THE ROLE OF OTTOMAN ARMENIAN ARTISANS IN THE TRANSFER OF CALICO PRINTING FROM EAST TO THE WEST

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 50 - 72, 30.06.2022

Canan Torlak Emir

Öz

This paper aims to investigate the role and activities of Armenian calico printers in the birth of the printing manifacture and development of cotton weaving in the 18th century Ottoman Empire, in the light of Ottoman archive documents. Calico printing, one of the units of Ottoman guilds’organization, is the art of embroidering by printing various patterns painted with a brush on wooden blocks or drawing them individually. The birth of calico printing in the Ottoman Empire was accepted as the building of the printing factory in the 19th century. The weaving industry which existed in the early period was ignored although it was the second important volume of production after grain. The most important contribution of this paper to the literature is to make the calico printers in the Ottoman Empire visible by using the data obtained from the 18th century population registers, and with tables. Thus, the article brings an alternative perspective to the discussions of whether there was a period of industrialization in the Ottoman Empire or not. It will be more inclusive to analyze the alternatives offered by this study: "How was the Ottoman industry in the early period, how were the financial profiles of the calico printers, and how was their relations with the West?". Armenian calico printers had improved the weawing journey which started at the printing places built in the 18th century in Yenikapı, Fazlı Pasha and Ayazma in Istanbul and carried their reputation beyond the borders.
The fact that important European cities followed with great interest their printing/painting techniques paved the way for them to be called as “calico printers” and to be known as inventors of the Turkey red. In this paper, the contribution of Armenian calico printers to the printing production in the early period of the Ottoman Empire will be discussed. Furthermore, a brief history of printing will be mentioned through the weawing routes between the west and east within the frame of commercial relations they established with European weaving centers.

Anahtar Kelimeler

Cotton Fabric, Ottoman Guild, Armenians, Calico Printers, Industrialization, Weaving, Turkish Red.

Osmanlı Başkentinde Basmacı Esnafı ve Ermeni Basmacılar

Öz

Bu çalışma 18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda basma manifaktürünün doğuşu ve pamuklu dokumanın gelişmesinde Ermeni basmacı esnafının rolünü ve faaliyetlerini Osmanlı arşiv belgeleri ışığında ortaya koymayı hedeflemektedir. Osmanlı esnaf örgütünün birimlerinden olan basmacılık, ahşap kalıpların çeşitli desenlerle fırça ve kalem yardımıyla boyanıp ince pamuklu kumaş üzerine basılarak ya da elle çizilerek işlenme sanatıdır. Basmacılığın İmparatorluk’ta ortaya çıkışı 19. yüzyılda basma fabrikasının kuruluşu olarak kabul edilmiş, erken dönemde var olan dokuma sanayi her ne kadar hububattan sonra ikinci önemli üretim hacmini teşkil eden unsur olsa da göz ardı edilmiştir. Bu makalenin literatüre en önemli katkısı 18. yüzyıl nüfus defterlerinden elde edilen verilerle hazırlanan tablolarla Osmanlı’da basmacılıkla uğraşan esnafı görünür kılmaktır. Böylece “Osmanlı’da sanayi var mıydı/sanayileşme dönemi yaşandı mı?” şeklindeki tartışmalara alternatif bir bakış açısı getirerek “erken dönemde Osmanlı sanayisi ne doğrultuda hareket ediyordu, Osmanlı’daki basmacıların mali profilleri ve batıyla kurdukları ilişkileri nasıldı?” şeklinde analiz etmek daha kapsayıcı olacaktır. Ermeni basma ustaları İstanbul’da 18. yüzyılda inşa edilen Yenikapı, Fazlı Paşa ve Ayazma basmahanelerinde başlayan dokuma serüvenini doğu-batı arasında geliştirerek şöhretlerini sınır ötesine taşımışlardır. Ermeni basma ustalarının uyguladıkları baskı ve boyama teknikleriyle Avrupa’nın önemli şehirlerinde ilgiyle takip edilmeleri, onların bu alanda calico printers olarak anılmalarını ve Türk kırmızısının bir nevi mucidi olarak bilinmelerini sağlamıştır. Bu çalışmada Osmanlı İmparatorluğu’nun erken dönemindeki basma üretimine Ermeni basma ustalarının katkıları ve onların Avrupa dokuma merkezleriyle kurdukları ticari ilişkiler çerçevesinde doğu-batı arasındaki dokuma güzergahları üzerinden basmacılığın kısa tarihine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Basmahane, Osmanlı Esnafı, Ermeniler, Basmacılar, Sanayileşme, Dokuma, Türk Kırmızısı

Kaynakça

• BOA. A.DVN.d. 881; BOA. C.BLD. 35/1737; BOA. C.İKTS 45/2257; BOA. C.ML. 459/18633;
• BOA. C.ML. 421/17121; BOA. HH.HRK. 6/6; BOA. NFS.d. 4; TSMA. E. 639/26
• İSAM. (2008). İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 919- 927 / 1513- 1521). İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi.
• İSAM. (2010). İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil (H. 919- 927 / 1513- 1521). İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi.
• İSAM. (2010). İstanbul Kadı Sicilleri, Üsküdar Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 919- 927 / 151bb3- 1521). İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi.
• İSAM. (2019). İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul Mahkemesi 94 Numaralı Sicil (H. 1222-1223 /1807-1809). İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Kal’a, A. (1998a). İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları. İstanbul: İ.B.B Kültür A.Ş Yayınları.
• Kal’a, A. (Ed.). (1998b). İstanbul Ahkâm Defterleri, İstanbul Esnaf Tarihi II. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Merkezi, 11-12.
• Kal’a, A. (Ed.). (1997). İstanbul Ahkâm Defterleri, İstanbul Esnaf Tarihi I. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Merkezi, 25.
• MacFarlene, C. (1850). Turkey and Its Destiny, vol. II, London: Saunders and Otley.
• Acıpınar, M. (2018). “Üsküdar Basmahanesi ve Basmacı Esnafı: Üretim ve Organizasyon”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, X, 109-132.
• Akarlı, E.D. (2004). Gedik: A Bundle of Rights and Obligations for Istanbul Artisans and Traders, 1750-1840. Law, Anthropology and the Constitution of the Social, Making Persons and Things, (A. Pottage ve M. Mundy Ed.) içinde (ss.166-200). New York: Cambridge University Press.
• Akbil, F. P. (1970). Türk El Sanatlarından Örnekler, 29.
• Akgündüz, A. (1996). “Gedik”, TDV İslam Ansiklopedisi, (13), 541-543.
• Aysan, Fatmanur. (2013). II. Mahmud Döneminde Dersaadette Bir Ailenin Muhallefatı: Düzoğulları, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Baer, G. (1970) “Monopolies and Restrictive Practices of Turkish Guilds,” Journal of the Economic and Social History of the Orient, 13, 145-165.
• Barkan, Ö. L. (1966). “Edirne Askerî Kassamına Ait Tereke Defterleri (1545–1659)”, Belgeler, III, 1966, s.1-479.
• Barkan, Ö. L. (1983-84). "Osmanlı İmparatorluğunda Esnaf Cemiyetleri", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası (41) 1-4.
• Beckert, S. (2018). Pamuk İmparatorluğu: Tek Bir Meta ile Kapitalizmin Küresel Tarihi, (Çev. Ali Nalbant), İstanbul: Say Yayınları.
• Bozkurt, F. (2011). “Tereke Defterleri ve Osmanlı Demografi Araştırmaları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, (54), 91-120.
• Canbakal, H. (2011). “Barkan’dan Günümüze Tereke Çalışmaları”, Ömer Lütfi Barkan: Türk Tarihçiliğine Katkıları ve Etkileri Sempozyumu, İstanbul.
• Clark, E. (1992). “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, (haz. E. İhsanoğlu), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 37-52.
• Curtin,P. D. (1998). Cross-cultural Trade in world History, New York: Cambridge University Press.
• Ergenç, Ö. (1995). XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara: Tarih Vakfı Yayınları.
• Faroqhi, S. (1994). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (Çev: Neyyir Kalaycıoğlu), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Faroqhi, S. (1995). Ottoman Guilds in the Late Eighteenth Century: The Bursa Case. Making a Living in the Ottoman Lands 1480 to 1820 içinde (ss.93-112), Istanbul: The Isis Press.
• Faroqhi, S. (2011). Osmanlı Zanaatkarları, (Çev. Zülal Kılıç), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Faroqhi, S. (2012). 18. Yüzyıl Sonlarında İstanbul’da Hristiyan ve Yahudi Esnafı, Bir Allame-i Cihan: Stefanos Yerasimos (1942-2005) (E. Eldem, A. Tibet ve E. Pekin Ed.) içinde (ss.289-308), Istanbul: Kitap Yayınevi.
• Galan, A. N. (2001). “Colouring Textiles -A History of Natural Dyestuffs in Industrial Europe”, Boston Studies in the Philosophy of Science, Boston: Springer.
• Genç, M. (1991) “18. Yüzyılda Osmanlı Sanayi”, Toplum ve Ekonomi, (2), 99-124.
• Genç, M. (2013). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, 9. Basım, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Genç, M. ve Özvar E. (2021). Osmanlı Ekonomisine Dair Konuşmalar-I, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Gerber, H. (1994). State, Society, and Law in Islam: Ottoman Law in Comparative Perspective, New York: State University of New York Press.
• İnalcık, H. (1953-54). “15. Asır Türkiye İktisadi ve İctimai Tarihi Kaynakları,” İÜİFM 15/1-4, 51- 75
• İnalcık, H. (1986), “The appointment procedure of a guild warden (kethudâ),” Festschrift für Andreas Tietze, Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, (76), 135-42.
• İnalcık, H. (2008). Türkiye Tekstil Tarihi, İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• İpek, N. (2011). Selanik ve İstanbul’da Yahudi Bankerler, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Kal’a, A. (1995). “Esnaf”, TDV İslam Ansiklopedisi, (11), 423-430.
• Kırlı, C. (2010). Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Defterleri Işığında III. Selim İktidarı, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi. (S. Kenan, Ed.) içinde (183-212). İstanbul: İSAM.
• Kırlı, C. ve Başaran B. (2012). 18. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Esnafı, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret. (Fatmagül Demirel, Ed.) içinde (ss.7-20). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kırlı, C. (2015). İstanbul’da Hemşehrilik Tabanlı Tabakalar/Yoğunlaşmalar, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. Cilt IV, (C. Yılmaz, Ed.) içinde (ss.72-79). İstanbul: İSAM.
• Kırlı, C. ve Başaran B. (2017). III. Selim Saltanatında (1789-1808) İstanbul Zanaatkarları Üzerine Bazı Gözlemler, Ekmek Aslanın Ağzında: Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak için Mücadele Eden Zanaatkarlar, (Çev. Ayşen Gür), (S. Faroqhi, Ed.) içinde (ss. 277-294). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Koyuncu, M. (2014). Ermeni Esnafı Terekeleri: 18. Yüzyıl Sonu Bursa Örneği, Tarihte Türkler ve Ermeniler: Sosyo-Ekonomik Hayat Cilt V, (M. Hülagu vd Ed.) içinde (ss.47-58). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kütükoğlu, M. (1984). “Osmanlı Esnafında Oto-Kontrol Müessesesi”, Ahilik ve Esnaf, İstanbul: İstanbul Esnaf ve Sanatkârlar Derneği Birliği, 55-85.
• O’Neill, C. (1876). “Armenian Process for Turkey Red” in The Textile Colourist, Manchester, 217-231.
• Öz, D. (2017). “Üsküdar’da Yazmacı Turnayan Ailesi ve İlk Serigrafi Atölyesinin Kuruluşu”, Uluslararası Geleneksel Sanatlar Sempozyumu Bildirileri, Trabzon, 30-37.
• Özcan, T. (2005). “Muhallefat”, TDV İslam Ansiklopedisi, (30), 406-407.
• Öztürk, N. (1990). XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayileşme ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası. İstanbul: Vakıflar Dergisi (21), 23-80.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, 3. Basım, İstanbul: MEB Yayınları, 656-659.
• Pérez, L. H. (2002). “Cultures Techniques et Pratiques de l’Échange”, Entre Lyon et le Levant: Inventions et Réseaux au XVIIIe Siècle, Revue d’Histoire Moderne et Contemporaine, (49): 1-105.
• Quataert, D. (2006). 19. Yüzyıla Genel Bakış: Islahatlar Devri 1812-1914, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt II (Çev. Ayşe Berktay), (H. İnalcık ve D. Quataert, Ed.) içinde (ss.885-1054). İstanbul: Eren Yayınları.
• Rasel, A. (2012). “Armenian Diaspora in Bengal Trade: Trade and Politics in 17th and 18th centuries”, Bangladesh Historical Studies (22), 1-29.
• Raveux, O. (2015). The Orient and the Dawn of Western Industrialization: Armenian Calico Printers from Constantinople in Marseilles (1669–1686). in Goods from the East, 1600–1800 (77-91). London: Palgrave Macmillan.
• Riello, G. (2013). Coton The Fabric That Made The Modern World, New York: Cambridge University Press.
• Sıdkı, (1325). Gedikler, İstanbul: Tanin Matbaası, 19-20.
• Souza, G. B. (2004). “Dyeing Red: S.E. Asian Sappanwood in the Seventeenth and Eighteenth Centuries”, Oriente (8): 40–58.
• Tabak, S. (1992). İranlı Ermeni Bir Tüccarın Terekesi ve Ticari Etkinliği Üzerine Düşünceler, Tarih İncelemeleri Dergisi (7), 91-215.
• Teşrifatçı Mehmed Âkif Bey. (2012). Târih-i Cülûs-ı Sultân Mustafa Han-ı Sâlis 1758-1761(E. Afyoncu, Tıpkıbasım). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. (Orijinal çalışma basım tarihi 1761).
• Tuğlacı, P. (1993). Dadyan Ailesinin Osmanlı Toplum, Ekonomi ve Siyaset Hayatındaki Rolü, İstanbul: Pars Yayıncılık.
• Turna, N. (2017). 19. Yüzyıl Başında İstanbul’da Ayakkabı Loncaları: Bir Vaka Çalışması, Ekmek Aslanın Ağzında: Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak için Mücadele Eden Zanaatkarlar, (Çev. Ayşen Gür), (S. Faroqhi, Ed.) içinde (ss.175-190). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Turnbull, G. (1947). A History of The Calico Printing Industry of Great Britain, Altrincham, Ches.: John Sherratt and Son.
• Yıldırım, L. (2014). “Avrupa Tekstil Baskıcılığının Gelişimde Türk Kırmızısının Rolü”, Yedi: Sanat Tasarım ve Bilim Dergisi, (12), 11-22.
• Yıldırım, O. (2002). “Ottoman Guilds as a Setting for Ethno-Religious Conflict: The Case of the Silk-thread Spinners’ Guild in Istanbul, IRSH (47), 407-419.
• Yıldırım, O. (2008). “Ottoman Guilds in the Early Modern Era”, IRSH (53), 73-93.
• Yıldırım, O. ve Ağır S. (2017). Gedik: Bir İsmin Ne Önemi Var? Ekmek Aslanın Ağzında: Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak için Mücadele Eden Zanaatkarlar, (Çev. Ayşen Gür), (S. Faroqhi, Ed.) içinde (ss.235-254). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Yılmaz, S. (1992). “18. Yüzyıl Tekstil Dünyasından: Hindistan ve Osmanlı İmparatorluğu'nun Pamuk-İpek Karışımı Kumaşları”, Belleten (56), 775-809.
• Yi, E. (2018). 17. Yüzyıl İstanbul’unda Lonca Dinamikleri: (Çev. Barış Zeren), İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.