Tanzimat’ın Siyaset Düşüncesine İtiraz Tanzîr-i Telemak Örneği

Yıl 2024, Sayı: 19, 535 - 548, 30.12.2024

Mustafa Enes Aktürkoğlu

https://doi.org/10.47502/mizan.1521039

Öz

Tanzimat Fermanı sonrası devam eden ıslahatlar yeni bir siyasi fikriyatın ve toplum kimliğinin oluşturulmaya çalışıldığını göstermektedir. Köklü bir siyasi gelenekten beslenen ve bu doğrultuda idari bir düzen olan Devlet-i Aliyye’nin dönüşümü kolay olmamıştır. Mehmed Sâdık Efendi gibi ilmiye sınıfına mensup kimi şahsiyetlerin itirazları, Tanzimat dönemi ıslahatların siyasi sonuçlarının yanında, fikri neticelerinin anlaşılması açısından kayda değer niteliktedir.
İlmiyye sınıfında mensup Sarıyerli Hoca lakaplı Mehmed Sâdık Efendi’nin Tanzîr-i Telemak eseri, Tanzimat siyasetine muhalefetin önemli bir kaynağıdır. Sâdık Efendi, eserinin ismini Tanzimat ricalinin elinden düşürmediği Yusuf Kamil Paşa’nın çeviri eseri Tercüme-i Telemak’a nazire olması amacıyla koymuştur. Tanzimat siyasetine yön veren felsefi düşünceye karşı Sâdık Efendi kendi felsefi gayelerini ortaya koymuştur. Makale çalışmamızda Mehmed Sâdık Efendi’nin Tanzîr-i Telemak eserini siyaset düşüncesi bağlamında ele alarak Tanzimat siyasetine eleştirilerini hangi düzlemde ifade ettiğini ortaya koymaya çalışacağız. Böylece Tanzimat siyasetinin geleneksel Osmanlı siyaset düşüncesinden kopmayı mı yoksa zamanın şartlarına göre yeniden ifadesini mi temsil ettiğini idrak edebileceğiz.

Anahtar Kelimeler

Siyaset Düşüncesi, Devlet-i Aliyye, Tanzimat Fermanı, Mehmed Sâdık Efendi, Tanzîr-i Telemak

Objection to Tanzimat’s Political Thought: The Example of Tanzîr-i Telemak

Öz

The reforms that continued after the Tanzimat Edict show that a new political ideology and social identity were being constructed. The transformation of the Ottoman State, which was nourished by a deep-rooted political tradition and functioned as an administrative order, was not an easy process. The objections of certain figures from the ilmiye class, such as Mehmed Sâdık Efendi, are noteworthy in terms of understanding both the political and intellectual consequences of the Tanzimat period reforms.
The work Tanzîr-i Telemak by Mehmed Sâdık Efendi, also known as Sarıyerli Hoca, who was a member of the ilmiye class, is an important source of opposition to the Tanzimat politics. Sâdık Efendi gave his work this title to respond to Tercüme-i Telemak, the translation by Yusuf Kamil Pasha that was highly regarded by the Tanzimat elites. In opposition to the philosophical ideas that guided the Tanzimat policies, Sâdık Efendi put forth his own philosophical objectives. In this paper, we will examine Mehmed Sâdık Efendi’s Tanzîr-i Telemak in the context of political thought and explore the framework within which he expressed his criticisms of the Tanzimat politics. In doing so, we will be able to understand whether the Tanzimat politics represented a break from traditional Ottoman political thought or a re-articulation of it in accordance with the conditions of the time.

Anahtar Kelimeler

Political Thought, Ottoman State, Tanzimat Fermanı, Mehmed Sâdık Efendi, Tanzîr-i Telemak.

Kaynakça

• Abou-El-Haj, Rıfat Ali. Modern Devletin Doğası. çev. Oktay Özel-Canay Şahin. Ankara: İmge Yayınları. 2000.
• Aktürkoğlu, Mustafa Enes. Nizam-ı Cedid’ten Tanzimat’a Osmanlı Zihniyet Yapısının Çözümlenmesi Bağlamında Batı’nın Siyaset Bilimi Kavramlarının (Özgürlük, Eşitlik, Vatan ve Millet) Dönüşümü. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Aktürkoğlu, Mustafa Enes. “Siyaset Düşüncesi Bağlamında Telemakhos’un Maceraları’nın Tercüme-i Telemak’a Tesiri”. İçtimaiyat, 7/2 (2023), 533-551.
• Bilgegil, M. Kaya. Yakınçağ Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 1 Yeni Osmanlılar Ankara: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri I. haz. Fikri Yavuz- İsmail Özmen, İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Çelebi, İlyas. “Sünnetullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/159-160. Ankara: TDV. Yayınları, 2010.
• Çetinsaya, Gökhan. “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti”. Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. ed. Murat Gültekilgin-Tanıl Bora. 1/54-71. İstanbul: İletişim Yayınları 2006.
• Gürer, Ahmet Şamil. “Tanzimat Döneminde Sarıyerli Hoca Sadık Efendi Vakası”. Journal of Turkish Studies 9/7 (2014), 41-50.
• Hamidullah, Muhammed. “Şemsüleimme Serahsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/544-547. Ankara: TDV. Yayınları, 2009.
• İnalcık, Halil. “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”. Belleten 28 (1964), 623- 690.
• İnalcık, Halil “Tanzimat Nedir?”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Mehmet Seyitdanlıoğlu-Halil İnalcık. 13-35. Ankara: Phoenix Yayınları, 2006.
• Kaplan, Mehmet. “Tanzir-i Telemak”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 3/1-2 (1948), 1-20.
• Karlangıç, Osman. “Ahmet Cevdet Paşa’ya Göre Tanzimat Dönemi Devlet Ricali”. Tarih ve Gelecek Dergisi 3/3 (2017), 266-297.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı’dan Günümüze Ortadoğu’da Millet, Milliyet, Milliyetçilik. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Kuran, Ahmet Bedevi. Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Milli Mücadele. İstanbul: Baha Matbaası, 1956.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî IV. haz. Nuri Akbayar. İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Okumuş, Ejder. “Tanzimat Hareketi’ne Muhalefet”. Marife Dergisi, 3/2 (2003), 83-102.
• Özdemir, Gürbüz. “Tanzimat Dönemi Ulemasından Muhalif Bir Şahsiyet: Sarıyerli Hoca Mehmed Sadık Efendi”. Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi, 20/45 (2019), 1-16.
• Sarıyerli Mehmed Sâdık. Tanzîr-i Telemak. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ali Nihat Tarlan, 00096, 1a-226b.
• Tansel, Fevziye Abdullah. Namık Kemal’in Hususi Mektupları I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1967.
• Taşkesenlioğlu, M. Yasin. “Siyaset ve Modernleşme Karşısında İlmiye Ricâli”. Mavi Atlas 6/1 (2018), 326-348.
• Topal, Alp Eren. “Tanzimat Siyasetini Yeniden Düşünmek: Sarıyerli Hoca Sadık Efendi ve Tanzîr-i Telemak”, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar, 20 (2022), 143-174.
• Yaman, Ahmet. “es-Siyerü’l Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/327- 329. Ankara: TDV. Yayınları, (2009).
• Zorkul, Tahir. “Yeni Osmanlılar’ın Hürriyet Gazetesi’nde Tanzimat Fermanı’na Yönelttikleri Eleştiriler”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 33 (2016), 87-101.