmiştir. İkinci başlıkta ise doğrudan uygulamayla ilgili tartışma, konuyla ilgili ilk eleştiriyi kaleme alan İbnü’l-Cebbâb’a (ö. 555/1160) ait bir risale/fetvadan başlayarak, yedinci yüzyılın başlarında İskenderiye Mâlikî uleması tarafından kaleme alınan aksi istikametteki fetvalar, daha sonra Mekke Şâfiî kadısı İbn Ẓahîre’nin (ö. 907/1502) ve Mekke Mâlikî fakihlerinden Ruʿaynî’nin (ö. 945/1538) fetvaları ve nihayet Ruʿaynî’nin oğlu ve ileri gelen bir Mâlikî fakihi olan Ḫaṭṭâb’ın (ö. 954/1547) yazıları üzerinden Hicrî 10’uncu yüzyılın ilk yarısına kadar takip edilmiştir. İncelenen bu fetva ve metinler biri dışında Mâlikî uleması tarafından kaleme alınmıştır. Bu metinlerde uygulamanın meşruiyeti doğrudan konu edilir. Bu durum, söz konusu metinlerin yine Hicrî 10. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenebilecek konuyla ilgili diğer metinler ve tartışmadan ayrı bir şekilde incelenmesine imkân verir. Söz konusu ikinci tartışma, aralarında Raḥmetullâh es-Sindî (ö. 993/1581), Emîr Pâdişâh (ö. 998/1581 sonrası) ve ʿAlî el-Ḳârî (ö. 1014/1605) gibi tanınmış simaların da bulunduğu büyük oranda Hanefî uleması arasında gerçekleşir. Bu tartışmada meşruiyet konusuna temas edilmiş olsa da tartışma temelde artık yerleşik hale gelen uygulama karşısında bir Hanefî’nin nasıl davranması gerektiğine odaklanır. Yazıda uygulamanın ortaya çıkışı konuyla ilişkilendirilebilecek fıkhi tartışmalar ve siyasi bağlamla ilişkilendirilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Fıkıh tarihi, Fetva, Ḥârem-i Şerîf, Makamlar, Cemaat, Muhalif imama uyma, İbnü’l-Cebbâb

Ethical Statement

Bu çalışma daha önce bir başka yerde yayınlanmamış, akademik etik kurallar dikkate alınarak hazırlanmış bir çalışmadır.

Supporting Institution

Üniversitenin sağladığı akademik çalışma ortamı dışında özel bir destek alınmamıştır.

Thanks

Çalışmayı okuyarak değerlendirmelerini paylaşan Mehmet Boynukalın, Fuat Aydın ve Muammer İskenderoğlu'na teşekkür ederim.

Multiple Congregational Prayers (taʿaddud al-jamāʿāt) in the Ḥarem-i Şerīf of Mecca: The Beginning, Historical Development, and Juristic Debates Surrounding the Regulation (6th-10th Centuries A.H.)

Abstract

The practice of performing the obligatory prayers in different congregations (ṣalāt al-jamāʿa) within the Masjid al-Ḥarām is a tradition that, based on the available evidence, dates back to the late 5th century of the Hijri calendar and remained uninterrupted for over eight and a half centuries, continuing until 1344/1926. Although it is not possible to precisely date the beginning of this practice, the existing data suggests that it emerged in the second half of the 5th century. This period corresponds with the restoration of Abbasid control over the Hejaz, following a century-long dominance by the Fatimids. The earliest information on the practice indicates that, out of the four congregations representing different schools of law, three were Sunnī, and one followed the Zaydī madhhab. The presence of the Ḥanbalī congregation, the fourth Sunnī school, can be estimated for the first decades of the 6th century, indicating that the practice evolved gradually. This also suggests that the local rulers of Mecca, who adhered to the Zaydī school, played a role in shaping if not initiating the practice. Although later scholars such as Tujībī (d. 730/1329) and, in a similar vein, Zarkashī (d. 794/1392)—writing more than two centuries after the practice began—tend to attribute its origins to lack of a Sunnī authority or to the attitude of the local Zaydī rulers of Mecca respectively, earlier accounts, particularly those from Ibn al-Jabbāb (d. 555/1160), suggest that the introduction of the four Sunni congregations was in fact a directive from the Abbasid Caliph. Since the beginning of the practice, the Shāfiʿī imam, and thus the Shāfiʿī congregation, held a privileged position by leading prayers behind Maqām Ibrāhīm and being the first to commence the prayers. The positioning of the congregations at different sides of the Kaaba helped prevent the mixing of the sounds to some extent, and differing opinions among the legal schools about the optimal time for prayers allowed for further temporal adjustments to ensure the tranquility of the worship. However, the short time window for the Maghrib (evening) prayer was the cause of a much-criticized issue in this arrangement. It seems that the Shāfiʿī school’s privileged position, even during the Maghrib prayer when all congregations performed it simultaneously, remained largely intact with a symbolic priority until the Ottoman period. At that time, in a decision driven primarily by political considerations—though not without legal justification—the Hanafī congregation was given the honor of leading and completing the Maghrib prayer first. Although the origins of this practice can be traced to the political context, with the Abbasids likely using it to assert their legitimacy as the rightful leaders of the Sunnī world following their victory over the Fatimids in the struggle for hegemony over the Hejaz, it is equally evident that the legal discourse of the period played a crucial role in shaping and initiating this arrangement. The prevailing debates on the permissibility of praying behind an imam from a different school of law suggest that legal doctrines rendered this regulation a necessary and inevitable solution to the issue of congregational prayers in the most sacred space, for which no alternative existed. As a result, the idea that the Masjid al-Ḥarām, under the discretionary authority of the caliph, can be regarded as separate mosques did not provoke significant opposition. It seems that strong objections only emerged when evening prayers began to be performed by all congregations of different madhhabs simultaneously, at which point critics began voicing their opposition to the very essence of the arrangement. Despite being criticized at different times the practice remained in place. The legal discussions and fatwas related to the issue can be divided into two phases, based on the time and focus of the debate. The first phase begins with treatises or fatwas written in 550/1155 A.H. by Ibn al-Jabbāb (d. 555/1160) and al-Ġassānī, with Ibn al-Jabbāb identified as a Mālikī scholar from Fatimid-era Egypt. These works represent the earliest known critique of the practice. Responses to Ibn al-Jabbāb’s critiques were issued by Mālikī scholars in Alexandria in the early 7th century. These texts, which address the legitimacy of the practice, were later referenced by Meccan scholars in the 9th and 10th centuries. The second phase of the debate not covered in this study took place in the latter half of the 10th century. This phase primarily involved Hanafī scholars, such as Raḥmatullāh al-Sindī (d. 993/1581), Amīr Padishāh (d. after 998/1581), and ʿAlī al-Qārī (d. 1014/1605), who concentrated on how a Ḥanafī follower should navigate the now well-established practice, without directly questioning its legitimacy.

Keywords

History of fiqh, Fatwa, Ḥârem-i Şerîf, Maqāms, Congregational prayer, Common prayer of different madhhabs, Ibn al-Jabbāb

References

• Ayyâşî, Abdullah b. Muhammed. er-Rihletü’l-ʿAyyâşiyye (nşr. Saʿîd el-Fâdilî, Süleymân el-Kureşî). 2 cilt. Abu Dabi: Dârüs-Süveydî li’n-Neşri ve’t-Tevzîʿ, 2006.
• Bâ-Selâme, Hüseyin Abdullah. Târihu ʿimâreti’l-Mescidi’l-Harâm. Cidde: el-Matbaʿatü’ş-Şarkiyye, 1354/1935.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh (nşr. Muhammed Züheyr). 4 cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Bulkînî, Ebû Hafs Ömer b. Reslân Sirâcüddîn. Fetâva’l-Bulkînî (nşr. Mustafa Mahmûd el-Ezherî). Riyad-Kahire: Dâru İbni’l-Kayyim li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, Dâru İbn ʿAffân li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1434/2013.
• Cündî, Halîl b. İshâk. Muhtasaru Halîl (nşr. Ahmed Câd). Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1426/2005.
• Ebû Yaʿlâ el-Ferrâ el-Bağdâdî. et-Taʿlîkul-kebîr fi’l-mesâʾili’l-hilâfiyye beyne’l-eʾimme (nşr. Muhammed b. Fehd el-Ferîh). 4 cilt. Dımeşk: Dârü’n-Nevâdir 1435/2014.
• Fâsî, Takiyyüddîn Muhammed b. Ahmed el-Mekkî. el-ʿIkdu’s-ssemîn fî târîhi’l-Beledi’l-Emîn (nşr. Muhammed Abdülkadir ʿAtâ). 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• ———. Şifâʾu’l-ğarâm bi-ahbâri’l-beledi’l-harâm. 2 cilt. Beyrut: Dârül’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• Güney, Necmeddin. “Muhalif’in Arkasında Namaz Kılmak: Ali El-Kârî’nin ‘İktida Risalesi’ Özelinde Farklı Mezhepten İmama Uymaya Dair Fıkhi Tartışmalar”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı içinde. ed. Mahsum Aytepe, Teceli Karasu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Hattâb, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed er-Ruʿaynî el-Mâlikî. Mevâhibü’l-Celîl fî şerhi muhtasârı Halîl. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1412/1992.
• İbn Akīl, Ebü’l-Vefâ Ali. et-Tezkire fi’l-fikh ʿalâ mezhebi el-İmân Ahmed b. Hanbel (nşr. Nâsır b. Suʿûd). Riyad: Dârü İşbîliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzîʿ, 1422/2001.
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Şemsüddîn. Rihletü İbn Battûta (nşr. Abdullah Tâzî). 4 cilt. Rabat: Akâdemiyyetü’l-Memleketü’l-Mağribiyye, 1417/1997.
• İbn Cübeyr Muhammed b. Ahmed el-Kinânî. Rihletü İbn Cübeyr. Beyrut: Dâru Sâdır, 1964.
• İbn Ebî Zeyd el-Kayrevânî. er-Risâle. Beyrut: Dârü’l-Fikr, t.y.
• İbn Fehd, en-Necm Ömer. İthâfü’l-verâ bi-ahbâri Ümmi’l-Kurâ (nşr. Fehîm Muhammed Seltût) 5 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1983.
• İbn Ferhûn, Burhânüddîn İbrâhim el-Medenî. İrşâdü’s-sâlik ilâ efʿâli’l-menâsik (nşr. Muhammed b. el-Hâdî Ebü’l-Ecfân). 2 cilt. Riyad: Mektetebü’l-ʿUbeykân, 1433/2002
• ———. ed-Dîbâcü’l-müzehheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulamâʾi’l-mezheb (nşr. Muhammed el-Ahmedî Ebu’n-Nûr). 2 cilt. Kahire: Dârü’t-turâs li’t-abʿ ve’n-Neşr, t.y.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed. Şerhu Fethi’l-Kadîr. 7 (10) cilt. Kahire: Şeriketü Mektebeti ve Matbaʿatü Mustafâ el-Bâbî’l-Halebî, 1389/1970.
• İbn Müflih Şemsüddîn Muhammed el-Makdisî. el-Fürûʿ ve tashîhü’l-fürûʿ (nşr. Abdullah b. Abdülmühsin et-Türkî). 12 cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1423/2003.
• İbnü’l-Cevzî Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûki ve’l-ümem (nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ, Abdülkadir Atâ). 19 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• İbn Zahîre, Cemâlüddîn Muhammed Cârullâh, el-Câmiʿu’l-latîf fî fadli Mekke ve ehlihâ ve binâʾi’l-Beyti’l-ʿAtîk (nşr. Ali Ömer). Kahire: Mektebetü‘s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1423/2003.
• İnce, İrfan. “Sindî, Rahmetullah b. Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37:247-248.
• ———. Medina im 12./18. Jahrhundert: Politische Strukturen, Beziehungen und Konflikte, mit Einblicken in den Gelehrtendiskurs. Almanya: Ruhr-Universität Bochum, Universitätsbibliothek, 2014.
• Kārî, Ali b. Sultân Muhammed el-Herevî. Lisânü’l-ihtidâʾ fî beyâni’l-iktidâ (nşr. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâcc). Amman: Merkezü Envâri’l-ʿUlemâ li’d-Dirâsât, 1441/2020.
• Lahmî Ali b. Muhammed er-Rebʿî. et-Tebsira (nşr. Ahmed Abdülkerim Necîb). 14 cilt. Katar: Vezâretü’l-Evkāf ve’ş-Şüʾûni’l-İslâmiyye, 1423/2011.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed, Şecertü’n-nûri’z-zekiyye (nşr. Abdülmecîd Hayâlî). 2 cilt. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003).
• Makdisî, Muvaffakuddîn İbn Kudâme. el-Muğnî (nşr. Abdullah et-Türkî, Abdülfettâh Muhammed el-Hulv). 15 cilt. Riyad: Dârü Âlemi’l-Kütüb li’t-Tıbâʿati ve’n-Neşri ve’t-tevzîʿ, 1417/1997.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk (nşr. Muhammed b. Abdülkâdir Atâ). 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• ———. İttihʿâzü'l-hunefâ bi-ahbâri’l-eʾimmeti'l-Fâtımiyyin el-hulefâ (nşr. Muhammed Hilmî Muhammed Ahmed). 3 cilt. Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şüʾûni’l-İslâmiyye, 1416/1996.
• ———. Takıyyüddîn Ahmed. Kitâbu’l-Mukaffa’l-kebîr (nşr. Muhammed Yaʿlâvî). 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1411/1991.
• Mâlik b. Enes. el-Müdevvene. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye 1415/1994.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. es-Sahîh (nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî). 5 cilt. Kahire: Matbaʿatu ʿÎsâ el-Halebî el-Bâbî, 1374/1955.
• Mâzerî, Ebû Abdullah Muhammed. Şerhü’t-Telkîn (nşr. Muhammed el-Muhtâr el-İslâmî). Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2008
• Aykaç, Mehmet. “İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20:82-83.
• Mergīnânî, Ali b. Ebû Bekr. Kitâbü’t-tecnîs ve’l-mezîd (nşr. Muhammed Emîn Mekkî). 2 cilt. Karaçi: İdâretü’l-Kurʾân ve’l-ʿUlûmi’l-İslâmiyye, 1424/2004.
• Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiʿî. el-Ümm. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1403/1983.
• Muhibbî, Muhammad Emîn. Hulâsatü’l-esser fî aʿyâni‘l-karni’l-hâdî ʿaşer. 4 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1284.
• Mahlūf, Muhammed b. Muhammed. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-mâlikiyye (nşr. Abdülmecîd Hayâlî). 2 cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2003/1424.
• Öğüt, Salim. “Makāmât-ı Erbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27:415-417.
• Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Abdülvâhid b. İsmâʿîl. Bahru’l-mezheb (nşr. Târık Fethî es-Seyyid). 14 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2009.
• Sehâvî, Şemsüddîn Ebü’l-Hayr Muhammed. ed-Davʿu’l-lâmiʿ li-ehli’l-karni’l-ʿâşir. 6 Cilt. Beyrut: Dârü Mektebetü’l-Hayât, t.y.
• ———. et-Tuhfetü’l-latîfe fî târîhi’l-Medîneti’ş-şerîfe. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye 1414/1993.
• Semhûdî, Nûruddîn Ebü’l-Hasan. Vefâʾu’l-vefâ bi-ahbâri dâri’l-Mustafâ. 4 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye 1419.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed Şemsüddîn. el-Mebsût. 30 Cilt. Mısır: Matbaʿtü’s-Saʿâde, t.y.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl (nşr. Mehmet Boynukalın). 12 cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1433/2012.
• Sibt İbnü’l-Cevzî, Ebû Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf. Mirʾâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʿyân. 23 cilt. Dımeşk: er-Risâletü’l-ʿÂlemiyye 1434/2013.
• Silefî, Ebû Tâhir Ahmed b. Muhammed. Muʿcemü’s-sefer (nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî). Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1993.
• Tücîbî, el-Kasım b. Yûsuf es-Sebtî. Müstefâdü’r-rihle ve’l-iğtirâb (nşr. Abdülhafîz Mansûr). Libya: Dârü’l-ʿArabiyye li’l-Kitâb, ts.
• Venşerîsî, Ebü’l-ʿAbbâs Ahmed b. Yahyâl. el-Miʿyârü’l-muʿrib ve’l-câmiʿu’l-muğrib ʿan fetâvî ehli ifrîkiyye ve’l-endelüs ve’l-mağrib (nşr. Muhammed Haccî). 13 cilt. Mağrib: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüʾûni’l-İslâmiyye li’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1401/1981.
• Zerkeşî, Muhammed b. Abdullah. İʿlâmü’s-sâcid bi-ahkâmi’l-mesâcid (nşr. Ebü’l-Vefâ Muhammed al-Merâğî). Kahire: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şüʾûni’l-İslâmiyye, 1415/1997.