The Ornaments of The Holy Quran with Inventory Number 00001 in The Süleymaniye Library Fazıl Ahmed Pasha Collection

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 1, 445 - 462, 29.03.2022

Hüseyin Elitok

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1081212

Öz

Numerous manuscripts in Islamic civilization, primarily with their content, had the feature of being a source in their period and almost gave direction to the field they were written. These works have also found a place for themselves as masterpieces in terms of book arts. With the conversion of the Turks to Islam, the richness of the content and decorative arts in the manuscripts continued exponentially. Undoubtedly, Muslim Turkish artists’ endless respect for books as well as science is seen as an important factor in the manuscripts’ becoming unique examples of calligraphy, illumination, miniature and binding art. In this sense, it is a sacred duty for all Muslim Turks to commemorate our glorious ancestors once again with blessings and gratitude. Because they were not only successful on the battlefields but also, they created the manuscripts that are the peak of art and successfully represented the Turkish-Islamic Art, which has an indisputable place in World Art History.
As mentioned, the respect for books in Turkish-Islamic Civilization shows itself with the care in the ornaments of these works. This respect and care have been demonstrated with the best examples, especially in the Holy Quran. Mushafs, the first ornamented examples of which were encountered at the end of the Umayyad Period and the beginning of the Abbasid Period, continued to develop in the hands of Muslim Turkish artists in the following centuries and reached their classical norms. At this point, as in almost every other field, the Ottoman Period appears with a unique style in book ornamentation. Mushaf ornamentation, which reached its peak in the classical Ottoman style in the 16th century, lasted until the middle of the 17th century.
One of the most important parts of the Mushaf illumination is undoubtedly the surah heads. The surah heads are the titles that explain the names of the surahs, the place where they were revealed, the count of verses and the number of surahs. The surah heads, which were previously shown only in writing, began to be written and illuminated inside a rectangle form above the surah in time. Apart from the Fatiha and Bakara Surahs in the Qur'an, the head of the other 112 surahs is illuminated in the same way and with the art style of its own period.
The artwork, which is the subject of our study, belongs to the XVII century and is in the Süleymaniye Manuscript Library. The illuminations of the surah heads were examined in the manuscript Qur'an with inventory number of 00001 belonging to the Fazıl Ahmed Pasha Collection which was selected among hundreds of artworks. The surah heads of this manuscript Quran in which all 114 surahs are illuminated together with the heading have been examined in terms of pattern, color, motif and stylistic features. The place of this artwork in its own period has been tried to determine by comparing the other artworks belonging to three different collections in the same library in terms of some of the surah head illuminations.

Anahtar Kelimeler

Suleymaniye Library, Kur’an-ı Kerim, Hand-Writing, Fazıl Ahmet Paşa, Calligraphy, Illumination, Binding

Süleymaniye Kütüphanesi’nde Bulunan Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonuna Ait 00001 Envanter Numaralı Mushaf’ın Sure Başı Tezyinatları

Öz

İslam medeniyetinde sayısız yazma eser, öncelikle muhteviyatıyla dönemleri içerisinde kaynak olma özelliğine sahip olmuş ve yazıldıkları alana adeta yön vermiştir. Bu eserler, kitap sanatları açısından da ayrıca şaheserler olarak kendilerine yer bulmuşlardır. Türklerin İslamiyet’e intisap etmeleriyle beraber el yazmalarındaki içerik ve süsleme sanatlarındaki zenginlik katlanarak devam etmiştir. El yazmalarının hat, tezhip, minyatür ve cild sanatının eşşiz örnekleri haline gelmesinde şüphesiz ki Müslüman Türk sanatçısının ilme olduğu kadar kitaba olan sonsuz saygısı da önemli bir etken olarak görülmektedir. Bu anlamda yalnızca savaş meydanlarında değil, aynı zamanda sanatın zirve yaptığı el yazmalarla da Dünya Sanat Tarihi içerisinde yeri tartışılmaz bir konumda olan Türk İslam Sanatını temsil ettikleri için şanlı ecdadımızı bu vesile ile bir kez daha hayırla ve minnetle yâd etmek, bütün Müslüman Türklerin yerine getirmesi gereken kutsal bir vazifedir.
Bahsedildiği üzere Türk İslam Medeniyetinde kitaba duyulan saygı, bu eserlerin tezyinatındaki özenle de kendisini göstermektedir. Bu saygı ve özen, özellikle Kur’an-ı Kerimlerde en güzel örnekleriyle ortaya konulmuştur. Emevi Döneminin sonu ile Abbasi Dönemi başlarında ilk tezyinatlı örneklerine rastlanılan Mushaflar, sonraki yüzyıllarda Müslüman Türk sanatçısının elinde gelişerek devam etmiş ve klasik normlarına kavuşmuştur. Bu noktada hemen her alanda olduğu gibi kitap bezemeciliğinde de Osmanlı Dönemi, kendine has bir üslupla karşımıza çıkmaktadır. XVI. yüzyılda klasik Osmanlı üslubunda zirveye ulaşan Mushaf tezyinatı, XVII. yüzyılın ortalarına kadar sürmüştür.
Mushaf tezyinatı içerisinde en önemli kısımlardan birisi de hiç şüphesiz ki sure başlarıdır. Sure başları, surelerin isimlerini, nâzil oldukları yeri ve ayet sayısıyla kaçıncı sure olduğunu açıklayan başlıklar olarak karşımıza çıkmaktadır. Önceleri sadece yazıyla gösterilen sure başları zamanla, sure’nin üstünde yatık dikdörtgen şeklinde bezenmeye başlamıştır. Kuran’da bulunan Fatiha ve Bakara Sureleri’nin haricindeki diğer 112 sure’nin başlangıcı aynı şekilde ve her dönemde o devrin sanat anlayışıyla bezenmiştir.
Bu çalışmaya konu olan eser XVII. yüzyıla ait olup Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Yüzlerce eser arasından seçilen Fazıl Ahmed Paşa Koleksiyonuna ait 00001 envanter numaralı el yazması Kur’an-ı Kerim’in sure başı tezyinatları incelenmiştir. Serlevha ile birlikte 114 sure’nin tamamının tezyin edildiği bu eserin sure başları desen, renk, motif ve üslup özellikleri bakımından ele alınmıştır. Eser, aynı kütüphane bünyesinde bulunan üç farklı koleksiyona ait eserlerin bazı sure başı bezemeleriyle karşılaştırılarak dönemi içerisindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Süleymaniye Kütüphanesi, Kur’an-ı Kerim, El yazması, Fazıl Ahmet Paşa, Hat, Tezhip, Cilt.

Kaynakça

• Acar, Şinasi. (1998). “Sanat Değeri Taşıyan El Yazması Kitaplar”. Antik Dekorasyon ve Sanat Dergisi, 48, 73-83.
• İstanbul İl Yıllığı. (1967). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Kaya, Nevzat. (2010). “Süleymaniye Kütüphanesi”. TDVİA, 38, 121-123.
• Keskinel, Berk. (2012). Türkiye’de Yazma Eser Kütüphanelerinin Önemi̇ ve Toplumsal Farkındalık Düzeyleri̇ Bağlamında Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesinin İncelenmesi̇. Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü.
• Kurfeyz, Nilüfer. (2003). “Tezhip”. İstanbul: TATAV Yayınları.
• Taşkale, Faruk. (2000). “Kur’ân-ı Kerîm’de Açan Çiçekler”. M. Uğur Derman 65 Yaş Armağanı, İstanbul: 537-552.
• Maraşlı, Mehmet Emin. (2020). “Mushaf”. TDVİA, 31, 242-248.
• Derman, M. Uğur. (2013). “Osmanlı İstanbul'unda Hat Sanatı”. I. Uluslararası Osmanlı İstanbul Sempozyumu (29 Mayıs-1 Haziran 2013), 475-494.
• Derman, Fatma Çiçek. (2012). “Tezhip Sanatında Üslûplar ve Sanatkârları”. TDVİA, 41, 65-68.
• Derman, Fatma Çiçek. (2010). “Tarihimizde Mushafların Bezenmesi”. Diyanet İlmi Dergi, 4, 137-144.