The Pantheon of the Deities Among Pre-Christian Armenians According to Ancient Armenian Historical Texts

Year 2011, Volume: 30 Issue: 30, 139 - 183, 01.04.2011

Canan Seyfeli

Abstract

The subject of this article is the deities among the Pagan Armenians. The article is based on ancient Armenian historical texts. These texts are dated to fifth century AD. The histories of Khorenatsi and Agathangelos are the basic sources in these texts. Data in regard to the subject in these texts is scattered because of different reasons. The aim is to construct a new outline about the deities and their temples among the Pagan Armenians. Pre-Christianity Armenians are the image-worshippers. There are three main centres of temples; Erzincan and surroundings (Erez, Ani etc.), Mush (Ashtishat), and the Armenian capitals in the sides Araks river (Bagaran, Artaxata, Armavir). There were certain feasts, sacrifaces, donation and offers to these temples. The administrator of temples is the chief-priest (k’rmapet). But, kings are have pover on the temples, worship and priests. A pantheon of deities among Pagan Armenians has leaved traces in texts. ‘Aramazd pater of deities’ is preponderant on the deities. It is prominent in the memory of Christian Armenian in fifth century. Armenians are impressed by the environment culture in relation to deities and their cults.

Keywords

Armenians, Paganism, Pagan Armenians, God and Goddes, Temples, Worship.

Erken Ermeni Kaynaklarına Göre Hıristiyanlık Öncesi Ermeni Tanrılar Panteonu

Abstract

Makalenin konusu Hıristiyanlık öncesi Ermeni inançlarından tanrılar panteonudur. Konu erken Ermeni kaynaklarından hareketle ele alınmıştır. Erken Ermeni kaynakları Ermenilerin Hıristiyanlığı kabulleri sonrasına dayanmaktadır ve V. Yüzyıla tarihlendirilen eserlerdir. Bunların başlıcaları H’orenatsi ve Agat’angeğos’un tarihleridir. Bu çalışmada amaç erken Ermeni kaynaklarının dağınık şekilde verdikleri bilgilerden hareketle Hıristiyanlık öncesi Ermenilerde tanrılara ilişkin öznel bir metin oluşturmaktır. Putperest Ermeni tanrılarının bir panteon oluşturduğu ve panteonda Tanrıların babası Aramazd’ın en etkin olduğu, Ermenilerin başta İran olmak üzere çevre kültürlerden etkilendiği, tanrılara ait kültün Erzincan, Muş ve Erivan çevresinde diğer yerlere göre daha baskın olduğu sonucuna varılmıştır.

Keywords

Ermeniler, Putperestlik, Ermeni Mitolojisi, Tanrılar ve Tanrıçalar, Anadolu.

References

• ‚Gisane‛, Haykakan Sovetakan Hanragitaran, Hator 3, Yerevan: 1977, s.74. 2001 Kilise Takvimi
• Astuatzaşunç Matean Hin yev Nor Ktakaranats, Hator Yerkrord, T’arg: H. Hovhannu Zohrapean, Venedik, 1805.
• Agat’Angeğos, ‚Patmut’ivn Hayots‛, Matenagirk’ Hayots, II. Hator, V. Dar, Ant’ilias- Libanan: Kat’oğikosut’yun Hayots Metzi Tann Kilikioy, 2003.
• Ananıkian, M. H., ‚Armenia (Zoroastrian), Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), Vol. I-II, Newyork, 1951, ss. 795-802.
• Ananıkian, Mardiros H., ‚Armenian Mythology‛, in The Mythology of All Races, Volume VII, Armenian-African, Archaeologıcal Instıtute of America, Boston, 1925.
• Ar’ak’elyan, B. – Sahinyan, A., ‚Gar’ni‛, Haykakan Sovetakan Hanragitaran, Hator 2, Yerevan: 1976, ss. 689-691.
• Aslan, Kevork, Etudes Historiques sur le Peuple Armenien, Yeni baskısını yayınlayan: Frederic Macler, Paris: Librairie Orientaliste Paul Geuthner, 1928.
• Ceyhan, Arsen, Küçük Asyada Hint Avrupa Gezintileri, İstanbul: Belge Yay., 2005.
• Christensen, Arthur, L’İran Sous les Sassanides, Copenhague: Ejnar Munksgaard, 1944.
• Dumezil, G., ‚Sibirya Hikayelerinde Mani Dininin Bir Tesiri‛, Çev.: Canan Seyfeli, Yol Dergisi, Sayı 22, 2003, ss. 51-53.
• Eliade, Mircae, Dinler Tarihi İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi, Çev.: Mustafa Ünal, Ser- hat Kitabevi, Konya, 2005.
• Eliade, Mircae, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 1 Taş Devrinden Eleusis Mysteria’ları, Çev.: Ali Berktay, Kabalcı Yay., İstanbul, 2003.
• Eliade, Mircae, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi 2 Gotama Budha’dan Hıristiyanlığın Doğuşuna, Çev.: Ali Berktay, İstanbul: Kabalcı Yay., 2003.
• Eusebius, Church History, Translated with prolegomena and notes by Arthur Cushman McGiffert, New York, Charles Scribner’s Sons, 1904.
• Ğazaryan, R’uben Serobi, Grabari Bar’aran, Ant’ilias-Libanan: Kat’oğikosut’yun Hayots Metzi Tann Kilikioy, 2004.
• Grousset, Rene, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev.: Sosi Dolanoğlu, İstanbul. Aras, 2005.
• Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi yay., 1998.
• H’orenatsi, Movses, ‚Hayots Patmut’ivn‛, Matenagirk’ Hayots, II. Hator, V. Dar, Ant’ilias-Libanan: Kat’oğikosut’yun Hayots Metzi Tann Kilikioy, 2003.
• H’orenatsi, Movses, ‚Patmut’ivn Srbots Hr’ip’simyants‛, Matenagirk’ Hayots, II. Hator, V. Dar, Ant’ilias-Libanan: Kat’oğikosut’yun Hayots Metzi Tann Kilikioy, 2003.
• Hübschmann, H., Armenische Grammatik, Leipzig: Druck und Verlag von Breit- kopf&Hartel, 1897.
• Karapetyan, Petros Zek’i, Metz Bar’aran Hayerene Osmaneren (Ermeniceden Türkceye Mükemmel Lugat), K.Polis: V. Yev H. Ter-Nersesyan, 1907.
• Kerovpyan, Keğam, Mitolojik Ermeni Tarihi, Çev. : Sarkis Seropyan, İstanbul: Aras Yay. , 2000.
• Khorenats’i, Moses, History of the Armenians, Çev. : Robert W. Thomson, Harvard Uni- versity, Cambridge, 1980.
• Korivn, ‚Vark’ Mesropay Vardapeti‛, Ed.: Zaven Yegavian, Matenagirk’ Hayots, I. Hator, V. Dar, Kat’oğikosut’ivn Hayots Metzi Tann Kilikioy, Ant’ilias-Libanan, 2003.
• Ksenphon, Anabasis, Çev.:Hayrullah Örs, İstanbul: Maarif Matb., 1944.
• Oratetr 2002 ; Oratetr 2010.
• P’avstos Buzand, ‚Patmut’ivn Hayots‛, Matenagirk’ Hayots, II. Hator, V. Dar, Ant’ilias- Libanan: Kat’oğikosut’yun Hayots Metzi Tann Kilikioy, 2003.
• Palyan, H’., ‚T’argmançats Ton‛, Haykakan Sovetekan Hanragitaran, Hator 4, Yerevan, 1978, s. 150.
• Sandalgıan, Joseph, Histoire Documentaire de L’Armenie des Ages du Paganisme (1410 AV.- 305 APR. J.-C.), Tome Deuxeime, Rome: Imprimerie du Senat de J. Bardi, 1917.
• Sayce, A. H., ‚Armenia (Vannic), Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), Vol. I-II, Newyork, 1951ss. 792-795.
• Seraydaryan, Gevorg, Tomaragitut’yan Dasıntats, S. Ecmiatzin, R’nia, 1972.
• Seropyan, Sarkis, Ermeni Tanrıları Konuşuyor Cangülüm Anahit ve Kazben, İstanbul: Belge Yay., 2003.
• Seyfeli, Canan, Ecmiatzin Kat’oğikosluğu’nun Ermeni Kilisesi’ndeki Yeri, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (Dinler Tarihi), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2007.
• Strabo, The Geography of Strabo, Literally Translated with Notes The First Six Books by H. C. Hamilton, Esq. The Remainder bu W. Falconer, Vol. II, London, 1903.
• Strabon, Geographika Antik Anadolu Coğrafyası Kitap: XII-XIII-XIV, Çev.: Adnan Pek- man, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2000.
• Tağavaryan, N., Hayots Hin Kronnerı, K.Polis: Y. Matt’eosyan Matb., 1909.
• The Key of Truth a Manuel of The Paulician Church of Armenia, Ermenice Metinleri Örnek Dokümanlar ve Girişle Birlikte Çeviren: Fred. C. Conybeare, Oxford: The Clarendon Press, 1898.
• Tığlı, Asiye, Zerdüşt, Hayatı ve Öğretisi, İstanbul: Beyan Yay., 2004.
• Uras Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul: Belge Yay., 1976.
• Wiesehöfer, Jozef, Antik Pers Tarihi, Çev.: Mehmet Ali İnci, İstanbul: Telos Yay., 2003.
• Yeğişe, ‚Vasn Vardanay yev Hayots Paterazmin‛, Ed.: Zaven Yegavian, Matenagirk’ Ha- yots, I. Hator, V. Dar, Kat’oğikosut’ivn Hayots Metzi Tann Kilikioy, Ant’ilias-Libanan, 2003.
• Yevsebios Kesaratsi, Patmut’ivn Yekeğetsioy, Yeni Ermeniceye Çev.: H. Abraham V. C’aryan, Venetik, Surp Ğazar, 1877.
• Yeznik Koğbatsi, ‚Yeğtz Ağandoy‛, Ed.: Zaven Yegavian, Matenagirk’ Hayots, II. Hator, V. Dar, Ant’ilias-Libanan: Kat’oğikosut’yun Hayots Metzi Tann Kilikioy, 2003.
• Zenob Glak Asori, Patmut’ivn Taronots, Venetik, Tparani Srboyn Ğazaru, 1832. ııı