Doğu Afrika’da İngiliz Emperyalizmi: İngiltere’nin Sudan’ı İşgali 1896-1898

Yıl 2017, Sayı: 42, 117 - 148, 01.01.2017

Abdullah Özdağ

Öz

19. yüzyılda Süveyş kanalının açılmasıyla dünya ticaret yolları yön değiştirmiştir. Bu dönemde sanayileşme rekabeti içerisinde olan Avrupalı devletlerin ilgisi de Doğu Afrika üzerine çevrilmiştir. Özellikle Süveyş Kanalını kontrol eden Mısır ile transit ticarette uğrak yeri olan Kızıldeniz liman şehirleri önem kazanmıştır. Bu bağlamda İngiltere Uzakdoğu’daki kolonileri için önemli bir konumda bulunan Mısır’ı işgal etmiştir. Bunun ardından İngiltere, Sudan’a doğru genişleme siyaseti izlemeye başlamıştır. İngiltere’nin Sudan’ı işgali iki aşamada gerçekleşmiştir. İlk aşama, 18821885 tarihlerinde William Hicks ve General Gordon Sudan’a gönderilmiş, ancak Sudan’da patlak veren Mehdi Hareketi nedeniyle başarılı olunamamıştır. İkinci aşama ise 1896-1898 tarihlerinde Sudan’da bir Mehdi Devleti olduğu halde General Herbert Kitchener’in komutası altında gerçekleşen işgal girişimidir. 1896’da İngiltere’nin isteği doğrultusunda İngiliz General Kitchener’in komutası altında Sudan’a doğru Mısır-İngiliz müttefik ordularının ileri harekâtı görülmüştür. Sudan’ın işgali iklim şartlarının olumsuz etkisi, coğrafi şartların elverişli olmaması, ikmal faaliyetlerindeki eksiklik ve İngiliz-Mısır ordularındaki uyumsuzluk nedeniyle yaklaşık 3 yıl kadar bir süreyi almıştır. Bu süre zarfında Halife Abdullah’a bağlı birliklerle İngiliz-Mısır güçleri arasında büyük savaşların haricinde sayısız çarpışmalar gerçekleşmiştir. Buna rağmen İngiliz-Mısır güçlerinin ileri harekâtı mümkün olabilmiştir. Sudan’ın kaderini değiştiren gelişme Atbara Savaşı’nda İngiliz-Mısır güçlerine karşı Halife Abdullah’ın aldığı yenilgi olmuştur. Bu savaşın ardından İngiliz-Mısır güçleri Omdurman önlerine kadar ilerleme imkânı elde etmişlerdir. Omdurman Savaşı’nda Halife Abdullah’ın yenilgisiyle Sudan’daki İngiliz hâkimiyeti kesin olarak gerçekleşmiş böylece Mehdi Devleti tarihe karışmıştır. Ocak 1899’da “Condominium Antlaşması” yapılarak İngiliz-Mısır ortak idaresi kurulmuştur. Sonraki dönemlerde * Yrd. Doç. Dr., Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Siyasi Tarih ABD, [e-mail] Mısırlı yetkililer devre dışı kalmış, İngiltere bölgenin yönetiminde söz sahibi olmuştur. Günümüzde Ortadoğu ve Afrika üzerindeki batı politikasının daha iyi anlaşılabilmesi 19. ve 20. yüzyıl siyasi ve askeri faaliyetlerinin oldukça iyi bilinmesine bağlıdır. Bu çalışmada Sudan özelinde İngiltere’nin Doğu Afrika üzerindeki emperyal faaliyetleriyle Sudan’ın işgal edilmesinin arkasındaki politik nedenler ifade edilmeye çalışılmıştır. Nitekim bu çalışma Ortadoğu ve Afrika üzerinde oldukça sınırlı olan akademik çalışmalara katkıda bulunmak amacıyla hazırlanmıştır

Anahtar Kelimeler

Mehdi Hareketi, Sudan, Mısır, İngiltere, Sömürgecilik

British Imperialism in Eastern Africa: Britain's Occupation to Sudan 1896-1898

Öz

In the 19th century the world trade routes changed direction with the opening of the Suez Canal. In this period, the interest of European states, which was in competition for industrialization, has been turned over to East Africa. Especially, the Egyptian controlling the Suez Canal and Red Sea port cities, which were arrived by transit trade, gained importance. In this respect, Britain occupied Egypt, which is in an important position for colonies in the Far East. Then, Britain began to pursue enlargement policy towards Sudan. The occupation of the Sudan by the United Kingdom took place in two stages. In the first stage, between 1882 and 1885, William Hicks and General Gordon were sent to Sudan, but failed because of the Mahdi Movement that broke out in Sudan. In the second stage, between 1896 and 1898, it is the occupation attempt under the command of General Herbert Kitchener in spite of Mahdi State in Sudan. In 1896, the UK wanted that Egyptian-British allied armies under the command of British General Kitchener must march towards Sudan. Sudan's occupation took about 3 years due to the adverse effects of climate conditions, the inadequate geographical conditions, the lack of replenishment activities and the incompatibility between the British and Egyptian armed forces. During this time, there had been numerous clashes between the British and Egyptian forces, except for the great battles between the troops affiliated to Caliph Abdullah. However, the Anglo-Egyptian forces were able to move forward. The development that changed the fate of Sudan was the defeat of the Caliph Abdullah against the Anglo-Egyptian forces in the Atbara War. After this war, the Anglo-Egyptian forces had the opportunity to advance to the front of Omdurman. The British domination in Sudan was realized with the defeat of Caliph Abdullah in the Battle of Omdurman. And so the Mahdi State was destroyed. In January 1899, the Anglo-Egyptian joint administration was established at the conclusion of the “Condominium Agreement”. In the following periods, the Egyptian authorities were disengaged, and Britain itself ruled the region. Today, the better understanding of western politics over the Middle East and Africa depends on the fairly well-known political and military activities of the 19th and 20th centuries. In this study, the imperial activities of Britain, including Sudan, on East Africa and the political reasons behind the occupation of Sudan were tried to be expressed. This study has been prepared to contribute to academic studies which are very limited in the Middle East and Africa

Anahtar Kelimeler

Mahdi Movement, Sudan, Egypt, United Kingdom, Colonialism.

Kaynakça

• Sadâret Eyâlât-ı Mümtâze Kalemi Belgeleri, A.MTZ.(05), 14/27.
• 1 Ağustos 1313/13 Ağustos 1897, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• A.MTZ.(05), 14/66., 2 Nisan 1314/14 Nisan 1898, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• A.MTZ(05), 14/78., 2 Eylül 1314/14 Eylül 1898, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• A.MTZ(05), 14/79, 9 Eylül 1314/21 Eylül 1898, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• A.MTZ(05)., 38/8, 5 Mart 1314/17 Mart 1898, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları, MV., 94/51, 14 Kânunusani 1313/26 Ocak 1898, Meclis-i Vükelâ müzakeresine dair belge.
• Yıldız Sadâret Hususî Maruzât Evrakı, Y.A.HUS., 175/104, 8 Teşrinisani 1299, (M. 20 Kasım 1883), Dahiliye nezaretinden Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Y.A.HUS., 373/93., 5 Haziran 1313/M. 17 Haziran 1897, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Y.A.HUS., 375/75., 1 Ağustos 1313/M. 13 Ağustos 1897, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Y.A.HUS., 383/72, 19 Mart 1314/M. 31 Mart 1998, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Y.A.HUS., 384/4, 11 Nisan 1314/M. 23 Nisan 1898, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Y.A.HUS., 385/71, M. Mayıs 1898, Mısır İngiliz temsilcisi Cromer’in raporu.
• Yıldız Esas Evrakı, Y.EE., 117/11, 29 Cemaziyülahır 1315/M. 26 Ekim 1897, Babıâli Meclis-i Mahsûs’a ait rapor.
• Y.EE., 118/10, 17 Teşrinievvel sene 1313/29 Ekim 1897, Mısır Komiserliği’nden Sadarete gönderilen rapor.
• Y.EE., 118/12, 17 Teşrinievvel 1313/29 Ekim 1897, Mısır Komiserliği’nden Sadarete gönderilen rapor.
• Yıldız Perakende -Arzuhâller ve Jurnaller, Y.PRK.AZJ., 34/90, 15 Rebiyülevvel sene 315/10 Ağustos 1897, İngilizlerin Sudan’daki faaliyetlerine dair Mehmed Muhsin Fahrettin’in raporu.
• Yıldız Perakende Elçilik ve Şehbenderlik Maruzâtı, Y.PRK.EŞA., 31/104., 21 Teşrinievvel 1298/3 Kasım 1882, Paris Sefaretinden Yıldız Sarayı’na.
• Yıldız Perakende Müfettişlik ve Komiserlikler Tahrirâtı, Y.PRK.MK., 8/3, 8 Kânunusani 1313/20 Ocak 1898, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Y.PRK.MK., 8/7, 5 Şubat 1313/17 Şubat 1898, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Y.PRK.MK., 8/20., 12 Mart 1314/24 Mart 1898, Mısır Komiserliği’nden Sadaret’e.
• Yıldız Perakende Umum Vilayetler Tahrirâtı, Y.PRK.UM., 13/37, 29 Eylül 1304, (M. 11 Ekim 1888), Seyyid Ahmed Esat Efendi’den Yıldız Sarayı’na. Gazeteler The Times Gazetesi
• The Times, “The Funeral of the Marchioness of Nor”, London, England, 31 Jan. 1885.
• “The Sudan Advance", London, England, 18 Mar. 1896.
• “Mr. Curzon on Foreign Politics", London, England, 30 Mar. 1896.
• “The Sudan Advance", London, England, 16 Mar. 1896.
• “The British Forces in Egypt”, London, England, 14 Mar. 1896.
• "The Campaign in the Sudan", London, England, 21 Sept. 1896.
• “The Sudan Campaign", London, England, 10 Jan. 1898.
• “The Sudan Expedition", London, England, 1 Mar. 1898.
• “The Sudan Expedition", London, England, 7 Mar. 1898.
• "The Sudan Campaign", London, England, 21 Mar. 1898.
• “The Sudan Campaign", London, England, 22 Mar. 1898.
• “The Sudan Campaign",London, England, 28 Mar. 1898.
• "The Sudan Campaign", London, England, 25 Mar. 1898.
• "The Sudan Campaign", London, England, 1 Apr. 1898.
• "The Sudan Campaign", London, England, 6 Apr. 1898.
• “The Sudan Campaign", London, England, 16Apr. 1898.
• "The Advance to Khartum", London, England, 24 Aug. 1898.
• "The Sudan Campaign", London, England, 27 Aug. 1898
• "The Battle of Omdurman", London, England, 6 Sept. 1898.
• “The Sirdar in Khartum", London, England, 6 Sept. 1898. Telif Eserler
• ÇAYCI, Abdurrahman, Büyük Sahra’da Türk-Fransız Rekabeti (1858-1911), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
• FULTON, Richard “The Sudan Sensation of 1898”, Victorian Periodicals Review, The Johns Hopkins University Press, Vol. 42, No. 1, SPRING 2009.
• GİGLİO, Carlo, Richard Caulk, “Article 17 of the Treaty of Uccialli”, The Journal of African History, Vol. 6, No. 2, 1965.
• HASAN QASİM MURAD, “British Involvement in the Sudan”, Pakistan Horizon, Pakistan Institute of International Affairs, Vol. 31, No. 4, 1978.
• HOLT, P.M., The Mahdist State in the Sudan 1881-1898, Oxford at the Clarendon Press, 1958.
• HOLT, P. M., A Modern History of the Sudan, Weiden feldand Nicolson, London, 1961.
• HOLT, P. M., DALY, M. W. A History of the Sudan, Longman Group UK., London, 1961.
• KAVAS, Ahmed, “Sudan”, TDVİA, C. 37, İstanbul, 2009.
• KAVAS, Ahmed, Osmanlı-Afrika İlişkileri, Kibabevi Yayınları, İstanbul, 2011.
• METZ, Helen Chapin, A Country Study: Sudan, Federal Research Division Library of Congress, 1991.
• MOORE, Alice -Harell, “The Turco-Egyptian Army in Sudan on the Eve of the Mahdiyya 1877-80”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 31, No. 1, 1999.
• NOUR, Tarıq M., “İngilizlerin Sudan’da Türk Yönetimine Son Vermesi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, İstanbul, 2005, S. 8.
• OFCANSKY, Thomas P., Sudan a Country Study, (Edt. LaVerleBerry), Library of Congress Federal Research Division, 5. Baskı, 2015.
• ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunun Güney Siyaseti: Habeş Eyaleti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1996.
• ÖZ, Mustafa, “Muhammed Ahmed el-Mehdi”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), İstanbul, 2005, C. 30.
• SLATİN, R. Fire and Sword in the Sudan, Edward Arnold and Co. London, 1935.
• SHİBEİKA, Mekki, British Policy in the Sudan, Oxford University Press, London, 1952.
• THEOBALD, A. B., The Mahdiya, Longmans, Greenand Co., London, 1951.
• UÇAROL, Rıfat, Siyasi Tarih (1789-2014), Der Yayınları, İstanbul, 2015.
• WARBURG, Gabriel, “The Sudan, Eygptand Britain 1899-1916”, Middle Eastern Studies, Vol. 6, No. 2, May, 1970.