Değişim ve Süreklilik Açısından Tanzimat’tan 2. Meşrutiyet’e Dilde Reform Arayışları: Osmanlıca mı, Türkçe mi?

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 91 - 137, 29.07.2021

Tuğrul Bakır

Öz

Dil politikalarının uygulayıcısı ve muhatabı genellikle hükümetler ve bu hükümetlerin politikaları ile ilişkilidir. Modernleşme sürecine giren ülkelerde hükümetler ya da gücü elinde bulunduran karar alıcılar yalnızca dış ve iç politika üretmez aynı zamanda toplumun hayatını etkileyecek kültürel politikalar da üretirler. Bu politikalar kılık kıyafetten, yaşam biçimine, evlilik akdinin uygulanış yöntemlerinden, soyadı kullanımına kadar çeşitli alanlarda olduğu gibi devletin topluma müdahale etmesi, halkı yönlendirerek bir program çizmesi beklenir. Dil ve belirli bir topluluğun yazdığı dilin nasıl olması gerektiği soruları her ulusal inşa sürecine giren toplum tarafından sorulan ve cevabı aranan bir olgudur. Türk milleti de Osmanlı’dan Cumhuriyete modernleşme sürecinin başından itibaren dilin tanzim edilmesi, en uygun alfabe, ölçünlü dil ve dilin standardizasyonu ile ilgili reform hareketlerine girişmiştir. Bu çabalar kimi zaman bireysel ve belirli bir edebi topluluğun çabaları ile devam etmiş, bazı durumlarda ise Türk modernleşmesinin yukarıdan indirgemeci olan doğası gereği bizzat devlet eliyle dile müdahaleler yapıldığı görülmektedir. Bu müdahaleler yalnızca yeni kurulan Cumhuriyet Döneminde yapılmamış, süreç bir süreklilik arz etmiş ve Osmanlı’dan başlayarak Cumhuriyet döneminin kültürel reformlarının en önemlilerinden biri olarak “Türk Dil Devrimi” ve “Harf İnkılabına” doğru evirilmiştir. Tanzimat döneminin Türk modernleşmesinin henüz kurumsal bir modernleşmeye dönüşmemesinin de etkisiyle mevcut politik ortamı her konu hakkında tartışabilme ve farklı görüşleri öne sürme olanağı vermiştir. Dil açısından tartışmalı konulardan sayılabilecek konuşulan ve yazılan dilin ismi meselesi bu görece özgürlük ortamında çeşitli görüşlerin ve yönelimlerin ortaya konulmasını sağlamıştır. Yaşanan tartışmalar 1. Meşrutiyet’in ilanı ile kademeli olarak kurumsallaşan dil politikasının Milli Edebiyat ile birlikte yazılan dilin adının Türkçe olduğu üzerinde anlaşma sağlanması ile sona ermiştir. Bu noktada Tanzimat döneminde politik tercihlerin ve yönelimlerin Osmanlı entelektüelleri arasında konuşulan ve yazılan dile bakış açısını da etkilediği görülmektedir. Bu makalede dilde reform arayışları ve dil politikalarının Osmanlı Döneminde Tanzimat’tan 2. Meşrutiyet’e geçirdiği değişim ve dönüşümlere odaklanılarak Osmanlı Devleti’nin son döneminde farklı yapıların ve aydınların dil politikalarına bakışları daha bütüncül bir şekilde açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Osmanlı Lisanı, Tanzimat, Standartlaşma, Sadeleşme

Seeking Reform in Language from the Tanzimat to the Second Constitutional Monarchy in Terms of Change and Continuity: Ottoman Language or Turkish?

Öz

Anahtar Kelimeler

Turkish, Ottoman Language, Tanzimat, Standardization, Language Simplification

Kaynakça

• AFYONCU, Erhan, Ahmet Önal, Uğur Demir. Osmanlı İmparatorluğunda Askeri İsyanlar ve Darbeler. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2010.
• AHMET, Cevdet Paşa. Tertib-i Cedid Kavaid-i Osmaniyye, haz. Esra Karabacak. Ankara: T.D.K Yayınları, 2007.
• Şükrü Halûk Akalın. Geçmişten Geleceğe Türk Sözlükçülüğü. Elginkan Vakfı 3. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı: 19-21 Nisan 2017, Geçmişten Bugüne Türk Sözlükçülüğünden Bir Kesit: Türkiye Türkçesi Sözlükleri Sergisi Kılavuz Kitabı. (İstanbul 2017).
• AKAR, Ali. Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012.
• AKÇURA, Yusuf. Türkçülüğün Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015.
• ARIKAN, Özdemir Kaptan. Beyoğlu: Kısa Geçmişi, Argosu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• BAŞKAN, Ömer. Dilde Yaratıcılık. İstanbul: Multilingual Yayınları, 2006.
• BOSNALI, Soner. “Dil Planlaması Ve Standartlaşma Kapsamında Yeni Lisan Hareketine Toplumdilbilimsel Bir Yaklaşım” 100. Yılında Yeni Lisan Hareketi ve Milli Edebiyat Çalıştayı Bildirileri, ed. Hülya Argunşah, Oğuzhan Karaburgu. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 2014.
• CİHAN, Ahmet. Osmanlıda Eğitim. İstanbul: 3F Yayınevi, 2007.
• BERKES, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İtanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2007.
• DEMİRCİ, Kerim. Türkoloji İçin Dilbilim Konular Kavramlar Teoriler. Ankara: Anı Yayıncılık, 2013.
• ENGİNÜN, İnci. Yeni Türk Edebiyatı: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican. “Tanzimat Gramerlerine Göre Tanzimat Döneminin Dili” Tanzimat Edebiyatı ed. İsmail Parlatır. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• ERTAYLAN, İsmail Hikmet. Ziya Paşa. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi, 1932.
• GÖKALP, Ziya. Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2014.
• GÖKBERK Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2005.
• GÖKBERK, Macit. Dile Gelen Felsefe. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• GÜRKAN, Emrah Safa. Bunu Herkes Bilir. İstanbul: Kronik Kitap, 2020.
• HABERMAS, Jurgen. The Philosophical Discourse of Modernity: Twelve Lectures (Studies in Contemporary German Social Thought. Cambridge: MIT Press, 1990.
• HOFSTEE, Peter M. “The French Reaction: An ecological approach to language policy in metropolitan France” Yüksek Lisans Tezi, University of Leiden, 2017.