İSTİBDAT REJİMİ VE OSMANLI İKTİDAR BLOĞUNDA RESTORASYON, 1882-1908

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 37, 49 - 82, 30.06.2022

Çağdaş Sümer

Öz

II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı-Türk modernleşmesinin en tartışmalı dönemlerinden biri olagelmiştir. Bu çalışma İstibdat rejimi olarak adlandırdığı söz konusu dönemin Osmanlı-Türk modernleşmesi içindeki özgün yerine ilişkin sınıf temelli bir açıklama getirmeye çalışmaktadır. İstibdat rejimi, 1871-1881 krizi sırasında Osmanlı toplumunda kendisini gösteren devrimci dinamiklerin baskılanmasını öngören bir karşı devrim programına dayanmıştır. Bu program çerçevesinde bir yandan, devrimci dinamikler ideolojik ve cebri araçlar kullanılarak baskılanırken diğer yandan Osmanlı iktidar bloğu karşı devrimin ihtiyaçları uyarınca yeniden şekillendirilmiştir. Başta Arap, Kürt ve Arnavutlar olmak üzere gayr-i Türk Müslüman anasırın devletle olan bağlarının sıkılaştırılması için İslam dini ve Halifelik kurumu etkin bir şekilde kullanılırken, bu toplulukların içindeki aşiret reisleri, büyük eşraf aileleri ve tarikat şeyhleri gibi geleneksel ileri gelenlere iktidar bloğu içinde önemli bir yer açılmıştır. İstibdat rejiminin iktidar bloğunu yeniden şekillendirmeye yönelik bu stratejileri, Osmanlı toplumu içinde yeni çatışma dinamiklerinin doğmasına yol açmış ve Osmanlı-Türk modernleşmesinin daha sonraki evreleri üzerinde belirleyici bir etkide bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

II. Abdulhamid, İstibdat rejimi, karşı devrim, Osmanlı iktidar bloğu, rejim stratejileri

Kaynakça

• Abu-manneh, Butrus (1973), ‘‘Sultan Abdülhamid II and the Sharifs of Mecca (1880-1900)’’, Asian and African Studies, 9 (1), s. 1-23.
• Akarlı, Engin Deniz (1986), ‘‘Abdülhamid II's Attempt to Integrate Arabs into the Ottoman System’’, Kushner, David (Der.), Palestine in the Late Ottoman Period, (Leiden: Brill): s. 74–89.
• Akarlı, Engin Deniz (1979), ‘‘Friction and Discord Within the Ottoman Government Under Abdulhamid II (1876-1909)’', Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, 7, s. 3-26.
• Akarlı, Engin Deniz (2006), ‘‘The Tangled Ends of an Empire: Ottoman Encounters with the West and Problems of Westernization- an Overwiev’’, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 26 (3), s. 353-366.
• Akarlı, Engin Deniz (1976), The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics under Abdulhamid II (1876-1909): Origins and Solutions, Yayımlanmamış Doktora Tezi (Princeton: Princeton University).
• Akyıldız, Ali (2004), Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, (İstanbul: İletişim).
• Berkes, Niyazi (2002), Türkiye’de Çağdaşlaşma, (Çev. Ahmet Kuyaş), (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları).
• Bouquet, Olivier (2016), Sultanın Paşaları (1839-1909), (Çev. Devrim Çetinkasap), (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları). 2016.
• Buzpınar, Tufan (2016), Hilafet ve Saltanat, II. Abdülhamid Dönemi’nde Halifelik ve Araplar, (İstanbul: Alfa).
• Clayer, Nathalie (2013), Arnavut Milliyetçiliğinin Kökenleri, (Çev. Ali Berktay), (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları).
• Corrigan, Philip ve Sayer, Derek (1985), The Great Arch: English State Formation as Cultural Revolution, (Oxford ve New York: Blackwell).
• Çelik, Fatma Eda (2017), Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne: ‘‘Kişisel İktidar’’dan ‘‘Gayri Şahsi İktidar’’a, Yayımlanmamış Doktora Tezi, (Ankara: Ankara Üniversitesi).
• Çetinsaya, Gökhan (2005), ‘‘Din, Reform ve Statüko: II. Abdülhamid Dönemine Bir Bakış (1876-1909)’’, Osmanlı Medeniyeti, Siyaset, İktisat, Sanat, Der. Coşkun Çakır, İstanbul, Klasik, s. 125-148.
• Çetinsaya, Gökhan (2016), ‘‘II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi’’, Osmanlı Araştırmaları, 57, s. 353-409.
• Deringil, Selim (2003), ‘‘‘They Live in a State of Nomadism and Savagery’: The Late Ottoman Empire and the Post-Colonial Debate’’, Comparative Studies in Society and History, 45 (2), s. 311-342.
• Deringil, Selim, ‘‘Abdülhamid Döneminde Ermeni Meselesi,’’ 1915 Siyaset, Tehcir, Soykırım, Der. Fikret Adanır ve Oktay Özel, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2015, s. 95-108.
• Deringil, Selim (1991), ‘‘Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Geleneğin İcadı’, ‘Muhayyel Cemaat’ (’Tasarımlanmış Topluluk’) ve Pan-İslâmizm’’, Toplum ve Bilim, 54, s. 47-64.
• Deringil, Selim (2014), İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi, (Çev. Gül Çağalı Güven), (İstanbul: Doğan).
• Duguid, Stephen (1973), ‘‘The Politics of Unity: Hamidean Policy in Eastern Anatolia’’, Middle Eastern Studies, 9 (2), s. 139-155.
• Eldem, Edhem (2019), ‘‘2018’de Sultan II. Abdülhamid’’, Tarih ve Toplum, 301, s. 22-26.
• Freierson, Elizabeth B. (1995), ‘‘Unimagined Communities: Women and Education in the Late Ottolam Empire 1876-1909’’, Critical Matrix, 9 (2), s. 55-90.
• Emiroğlu, Kudret (2015), Kısa Osmanlı-Türkiye Tarihi, (İstanbul: İletişim).
• Emrence, Cem (2016), Osmanlı Ortadoğu’sunu Yeniden Düşünmek, (Çev. Gül Çağalı Güven), (İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları).
• Ergut, Ferdan (2004), Modern Devlet ve Polis, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Toplumsal Denetimin Diyalektiği, (İstanbul: İletişim).
• Evered, Emine Ö. (2012), Empire and Education Under the Ottomans, (Londra, I. B. Tauris).
• Findley, Carter V. (1989), ‘‘The Evolution of the System of Administration as Viewed from the Center’’, (Der.) Kushner, David, Palestine in the Late Ottoman Period, (Kudüs: Yad Izhak Ben-Zvi Press): 3-29.
• Findley, Carter V. (1980), Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, (Princeton: Princeton University Press).
• Findley, Carter V. (2010), Turkey, Islam, Nationalism, Modernity, (New Heaven: Yale UP).
• Fortna, Benjamin (2000), ‘‘Islamic Morality in Late Ottoman ‘Secular’ School’’, International Journal of Middle East Studies, 32 (3), s. 369-393.
• Fortna, Benjamin (2008), ‘‘The reign of Abdülhamid II’’, Kasaba, Reşat (Der.), The Cambridge History of Turkey IV, (New York: Cambridge University Press): 38-61.
• Fortna, Benjamin (2005), Mekteb-i Humayûn: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslâm, Devlet ve Eğitim, (Çev. Pınar Sıral), (İstanbul: İletişim).
• Gawrych, George W. (2016), The Crescent and the Eagle: Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913, (Londra: I.B. Tauris).
• Georgeon, François (2006), Sultan Abdülhamid, (Çev. Ali Berktay), (İstanbul: Homer Kitabevi).
• Gölbaşı, Edip (2015a), “1895-1896 Katliamları: Doğu Vilayetlerinde Cemaatler Arası ‘Şiddet İklimi’ ve Ermeni Karşıtı Ayaklanmalar”, (Der.) Özel, Oktay ve Adanır, Fikret, 1915: Siyaset, Tehcir ve Soykırım, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları): 140-163.
• Gölbaşı, Edip (2015b), ‘‘Hamidiye Alayları: Bir Değerlendirme,’’ Özel, Oktay ve Adanır, Fikret (Der.), 1915: Siyaset, Tehcir ve Soykırım, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları): 164-175.
• Hanioğlu, M. Şükrü (2008), A Brief History of the Late Ottoman Empire, (Princeton ve Oxford: Princeton University Press).
• Karademir, Nihat (2014), Sultan Abdülhamid ve Kürtler, (İstanbul: Nûbihar).
• Karal, Enver Ziya (2000), Osmanlı Tarihi VIII. Cilt, Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), (Ankara: Türk Tarih Kurumu).
• Karpat, Kemal H. (2006), Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, (Çev. Dilek Özdemir), (Ankara: İmge).
• Karpat, Kemal H. (2005), İslam’ın Siyasallaşması, (Çev. Şiar Yalçın), (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları).
• Kırmızı, Abüdlhamit (2007), Abdülhamid’in Valileri, (İstanbul: Klasik).
• Klein, Janet (2013), Hamidiye Alayları, İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri, (Çev. Renan Akman), (İstanbul: İletişim).
• Kodaman, Bayram (1987), Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları).
• Kuehn, Thomas (2011), Empire, Islam, and Politics of Difference, Ottoman Rule in Yemen, 1849–1919, (Leiden: Brill).
• McMeekin, Sean (2019), Osmanlı’da Son Fasıl, (Çev. Nurettin Elhüseyni), (İstanbul, Yapı Kredi Yayınları).
• Minawi, Mostafa (2011), Lines in the Sand: The Ottoman Empire’s Policies of Expansion and Consolidation on its African and Arabian Frontiers (1882–1902), Yayımlanmamış Doktora Tezi, (New York: New York University).
• Moreau, Odile (2010), Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu: Askeri ‘‘Yeni Düzen’’in İnsanları ve Fikirleri 1826-1924, (Çev. Işık Ergüden), (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları).
• Ortaylı, İlber (2008), Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, (Ankara: Cedit Neşriyat).
• Özbek, Nadir (2004), ‘‘Modernite, Tarih ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçiliği Üzerine Bir Değerlendirme,’’ Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2, (1), s. 71-90.
• Özbek, Nadir (2009), ‘‘‘Anadolu Islahatı,’ ‘Ermeni Sorunu’ ve Vergi Tahsildarlığı, 1895-1908’’, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 9, s. 59-85.
• Özbek, Nadir (2019), ‘‘‘İstisna Hali’: ‘Devletsiz’, ‘Abdülhamidsiz’ Osmanlı Türkiye Tarihi Yazmanın İmkânları’’, Toplumsal Tarih, 301, s. 46-53.
• Özbek, Nadir (2013), Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet, (İstanbul: İletişim).
• Rogan, Eugene L., ‘‘Aşiret Mektebi: Abdülhamid II’s School for Tribes (1892-1907)’’, International Journal of Middle Eastern Studies, 28 (1), s. 83-107.
• Sasuni, Garo (1992), Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. yy’dan Günümüze Ermeni-Kürt İlişkileri, (Çev. B. Zartaryan ve M. Yetkin), (İstanbul: Med Yayınevi).
• Shaw, Stanford (1994), ‘‘Sultan Abdulhamid II: Last Man of Tanzimat’’, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi): s. 179-197.
• Somel, Selçuk Akşin (1999/2000), ‘‘Osmanlı Modernleşme Döneminde Periferik Nüfus Grupları’’, Toplum ve Bilim, 83, s. 178-199.
• Tahsin Paşa (2008), Abdülhamit, Yıldız Hatıraları, (Ankara: İmge Kitabevi Yayınları).
• Tanör, Bülent (2002), Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları).
• Weber, Stefan (2009), Damascus, Ottoman Modernity and Urban Transformation (1808-1918), (Kopenhag: Aarhus University Press).
• Yasamee, Feroze A. K. (2018), Abdülhamid’in Dış Politikası, (Çev. Y. Selman İnanç), (Kronik: İstanbul).
• Yılmaz, İlkay (2014), Serseri, Anarşist ve Fesadın Peşinde, II. Abdülhamid Dönemi Güvenlik Politikaları Ekseninde Mürur Tezkereleri, Pasaportlar ve Otel Kayıtları, (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları).
• Yosmaoğlu, İpek (2003), ‘‘Chasing the Printed Word: Press Censorship in the Ottoman Empire, 1876-1913’’, The Turkish Studies Association Journal, 23 (1-2), s. 15-49.