The Disciplines of Fiqh in al-Tahānawī’s Kashshāf: An Evaluation Focused on Content and Sources

Year 2025, Volume: 68 Issue: 68, 1 - 30, 30.06.2025

Nail Okuyucu

https://doi.org/10.15370/maruifd.1668074

Abstract

The Indian subcontinent has been one of the most dynamic regions of the Islamic world in terms of population and activity since the centuries Islam spread in the region. While developments in the political and military fields led to the emergence of great states, developments in the scientific and cultural fields brought about the creation of powerful scholars and important works in the region. The dominant Muslim identity in the Indian subcontinent has been shaped along the Hanafi-Māturīdī line. Although there are followers of other sects, the majority has adhered to this tradition from the earliest times to the present day. The region's dense population has made it one of the most active and productive centers of the Hanafi school. Especially with the developments of the past few centuries, it can be said that a perspective inclined toward the Ahl al-Hadith understanding has taken shape among the Hanafis of the region.
In addition to works on substantive law (furū al-fiqh) and methodology of law (usūl al-fiqh), the Hanafi of the region also wrote important works in other fields, especially Qur’anic commentary (tafsīr) and prophetic traditions (hadith). The region produced many Indian scholars who contributed to Islamic sciences at various levels and genres by writing in local languages as well as Arabic. One of these scholars, al-Tahānawī (d. after 1158/1745), educated himself in religious and rational sciences by following an autodidact method and prepared an encyclopedia of terms called Kashshāf Iṣṭilāḥāt al-Funūn wa al-ʿUlūm as a product of the method he followed during his studies. Al-Kashshāf is considered one of the most comprehensive dictionaries of terms in the history of Islamic sciences. The book compiles and explains terms from a wide range of disciplines—including religious sciences, philosophical sciences, various branches of poetry and art, mining, and occult sciences—in alphabetical order. It contains more than three thousand entries, of which 41% pertain to religious sciences, 33% to rational sciences, and 16% to linguistic sciences. The two fields in which the entries on religious sciences are concentrated are Islamic law and Sufism. This is not only related to the intrinsic value of Islamic law but also to the fact that al-Tahānawī was a Hanafi jurist. The author of a work titled Aḥkām al-Arāḍī, al-Thānawī was a jurist who also served as a judge for a time and contributed to the Ḥanafī school of law both through his writings and his judicial service.
Kashshāf contains more than five hundred entries related to Islamic law. Approximately two-thirds of these are about the concepts of substantive law and one-third are about methodology of law. The number of entries on concepts related to history, literature, and sub-disciplines of Islamic law is very small. In preparing these articles, al-Ṭahānawī consulted a very large pool of sources. This feature is in line with the function the author attributes to the book. He wanted to prepare this work to show that a student could learn the sciences without resorting to teachers. In order to realize this aim, he kept the volumes of the entries large and conveyed the information he presented with a strict reference system by pointing to the sources. Although the author’s sources vary according to periods and regions, he mainly uses texts that came to prominence in the later period of Islamic sciences. This shows that the book relies on the accumulation of knowledge shaped in what is seen as the period of renewal or the second classical period of Islamic thought. In the entries on Islamic law, the literature shaped around certain books stands out.
This article will first provide information about al-Thānawī as a Ḥanafī author and jurist. It will then focus on how the sciences of fiqh are presented in Kashshāf, analyze the data regarding the enumeration and classification of entries related to Islamic law, and examine the frequency with which the author references various sources. The article will discuss the possibility of reading the book as a dictionary of Islamic law by placing Kashshāf within the tradition of the writing of the terms of jurisprudence (ıștılāhāt fıqhiyya).

Keywords

Terminology of Islamic law (ıștılāhāt fıqhiyya) , Term , Glossary , al-Tahānawī , Kashshāf , Indian subcontinent , Hanafiyya

Tehânevî’nin Keşşâf’ında Fıkıh İlimleri: Muhteva ve Kaynak Odaklı Bir Değerlendirme

Abstract

Hint alt kıtası İslamiyet’in bölgede yayıldığı asırlardan bugüne dek nüfus ve etkinlik bakımından İslam dünyasının en hareketli, ilmî açıdan en yoğun ve üretken merkezleri arasında yer almıştır. Hanefî mezhebinin yaygın olduğu bölgede fürû ve usûl-ı fıkha dair eserlerin yanı sıra tefsir ve hadis başta olmak üzere diğer sahalarda da önemli eserler kaleme alınmıştır. Bölgede, Arapçanın yanı sıra mahalli dillerle de birçok eser vererek İslamî ilimlere muhtelif düzey ve türlerde katkıda bulunmuş birçok Hintli alim yetişmiştir. Bu alimlerden biri olan Tehânevî (ö. 1158/1745’ten sonra), otodidakt bir yöntem takip ederek dinî ve aklî ilimlerde kendisini yetiştirmiş; tahsili esnasında takip ettiği yöntemin bir ürünü olarak Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm adını verdiği bir terimler ansiklopedisi hazırlamıştır. Bir bilimler ve sanatlar ansiklopedisi olan Keşşâf, ilim kavramı ve muhtelif ilim tasniflerine dair ayrıntılı bir girişle başlar. İslam ilimler tarihinde kaleme alınmış en geniş kapsamlı ıstılahlar/terimler sözlüğü kabul edilen kitapta, dinî ilimlerden felsefî ilimlere, şiir ve sanatın muhtelif şubelerinden madencilik ve gizli ilimlere kadar bütün bilimler ve sanatlarla ilgili terimler derlenmiş ve alfabetik bir sırayla açıklanmıştır. Kitapta üç bini aşkın başlık mevcut olup fıkıh ilimleriyle ilgili terimler sayıca birinci sırada gelir. Bu durum, fıkıh ilminin öz değeriyle ilgili olduğu kadar Tehânevî’nin bir Hanefî müellif fakih olmasıyla da yakından ilgilidir. Bu makalede ilk olarak Tehânevî’nin fıkhî yönüyle ilgili bilgiler verilecek, ardından Keşşâf’ta fıkıh ilimlerinin nasıl takdim edildiği üzerinde durulacak, fıkıhla ilgili maddelerin sayım ve tasnifiyle ilgili veriler tahlil edilecek, müellifin hangi kaynaklara ne sıklıkta müracaat ettiği yine veriler üzerinden işlenecektir. Makale, Keşşâf’ı ıstılâhât-ı fıkhiyye yazım geleneği içerisine yerleştirerek kitabı bir fıkıh sözlüğü olarak okumanın imkânını tartışacaktır

Keywords

Istılâhât-ı fıkhiyye , Terim , Sözlük , Tehânevî , Keşşâf , Hint alt kıtası , Hanefîlik

References

• Abdullah, Hüseyin Abdullatif. “el-Bahsü’l-arûzî fî Mevsûati Keşşâfi Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm li’t-Tehânevî”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. VI:2 (2016): 313-357.
• el-Acem, Refîk. “Mukaddime”, Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm, 1: 1-51. Beyrut: Mektebetü Lübnan [Librairie du Liban], 1996.
• Ahmed, Cemil. Hareketü’t-te’lîf bi’l-lügati’l-Arabiyye fi’l-iklîmi’ş-şimâli’l-Hindî fi’l-karni’s-sâmin aşer ve’t-tâsi‘ aşer. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1977.
• el-Alâvine, Ahmed. Zeylü’l-A‘lâm: Kāmusu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müsta‘ribîn ve’l-müsteşrikīn. Cidde: Dârü'l-Menâre, 1418/1998.
• Altaş, Eşref. Felsefe ve Kelamda Konu Tartışmaları: İlimlerde Konu, İlke ve Meseleler. İstanbul: İlem Yayınları, 2023.
• Ansari, A. S. Bazmee. “Eşref Ali”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/esref-ali (22.03.2025).
• Ayten, Halil İbrahim. “Keşşâfu Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm’da Sık Kullanılan Kaynaklar”. Yayımlanmamış çalışma.
• Evmeş, Adem ve Akbay, Yunus Emre. “Tehânevî’nin Keşşâfü Istılâhâti'l-Fünûn ve’l-Ulûm Adlı Eserinde Yer Alan Tasavvurât ile İlgili Maddeler Üzerine Bir İnceleme”. Trabzon İlahiyat Dergisi. XI:2 (2024): 333-353.
• Gündüzöz, Soner. “Arap Sözlük Bilimi ve Sözlük Çalışmaları”, İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler içinde, editör Abdullah Yıldırım, 23-77. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Hasenî, eş-Şerîf Abdülhay b. Fahruddin et-Tâlibî. Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’l-mesâmi‘ ve’n-nevâzır. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1420/1999.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Şerhu Ukūdi resmi’l-müftî. Karaçi: Mektebetü’l-Büşrâ, 1430/2009.
• İbn Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvâhid. Fethü’l-Kadîr fî Şerhi’l-Hidâye. Lübnan: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1970.
• İzmirî, Mevlânâ Mehmed. Hâşiye alâ Mir’âti’l-usûl. I-II. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1890.
• Johansen, Baber. The Islamic Law on Land Tax and Rent. London: Croom Helm, 1988.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/kessafu-istilahatil-funun-vel-ulum (28.03.2025).
• Konukçu, Enver. “Fârûkîler” DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/farukiler (22.03.2025).
• Köksal, A. Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Lala, İsmail, “An Analysis of Muḥammad ibn ʿAlī al-Tahānawī’s Approach in Kashshāf iṣṭilāḥāt al-funūn – The entry of huwiyya”, Journal of Arabic and Islamic Studies, 17 (2017): 14-34.
• Osmânî, Muhammed Takî. Usûlü’l-iftâ ve âdâbuhû. Karaçi: Mektebetü Maârifi’l-Kur’ân, 1432/2011.
• Okuyucu, Nail. Fıkıh İlmine Giriş. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2022.
• ————. “Fıkıh Istılahları Yazımına Dair Bazı Değiniler ve On Sekizinci Yüzyılın Sonlarından Müellifi Meçhul Bir Fıkıh Lügatçesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 27 (2016): 593-635.
• Özen, Hamza. Arazi ve Vakıf Bağlamında Hanefi Fukahanın Örfi Hukuk Uygulamalarına Yaklaşımları, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayser, 2023.
• Sadruşşerîa, Ubeydullāh b. Mes‘ûd el-Mahbûbî el-Buhârî. et-Tavzîh fî halli ğavâmizi’t-Tenkīh. I-II. Mısır: Matbaatu Muhammed Ali Sabîh ve evlâdihî, 1377/1957.
• Sellheim, Rudolf. “al-Tahānawī”, The Encyclopaedia of Islam, Second Edition (EI2), 10:98.
• Sifil, Ebubekir. “Zafer Ahmed Tehânevî”, DİA, https://islamansiklopedisi.org.tr/zafer-ahmed-tehanevi (22.03.2025).
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahruddîn el-Herevî el-Horâsânî. et-Telvîh ilâ keşfi hakāiki’t-Tenkīh. I-II. Mısır: Matbaatu Muhammed Ali Sabîh ve evlâdihî, 1377/1957.
• Tehânevî, Muhammed A‘la b. Ali el-Fârûkî el-Hanefî. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm, I-II (nşr. Refîk el-Acem başkanlığında bir heyet). Beyrut: Mektebetü Lübnan [Librairie du Liban], 1996.
• ————. Bilim ve Sanat Terimleri Ansiklopedisi, I-IV. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2024.
• ————. Ahkâmu’l-arâzî, thk. Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tarîkî, Riyad: 1421/2001.
• Toksöz, Hatice. “Muhammed Akkirmânî’nin Ta‘rîfâtü’l-fünûn ve menâkıbü’l-musannifîn Adlı Eserinde Felsefî İlimler Algısı”. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies. XLII (2013): 177-205.
• Türker, Ömer. “Yenilenme Dönemi”, İslâm Düşünce Atlası içinde, Yeni Edisyon, Haz. İbrahim Halil Üçer, III, 798-816. İstanbul: Konya Büyükşehir Belediyesi, 2022.
• ————. “Giriş”. Bilim ve Sanat Terimleri Ansiklopedisi içinde, 1: 7-16. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2024.
• Ulu, Mahmut. “Tehânevî’nin Keşşâfü Istılâhati’l-fünûn ve’l-ulûm Adlı Ansiklopedik Eserindeki Tasavvufî Makamlarla İlgili Maddelere İlişkin Bir İnceleme”. İslâmî İlimler Dergisi. XIX: 39 (2024): 259-284.
• Yaman, Ahmet. “Kuhistânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kuhistani (07.03.2025).
• “Muhammed b. Alī al-Tehânevī”. Arab Encyclopaedia (el-Mevsûa el-Arabiyye). https://arab-ency.com.sy/details/14735/%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%87%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%8A (20.03.2025).