Kur’ân’da Hak Kelimesinin Anlam Biçimleri

Yıl 2020, Sayı: 11, 333 - 355, 31.12.2020

Hamdullah Arvas

https://doi.org/10.47502/mizan.779934

Cited By: 3

Öz

Kur’ân-ı Kerim, hem İslâm dininin hem de İslâm düşüncesi alanında ortaya konulan ilmî çalışmaların temel kaynağıdır. Bu nedenle bir kelimenin Kur’ân’da nasıl istihdâm edildiği meselesi, vokabüleri yönünden Kur’ân’a bağlı olan İslâm ilimlerinin konu, yöntem ve hedeflerinin tespit edilmesi açısından son derece önemlidir. Bu anlamda geniş bir anlam yelpazesi ile Kur’an’da istihdam edilen kavramlardan biri de hak kelimesidir. Hak sahip olduğu anlam biçimleri ile bir tarafta Müslümanların din ve düşünce dünyalarını, niyet ve hareket tarzlarını etkilemiş öte yanda İslam düşüncesi ile irtibatlı ilimlerin anlama gelenekleri içinde farklı anlam boyutları kazanmıştır. Kelâm ilminde, eşyânın hakikati bağlamında felsefi-teolojik bir zeminde ele alınmıştır. İslâm Hukuku’nda normatif ilkelerin temel ve nesnel idesi olarak yer bulmuştur. Tasavvufta bâtınî alanı daha çok vurgulayan ezoterik bir anlam biçimiyle işlenmiştir. Belâgât ilimlerinde, lafız ve mana ilişkisi içerisinde incelenmiştir. Bu yüzden günümüzde hak kelimesinin anlam biçimlerini tespit etmek isteyen araştırmacılar için geniş bir literatür bulunmaktadır. Bununla birlikte Kur’ân’da geçen bir kelimenin anlamlarına hızlı bir şekilde ulaşmak isteyenler için Vücûh ve Nezâir kitapları temel başvuru kaynakları arasındadır. Fakat bu kitaplar Kur’ân’daki bütün kelimeleri kapsamadıkları gibi ele alınan kelimelerin bütün anlamlarını da içermemektedir. Bu bağlamda geniş bir literatür içinde kullanılmasına rağmen Vücûh ve Nezâir kitaplarında bütün anlamlarına yer verilmeyen sözcüklerden biri de hak kelimesidir. Bu tespitlerle gerekçelendirilmiş metnimizde ilk olarak Kur’ân’da hak kelimesinin anlam biçimleri hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra hak kelimesinin, vücûh ve nezâir kitaplarında yer almayan hikmet ve yasa anlamları Mâturîdî ve Zemâhşerî’nin görüşlerinden yola çıkarak tespit edilmiş ve kelimenin anlam biçimlerine eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Kur’ân, Hak, Hikmet, Yasa

The Meaning Forms Of The Haqq Concept In The Qur’an

Öz

Holy Quran is the main source of both Islamic religion and scientific studies in the field of Islamic thought. For this reason, the issue of how a concept is employed in the Quran is extremely important in terms of determining the subjects, methods and goals of Islamic sciences that are connected to the Quran in terms of their vocabulary. In this sense, one of the concepts employed in the Qur'an with a wide range of meanings is the haqq. With its wide range of meanings, it has not only affected the religious and intellectual worlds of Muslims, their intentions, and actions, but also gained different meaning dimensions within the traditions of understanding related to Islamic thought. It was handled in Kalâm on a philosophical-theological basis while it takes place in Islamic Law as the basic and objective expression of normative principles. In Sufism, it is also processed in the form of an esoteric meaning while it is examined in the relationship between words and meaning in the science of Balagah. Therefore, there is a large literature for researchers who want to identify the meaning forms of the haqq. However, Vücûh and Nezâir books are among the main reference sources for those who want to reach the meanings of a haqq quickly. However, these books do not cover all the words in the Qur'an, nor do they contain all the meanings of the words dealt with. In this context, although it is used in a wide literature, one of the words that does not include all meanings in Vücûh and Nezâir books is the haqq. In our text will justify by these determinations, information will be given about the meaning forms of the word right in the Qur'an. Then the meaning of wisdom and law, which is not included in the vücûh and nezâir books, will be analyzed in views of the Mâturîdî and Zamahshari, and added list of the meaning forms of the haqq concept.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, Qur’an, Haqq, Wisdom

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuad. el-Mu’cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Thk. Mansur Fehmi. Kahire: Dârul Kûtûbi’l-Mısriyye, 1364.
• Âmîdî, Seyfuddin. Gâyetu’l-merâm fi İlmi’l-Kelâm. Thk. Hasan Mahmud Abdullatif. Kahire: Dârul Kûtûbi’l-Mısriyye, 1971.
• Askerî, Ebu Hilâl. el-Furûk fi’l-luğa. Thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Daru’l-İlm, 1980.
• Askerî, Ebu Hilâl. Vûcuh ve’n-nezâir. Thk. Muhammed Osman. Kahire: Mektebetû’s-Sekâfeti’d-Dînîyye, 2007.
• Az, Mehmet Ata. İlahi Basitlik Bağlamında Tanrı’nın Bilinebilirliği. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Beydavî, Abdullah b. Muhammed. Envâru’t-tenzil ve esrâru’t-tevil. Thk. Muhammed A. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 1418.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed Seyyid Şerîf. Tarifât. Thk. Abdurrahman Umeyr. Mısır: Matbaatul Hayriyye, Mustalahât, 1306.
• Dameğani, Hüseyin b. Muhammed. el-Vûcuh ve’n-nezâir li elfâzi’l-Kitabullâhi’l-Azîz. Thk. Abdulhamid Ali. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2010.
• Ebu’l-Feyd, Muhammed b. Muhammed Abdurrezzak. Tacul ârus min cevâhîrî’l-kâmus. çev. Dârü’l-Afâk. Kahire: Dârü’l-Hidâye, 1995.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzibu’l-luğa. Thk. Muhammed Avdi Marab. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 2001.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed. Mustasfâ. Thk. Muhammed Abdusselam. Dâru’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 1993.
• Herevî, Abdullah b. Muhammed b. Ali. Zemmu’l-kelâm ve ehlehu. Thk. Abdurrahman Abdulaziz Şibli. Medine: Mektebetu’l-Ulum ve’l-Hikme, 1. Basım, 1998.
• Hîrî, İsmail b. Ahmed. Vücûhu’l-Kur’ân. Thk. Necef Arşî. Meşhed: Mektebetü’l-Fikr, 1332.
• Hoftijzer, J. - Jongeling, K. The Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions. Handbook of Oriental Studies Handbuch Der Orientalistik, 1997.
• İbn Asâkir, Hasan. Tebyinu kizbi’l-müfterî fî mâ nesebu ila’l-İmam ebi’l-Hasan el-Eşâ’ri. Beyrut: Dâru’l-Kûtûbi’l-Arab, Şamile, 3. Basım, 1404.
• İbn Dureyd, Ebu Bekir Muhammed b. Hasan. El-İştikâk. Thk. Abdusselam Muhammed Harun. Lübnan: Daru’l-Celil, 1. Basım, 1991.
• İbn Farîs, Ahmed b. Faris b. Zekeriya El-Kazvini. Mu’cemu’l-Mekâyisu’l-Lugga. Thk. Abdusselam Muhammed Harun. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1979.
• İbn Farîs, Ahmed b. Faris b. Zekeriya El-Kazvini. Mücmeli’l-luğa. Thk. Zehir Abdul Muhsin Sultan. Beyrut: Muessesetu’r-Risale, 1986.
• İbn Fûrek, Abdurrahman b. Nasir. Şerhu’l-Âkidetu Tahâviyye. Thk. Abdurrahman b. Salih El-Sudeysi. Beyrut: Daru’l-Tedmüriyye, 2. Basım, 2008.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-ehvâ ve’l-Milel ve’n-nihâl. Beyrut: Daru’l-Marife, 2. Basım, 1975.
• İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. Tefsiru’l-Kur’âni’l-Âzîm. Thk. Sami b. Muhammed Selame. Beyrut: Dâru’t-Tayyîb, 1999.
• İbn Manzûr, Cemaleddin. Lisânu’l-Arâb. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1990.
• İbni Rüşd, Ebu’l-Velid Muhammed b. Ahmed. el-Keşf âlâ menâhîci’l-edille fi âkaidi’l-mille. Thk. Muhammed Abid Cabiri. Beyrut: Vahdetu’l-Arabiyye, 1998.
• İbni Sinâ. “Risâletu’l-Arşiyye”. Risaleler. Ankara, 2004.
• İbni Sinâ. İşâretler ve Tenbihler. Thk. Ali Durusoy. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbni Sinâ. Metafizik-I. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yay., 2004.
• İbni Sinâ. Metafizik-II. çev. Ekrem Demirli vd. İstanbul: Litera Yayınları, 2005.
• İbnu’l-Cevzî, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Nuzhetu’l-a’yun en-nevâzir fi ilmi’l-vûcuhi ve’n-nezâir. Thk. Muhammed Abdulkerim Kazım. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1984.
• Isfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Thk. Savfan Adnan Davedi. Beyrut: Daru’l-Kalem, 1412.
• Jeffery, Arthur. The Foreign Vocabulary of The Quran. Kahire: Oriental İnstitute, 1938.
• Kırbaşoğlu, Hayri. Sünnî paradigmanın oluşmasında Şafîî’nin rolü. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2003.
• Kuşeyrî, Abdulkerim b. Abdulmelik. Letâifu’l-Îşârât. Thk. İbrahim El-Besyuni. Kahire: Heyet el-Mısrî el-Âmme, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhid. Thk. Muhammed Aruşi - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mektebetu’l-İrşad, 2010.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. Thk. Mecdi Baslum. Beyrut: Dâru’l-Kûtûbi’l-İlmiyye, 2005.
• Maverdî, Ali b. Muhammed. Edebü’d-din ve dünya. Dimeşk: Daru’l-İbni’l-Kesîr, 2008.
• McDonald, D. B. “Haqq”. Encyclopedia of İslam. ed. Bernard Lewis - J. Schacht. Leiden: E.J. Brill, 1986.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Vücûh ve ezâir”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 43/141–143. İstanbul: TDV, 2013.
• Mukâtil b. Süleymân. el-Vücûh ve’n-nezâir. Thk. Hatem Salih. Bağdad: Merkezi Cumue’ti’l-Mâcid, 2006.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. Thk. Abdullah Muhammed Şuhat. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 1. Basım, 1423.
• Öztürk, Mustafa. “Kıssaların Dili” Üzerine Bir Değerlendirme. Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Râzî, Fahreddîn. el-Mahsûl. Thk. Taha Cabir. Beyrut: Müessetu’r-Risâle, 1997.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtihu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Tûrâs, 3. Basım, 1420.
• Reçber, Mehmet Sait. “Hakikat”. İslamiyet- Hristiyanlık Kavramları Sözlüğü. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınevi, 1. Basım, 2013.
• Rehber, Davut. God of Justice: A Study in the Ethical Doctrine of the Qur’ān. Netherlands: E.J. Brill, 1. Basım, 1960.
• Şafîî, Muhammed b. İdris. Er-Risâle. Thk. Ahmed Şakir. Mısır: Meketebetu’l-Halebî, 1. Basım, 1940.
• Şehristânî, Abdulkerim b. Muhammed. el-Milel ve’n-nihâl. Beyrut: Maktabatu’l-Asriyye, 2013.
• Smith, R. Payne. Compendious: Syriac Dictionary. Thk. J. Payne Smith. New York: Oxford Clarendon Press, 1. Basım, 1957.
• Suyutî, Celaleddin Abdurrahman b. Ebu Bekr. Tefsiru’l-celâleyn. Kahire: Daru’l-Hadis, 1. Basım, 1998.
• Taberî, Muhammed b. Cerir. Câmiu’l-beyân fi te’vîli’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Müessesetü’r-Rîsâle, 1420.
• Teymî, Ebu Ubeyd Muammer b. Mecazu’l-Kur'ân. Mektebetu Hanci, 1381.
• Topaloğlu, Bekir. “Hak”. DİA. İstanbul: TDV, 1997.
• Turhan, Kasım. “İnayet”. Diyânet İslâm Ansiklopedisi. 22/266–266. İstanbul: TDV, 2000.
• Zemâhşerî, Mahmud b. Ahmed. Keşşâf an hakâikî’l-gavâmidi’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.
• Zeyn, Muhammed Bessam Rüşdü. Mu’cemu’l-mufehres li meâni’l-Kur’âni’l-Âzim. Thk. Muhammed Adnan Salim. Dimeşk: Dâru’l-Fikri’l-Meâsır, 1995.
• Kitâb-ı Mukaddes. İstanbul: Kitab-ı Mukaddes Şirketi, 2003.