The Typology of Damascene Institutions of Learning (11th-16th Centuries): Conventional Definitions and Changing Functions

Year 2025, Volume: 68 Issue: 68, 103 - 135, 30.06.2025

Muhammet Enes Midilli

https://doi.org/10.15370/maruifd.1666505

Abstract

From the 5th/11th to 10th/16th centuries, over two hundred institutions of learning supported by endowments were established in Damascus. The extensive opportunities provided to scholars within these institutions contributed to the city’s emergence as one of the foremost centers of learning in the Islamic world. Throughout this period, alongside or subsequent to the establishment of madrasas, a diverse network of endowed institutions—including dār al-ḥadīths, dār al-Qurʾāns, khānqāhs, zāwiyas, ribāṭs, mosques, and tombs—emerged in Damascus. These institutions, while sharing certain educational functions, also maintained distinct roles within the broader intellectual and religious landscape of the city. Classical sources and modern scholarship on the history of Islamic education have proposed various classifications to conceptualize and present these institutions within a systematic framework. This study aims to re-evaluate the definitions and classifications of pre-modern institutions of learning in both classical sources and modern scholarship, with a particular focus on the city of Damascus.
ʿAbd al-Qādir al-Nuʿaymī (d. 927/1521), a Damascene scholar and historian who lived during the Mamluk-Ottoman transition period, dedicated his work al-Dāris fī Tārīkh al-Madāris to the history of institutions of learning established in Damascus up to the 10th (16th) century. The extensive chronological scope of al-Dāris allows for a diachronic analysis of the changes and transformations in the functions of educational institutions in Damascus until the end of Mamluk rule. This paper examines al-Nuʿaymī’s definitions and taxonomy of institutions, including dār al-Qurʾān, dār al-ḥadīth, dār al-Qurʾān-dār al-ḥadīth madrasa, khānqāh, zāwiya, ribāṭ masjid, mosque, and tombs. However, it argues that the content of lessons and the scholarly positions within these institutions diversified over time, leading to changes in their functions and scope. For this reason, traditional nomenclature and conceptual frameworks may be insufficient for comprehending the functions, curricula, and scholarly positions within these institutions.
Drawing on the preceding discussion and background, the first part of the paper analyzes the traditional nomenclature and taxonomy presented in al-Dāris and seeks to reveal al-Nuʿaymī’s typology of Damascene institutions of learning. The given names of these institutions reflect the disciplines they primarily focus on. However, throughout the study, it was observed that a madrasa, typically centered on Islamic law (fiqh), might also offer lessons in hadith and various modes of Qur’anic recitation (qirāʿāt); a dār al-Qurʾān, primarily focused on qirāʾāt, might include hadith lessons; and a dār al-ḥadīth might host Sufi sessions. Acknowledging this significant nuance, the study not only establishes a typology based on the nomenclature and taxonomy of Damascene institutions of learning outlined in al-Dāris, but also seeks to develop an alternative typology based on their functions, as well as the scope of the lessons and scholarly positions they provided. The second part of the article, in this regard, proposes a twofold alternative typology—narrow and comprehensive—by considering their functions, the range of lessons offered, and the scope of scholarly positions within these institutions. Based on the information provided by al-Nuʿaymī in al-Dāris, institutions that specialize in a single discipline are characterized as narrow in scope, whereas those offering instruction in multiple disciplines, fulfilling diverse functions, and accommodating various scholarly positions are defined as comprehensive.
Additionally, the locations of these institutions, as detailed in al-Dāris, were mapped using Geographic Information Systems (GIS) software. The spatial analysis identifies the Umayyad Mosque and the Ṣāliḥiyya district as the principal centers of learning in Damascus during the period under study and reveals the spatial distribution of different types of institutions across the city. These two regions are followed, respectively, by Sharafayn, which experienced significant urban development during the Mamluk period; Maʿādhinat al-Shaḥm, located just south of the Umayyad Mosque; the area east of the Walled City and the Umayyad Mosque, where non-Muslim communities were concentrated; al-Farādīs, situated north of the city walls; and Shāghūr, located to the south of the city walls. While the Umayyad Mosque and its surroundings, the city’s most important center of learning, hosted almost all types of institutions, the Ṣāliḥiyya, Sharafayn, and Shāghūr districts emerged as areas with a high concentration of institutions such as zāwiyas and khānqāhs, which were particularly endowed for Sufis.

Keywords

Damascus, Madrasa, Dār al-Qurʾān, Dār al-ḥadīth, Khanqāh, Zāwiya, Mosque, Spatial Analysis

Ethical Statement

This article is based on research conducted within the scope of the TÜBİTAK-funded project “Typologies of Educational Institutions in Damascus from the Seljuks to the Ottomans: Nuʿaymī’s History of Madrasa (1079–1516)” (Project Number: 122K355). I am grateful to Harun Yılmaz, the project coordinator, and Yunus Uğur, the project advisor, for their scholarly guidance and invaluable contributions to the development of this study.

Supporting Institution

TÜBİTAK

Project Number

122K355

Thanks

This article is based on research conducted within the scope of the TÜBİTAK-funded project “Typologies of Educational Institutions in Damascus from the Seljuks to the Ottomans: Nuʿaymī’s History of Madrasa (1079–1516)” (Project Number: 122K355). I am grateful to Harun Yılmaz, the project coordinator, and Yunus Uğur, the project advisor, for their scholarly guidance and invaluable contributions to the development of this study.

Dımaşk Eğitim Kurumları Tipolojisi (11.-16. Yüzyıl): Geleneksel Tanımlar ve Değişen İşlevler

Abstract

5./11. ve 10./16. yüzyıllar arasında Dımaşk’ta vakıfla desteklenen iki yüzü aşkın eğitim kurumu inşa edilmiş, bu kurumlarda alimlere sunulan geniş imkânlarla şehir İslam dünyasının önemli ilim merkezlerinden birine dönüşmüştür. Bu zaman aralığında Dımaşk’ta medreseyle birlikte veya onu takiben eğitimle ilgili müşterek veya kendine has işlevleri olan dârülhadis, dârülkur’ân, hankâh, zaviye, ribât, cami, mektep ve türbe gibi vakıflarla desteklenen geniş bir kurumlar ağı oluşmuştur. Gerek klasik eserlerde gerekse İslam eğitim tarihine odaklanan modern araştırmalarda bu eğitim kurumlarını belirli bir sistematik içerisinde sunabilmek için çeşitli tasnifler geliştirilmiştir. Modern öncesi dönemde hıtat türü eserlerde veya şehirlerin tarihine odaklanan metinlerde müellifler eğitim kurumlarını çoğunlukla medrese, dârülkur’ân, dârülhadis, hankâh ve zaviye gibi belirli isimler üzerinden tasnif etmişler, bu tasnifi izleyen modern araştırmacılar da İslam tarihinde gelişen eğitim kurumları için çeşitli tasnifler ve tipolojiler ortaya koymuşlardır. Bu çalışmanın amacı, eğitim kurumları hakkında gerek klasik kaynaklarda var olan gerekse modern literatürde geliştirilen tanım ve tasnifleri Dımaşk’ı merkeze alarak yeniden değerlendirmektir. Memlük-Osmanlı geçiş döneminde yaşayan Abdülkâdir en-Nuaymî (ö. 927/1521), ed-Dâris fî târîhi’l-medâris adlı eserini 10./16. yüzyıla kadar Dımaşk’ta kurulan eğitim kurumlarının tarihine hasretmiştir. Eserin kronolojik kapsamı Memlükler’in hakimiyetinin sonlarına kadar Dımaşk eğitim kurumlarının işlevlerindeki değişim ve dönüşümleri diyakronik olarak izlemeyi mümkün kılmaktadır. Makalede Nuaymî’nin dârülkur’ân, dârülhadis, medrese, hankâh, zaviye, mescit, cami ve türbe gibi kurumlara dair sunduğu tanımlar ve tasnif dikkate alınmış, ancak bu kurumlarda yer alan derslerin muhtevasının ve ilmî kadroların zaman içerisinde çeşitlendiği, dolayısıyla kurumların işlevlerinin ve kapsamlarının değişkenlik arz ettiği tespit edilmiştir. Bu sebeple geleneksel isimlendirme ve tanımların bu kurumlardaki işleyişi, dersleri ve mansıpları anlamak için yetersiz kalabildiği görülmüştür. Buradan yola çıkarak çalışmanın ilk bölümünde ed-Dâris’te sunulan geleneksel isimlendirme ve tasnif incelenmiş, Nuaymî’nin Dımaşk eğitim kurumlarına dair sunduğu tipoloji ortaya konulmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde ise kurumlarının işlevleri, sundukları derslerin ve ilmî kadroların kapsamı dikkate alınarak dar kapsamlı ve geniş kapsamlı eğitim kurumları olmak üzere ikili bir alternatif tipoloji teklif edilmiştir. Ayrıca ed-Dâris’ten elde edilen kurumların konumlarına dair veriler bir Coğrafi Bilgi Sistemleri yazılımı aracılığıyla haritaya aktarılmış, yapılan mekânsal analiz sonucunda incelenen dönemde Dımaşk’ın en önemli ilim merkezlerinin Emeviyye Camii ve Sâlihiyye bölgeleri olduğu tespit edilmiş, kurum tiplerinin şehirdeki mekânsal dağılımı ortaya konulmuştur.

Keywords

Dımaşk, medrese, dârülkur’ân, dârülhadis, hankah, zâviye, cami, mekânsal analiz

Ethical Statement

Bu makale, TÜBİTAK tarafından desteklenen ve araştırmacı olarak yer aldığım “Selçuklular’dan Osmanlılar’a Dımaşk’ta Eğitim Kurumları Tipolojileri: Nuaymî’nin Medrese Tarihi (1079-1516)” başlıklı 122K355 numaralı proje kapsamında hazırlanmıştır. Bu vesileyle makalenin ortaya çıkmasında önemli katkıları olan proje yürütücüsü Harun Yılmaz’a ve proje danışmanı Yunus Uğur’a teşekkür ederim.

Supporting Institution

TÜBİTAK

Project Number

122K355

Thanks

Bu makale, TÜBİTAK tarafından desteklenen ve araştırmacı olarak yer aldığım “Selçuklular’dan Osmanlılar’a Dımaşk’ta Eğitim Kurumları Tipolojileri: Nuaymî’nin Medrese Tarihi (1079-1516)” başlıklı 122K355 numaralı proje kapsamında hazırlanmıştır. Bu vesileyle makalenin ortaya çıkmasında önemli katkıları olan proje yürütücüsü Harun Yılmaz’a ve proje danışmanı Yunus Uğur’a teşekkür ederim.

References

• Almevî, Abdülbâsıt. Muhtasaru Tenbîhi’t-tâlib ve irşâdi’d-dâris ilâ ahvâli dârilkur’ân ve’l-hadîs ve’l-medâris. Dımaşk: Dâru Sa‘deddin, 2013.
• Bedrân, Abülkâdir. Münâdemetü’l-atlâl ve müsâmeretü’l-hayâl. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1985.
• Behrens-Abouseif, Doris. “Change in Function and Form of Mamluk Religious Institutions”. Annales Islamologiques 21 (1985): 73-93.
• Berkey, Jonathan P. The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo: A Social History of Islamic Education. Princeton: Princeton University Press, 1992.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülhadis”. DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/darulhadis#1 (04.03.2025).
• Demirci, Nur Kübra. “Memlük Kıraat Tedris Kurumları ve Göz Ardı Edilen Bir Müessese Olarak Türbeler”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 8:2 (2024): 278-300.
• Ephrat, Daphna ve Paulo G. Pinto “Ṣūfī Places and Dwellings”. Sufi Institutions içinde, editör Alexander Papas, 105-144. Leiden-Boston: Brill, 2021.
• Fernandes, Leonor. “Some Aspects of The Zāwiya in Egypt at the Eve of the Ottoman Conquest”. Annales Islamologiques 19 (1983): 9-17.
• Hofer, Nathan. “Endowments for Ṣūfīs and Their Institutions”. Sufi Institutions içinde, editör Alexander Papas, 58-80. Leiden-Boston: Brill, 2021.
• ___________. The Popularisation of Sufism in Ayyubid and Mamluk Egypt, 1173-1325. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2015.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed. Târîhu İbn Kâdî Şühbe (nşr. Adnan Derviş). I-IV. Dımaşk: Institut Français de Damas, 1977.
• İbn Şeddâd, İzzeddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. el-A‘lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre (nşr. Sâmî ed-Dehhân). Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye bi-Dımaşk, 1956.
• İbn Tolun, Şemseddin Muḥammed b. Ali. el-Kalâidü’l-cevheriyye fî târîhi’s-Sâlihiyye (nşr. Muhammed Ahmed Dehmân). I-II. Dımaşk: Matbû‘atu Mecma‘i’l-Lügati’l-Arabiyye, 1980.
• Kenney, Ellen. “A Mamluk Monument ‘Restored’: The Dār al-Qur’ān wa-al-Ḥadīth of Tankiz al-Nāṣirī in Damascus”. Mamlūk Studies Review 11:1 (2007): 85-118.
• ___________. Power and Patronage in Medieval Syria: The Architecture and Urban Works of Tankiz al-Nāṣirī. Chicago: Middle East Documentation Center, 2009.
• ___________. “The Turbah of Sitt Sutaytah: A Funerary Foundation for a Mamluk Noblewoman in Fourteenth-Century Damascus”. Mamlūk Studies Review 20 (2017): 133-165.
• Mahamid, Hatim. “Memlükler Dönemi Suriye’de Yüksek Öğretim Müesseseleri Olarak Camiler”. Çeviren Harun Yılmaz. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2014): 253-274.
• Makdisi, George. “Onbirinci Yüzyıl Bağdad’ında İslâm Eğitim Müesseseleri”. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. 203-272. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• ___________. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. Çeviren Ali Hakan Çavuşoğlu ve Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtati ve’l-âsâr (nşr. Eymen Fuad Seyyid). I-VI. London: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2013.
• Midilli, Muhammet Enes. “Memlükler Döneminde Bir İlim Kurumu: İbn Tolun Camii ve Ulemaya Sunduğu Mansıplar”. İslam Araştırmaları Dergisi 44 (2020): 37-73.
• ___________. “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları”. İslam Tetkikleri Dergisi 10:1 (2020): 389-412.
• ___________. “From Learning Circles to Endowed Institutions: Zāwiyas of the Mosque of ʿAmr b. al-ʿĀs in the Ayyubid and Mamlūk Cairo”. İslam Tetkikleri Dergisi 13:1 (2023): 293-319.
• Miura, Toru. “The Ṣāliḥiyya Quarter in the Suburbs of Damascus: Its Formation, Structure, and Transformation in the Ayyūbid and Mamlūk Periods”. Bulletin d’études orientales 47 (1995): 129-181.
• __________. Dynamism in the Urban Society of Damascus: The Ṣāliḥiyya Quarter from the Twelfth to the Twentieth Centuries. Leiden: Brill, 2015.
• Nuaymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris (nşr. Cafer el-Hasenî). I-II. Dımaşk: el-Mecmau’l-İlmiyyü’l-Arabî, 1948.
• Onuş, Muhammed Usame. VI. ve VII. Asırlarda Dımaşk Hanbelîliği. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2020.
• Pedersen, Johannes. “Masdjid”. The Encyclopaedia of Islam. 3:315-389. Leiden: E. J. Brill, 1936.
• Sánchez, Ignacio. “Patronage, Medicine, and Piety in Ayyubid Damascus: The Medical Madrasas and the Muslim Defence of Medicine. Part 2”. Endowment Studies 7 (2023): 127-153.
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• ___________. “Medreselerin Ortaya Çıkışı Camilerdeki İlmi Faaliyetleri Etkiledi mi?: VI./XII. ve VII. XIII. Yüzyıllarda Bir İlim Merkezi Olarak Dımaşk Emeviyye Camii”. Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan), 33-50. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2018.
• Yiğit, İsmail. “Hıtat”. DİA. https://islamansiklopedisi.org.tr/hitat (27.02.2025)