ŞAH MAHMÛD NİŞÂBURÎ MUSHAFI’NIN (TSMK H.S. 25) HAT SANATI BAKIMINDAN TAHLİLİ

Yıl 2022, Sayı: 22, 38 - 63, 29.06.2022

Fatih Özkafa

Öz

Sanat âleminde “zerrînkalem” (altın kalem) unvanıyla da tanınan Nizâmeddin Şah Mahmûd’un Nîsâbur’da (Nişâbur) 884-898 (1479-1493) yılları arasında doğduğu tahmin edilmektedir. İlk ta‘lik meşkini dayısı Abdî Nîsâbûrî’den almıştır. Daha sonra Sultan Ali Meşhedî’nin hat derslerine devam ederek yazısını geliştirmiş; Ali Herevî ve Muhammed Handan gibi üstadların yazıları üzerinde yaptığı incelemelerin ardından kendi üslûbunu ortaya koymuştur. Sanatkârları destekleyen Şah İsmâil, Şah Mahmûd’u himayesi altına alarak şehnâmesini yazmakla görevlendirmiştir.
Çok sayıda eser vermiş olan Nîşâburî’nin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde muhafaza edilen (Hırka-i Saâdet, nr. 25) Mushaf-ı Şerîf’i, ince ta‘lik hatla yazılmış mushafların en önemli örneklerindendir. 37 × 25,5 cm. ebadında ve 361 varak olan bu Mushaf, Hasan el-Bağdâdî’nin idaresindeki müzehhipler tarafından tezhiplenmiş; Şah Muhammed Bahadır Han tarafından Osmanlı Sultanı III. Murad’a hediye edilmiştir.
Hat, tezhip ve cild gibi kitap sanatlarının her biri için emsal teşkil edecek mahiyetteki bu Mushaf’ın Osmanlı sanatına tesirde bulunan eserlerden olduğunu söylemek mümkündür. Başından sonuna kadar aynı zarafet ve letafet ile yazılmış olan mushaf, tezhip sanatının incelik imkânlarını da zorladığı için İslâm sanatının şaheserleri arasındadır. Bu çalışmada, Şah Mahmûd Nişâburî’nin yazmış olduğu Mushaf’ın, bilhassa hat sanatı bakımından tahlili hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mushaf, Kur’an-ı Kerîm, Hat Sanatı, Tezhip, Nişâbûrî, Hattat, Müzehhip, Osmanlı Sanatı.

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar, Hz. Osman’a Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif, İstanbul, İSAM Yayınları, 2007.
• Altıkulaç, Tayyar, Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme: İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme, İstanbul, IRCICA Yayınları, 2010.
• Alparslan, Ali, Ünlü Türk Hattatları, Ankara, 1992.
• Aracı, Nihal, “TSMK H.S. 25 Envanterli Mushaf-ı Şerîf’in Tezhip Sanatı Açısından İncelenmesi”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı: 17, 2021, s. 1-34.
• Bayat, Ali Haydar, Açıklamalı Hüsn-i Hat Bibliyografyası, İstanbul, IRCICA Yayınları, 2003.
• Çetin, Nihad M., “İslâm Hat Sanatının Doğuşu ve Gelişmesi (Yakut Devrinin Sonuna Kadar)”, İslâm Kültür Mirasında Hat Sanatı, İstanbul, IRCICA Yayınları, 1992, s. 14-32.
• Derman, M. Uğur, “Yazma Kur’an-ı Kerîmler Nasıl Hazırlanırdı?”, Hayat Tarih, Sayı: 7, 1970, s. 12-15.
• Derman, M. Uğur, Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul, 2002.
• Derman, M. Uğur, Doksandokuz İstanbul Mushafı, İstanbul, 2010.
• Esin, Emel, “Mushaf Hattatlığı ve Kur’an-ı Kerîm’in Türkçe Meali Hakkında Türklerce Yapılan İlk Çalışmalara Dair”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VIII/4, İstanbul, 1984, s. 1-4.
• Gelibolulu Mustafa Âlî Efendi, Menâkıb-ı Hünerverân, (nşr. İbnülemin Mahmud Kemâl), İstanbul, 1926.
• Gündüz, Mahmut, “Matbaanın Tarihçesi ve İlk Kur’an-ı Kerîm Basmaları”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 12, Ankara, 1978, s. 335-350.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin (ed.), İslâm Kültür Mirasında Hat Sanatı, İstanbul, IRCICA Yayınları, 1992.
• Keskioğlu, Osman, Kur’an-ı Kerîm Tarihi, İstanbul, 1967.
• Keskioğlu, Osman, Nüzûlünden Günümüze Kur’an-ı Kerîm Bilgileri, Ankara, 2010.
• Küpeli, Gülnihal, “Savaşçı Bir Sanatkârın Kaleminden Safevî Sarayındaki Müzehhib ve Nakkaşlara Dair Notlar”, Akdeniz Sanat Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 24, 2019.
• Maşalı, M. Emin, “Mushaf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXXI, İstanbul, 2006, s. 242-254.
• Müstakimzâde, S. Sadeddin, Tuhfe-i Hattâtîn, İstanbul, 1928.
• Özkafa, Fatih, “Hat Sanatı Bakımından Mushaf Kitabetinin Tarihî Seyri”, Marife, Yıl: 10, Sayı: 3, 2010, s. 307-326.
• Serin, Muhittin, “Mushaf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt: XXXI, İstanbul, 2006, s. 242-254.
• Serin, Muhittin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul, 2008.
• Serin, Muhittin, “Şah Mahmûd Nîsâbûrî” TDV İslâm Ansiklopedisi, c. XXXVIII, İstanbul 2010, s. 256-257.
• Tanındı, Zeren, “Başlangıcından Osmanlı’ya Tezhip Sanatı”, Hat ve Tezhip Sanatı, ed. A. Rıza Özcan, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 2012.
• Ünver, A. Süheyl, “Çok Sayıda Kur’an-ı Kerîm Yazan Hattatlarımıza Dair”, Diyanet Dergisi, Cilt: VI, Sayı: 4-5, Nisan-Mayıs 1967, s. 85-91.
• Yazır, M. Bedreddin, Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, Cilt: I-II, Ankara, 1981.
• Yılmaz, Abdülkadir, “Hat Sanatında Hareke ve Noktalamanın Tarihî Seyri”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 19, Erzurum, 2003, s. 43-80.