DÜVEL-İ MUAZZAMA’NIN MÜDAHALESİ ALTINDA EYALET YÖNETMEK: ESAD PAŞA’NIN SAYDA MÜŞİRLİĞİ

Yıl 2023, Sayı: 54, 153 - 192, 13.10.2023

Abdullah Saydam

Öz

Suriye-Filistin bölgesi sekiz yıl Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın
yönetiminde kaldıktan sonra Osmanlı Devleti tarafından geri alındı.
Bölgenin geri alınması İngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya devletleri
tarafından 1840 yılında imzalanan Londra Antlaşması sayesinde mümkün
olabildi. Başlangıçta antlaşmaya rıza göstermeyen Fransa da sonradan bu
devletlere katıldı. Böylelikle Sayda Eyaletinin idaresinde uyulacak kurallar,
bu beş devlet ile Osmanlı Devleti arasındaki müzakerelerle belirlendi.
Özellikle Mârûnîler ile Dürzîler arasındaki mücadeleler yüzünden Cebel-i
Lübnan, Düvel-i Muazzama’nın müdahalesine çok daha açık hale geldi.
1842 yılının son aylarında Sayda Müşiri olarak tayin edilen Esad Paşa’nın
görevi süresince bu müdahaleler şiddetle hissedildi. Esad Paşa, Beyrut’taki
beş devletin konsoloslarının bilgisi ve onayı olmadan adım atamaz hale
geldi. Sonuçta iki buçuk yıla yakın Sayda Müşirliği görevinde bulunan Esad
Paşa, bu müdahaleler yüzünden pek de başarılı bir icraat yapamadan
bıkkınlık ve hüsran içerisinde istifa etmek durumunda kaldı. Bu makalede
söz konusu süreç arşiv belgeleri ile birincil ve ikincil kaynaklar kullanılarak
incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Esad Paşa, Sayda, Lübnan, Filistin

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet-Dâhiliye (C.DH): 110/5494, 111/5531.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezâreti İdare Belgeleri (HR. İD):1907/19.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezâreti Sefâret Belgeleri – Londra (HR. SFR.): 3.4/34, 3.9/41, 3.9/88, 3.10/18, 3.10/19, 3.10/42. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezâreti Siyasî Kısmı Belgeleri(HR. SYS.): 2920/56.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Dâhiliye (İ.DH): 22/1065, 35/1638, 57/2837, 66/3251, 68/3362, 69/3403, 78/3894, 93/4650, 97/4884, 105/5312.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Mesâil-i Mühimme (İ.MSM): 27/758, 27/763, 42/1129, 43/1132, 43/1133, 43/1134, 43/1135, 43/1136, 43/1139, 44/1141, 44/1144, 44/1145, 44/1149, 45/1151, 45/1154.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Divân (Beylikçi) Kalemi Belgeleri (A. DVN): 6/82.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Düvel-i Ecnebiye Belgeleri (A.DVN. DVE): 4/71.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî Kalemi Belgeleri (A.MKT): 14/29.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Belgeleri (A.MKT. MHM): 1/34, 1/67. ABU-MANNAH, B. “Jerusalem in the Tanzimat Period”, Die Welt des Islams, XXX/1-4 (1990), s.1-44.
• Ahmed Lütfî Efendi, Tarih-i Lütfî, VIII, Neşreden: Abdurrahman Şeref, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1306. AKARLI, Engin Deniz, The Long Peace: Ottoman Lebanon, 1861-1920, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1993.
• ATLIOĞLU, Yasin, Savaşta ve Barışta Lübnan Mârûnîleri, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2014. BAĞLIOĞLU, Ahmet, Orta Doğu Siyasi Tarihinde Dürzîler, Fırat Üniversitesi Yayınları, Elazığ 2006.
• ÇETİN, Mehmet, “Tabiiyetten Vatandaşlığa: Yunan Tebaası Örneğinde Osmanlı Devleti’nde Tefrik-i Tebaa Uygulaması”, History Studies, XII/5 (2020), s.2599-2620.
• EKİNCİ, Abdullah, ORAK, Abdullah, “Bir Yol Ayrımına Doğru: Lübnan’da Mehmet Ali Paşa Yönetimi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 44 (2020), s.225-240. GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “1840’tan 1861’e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürziler”, Belleten, X/40 (1946), s.641-703. HAZRAN, Yusri, “How Elites Can Maintain their Powerin the Middle East: The Junblat Familyas a Case Study”, Middle Eastern Studies, LI/3 (2015), s.343-369. HOURANI, Albert, “Ottoman Reform and the Politics of Notables”, Beginnings of Modernization in the Middle East, The Nineteenth Century, Ed. William R. Polk and Richard L. Chambers, Chicago and London, 1968, s.41-68.
• KAYNAR, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1985.
• KELEŞ, Erdoğan, “Cebel-i Lübnan’da İki Kaymakamlı İdari Düzenin Uygulanması ve 1850 Tarihli Nizamnâme”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVII/43 (2008), s.131-158.
• LEWIS, Bernard, Ortadoğu, Çev. M. Harman, Sabah Kitapları, İstanbul 1996. LUTSKIY, Borisoviç, Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi, 16. Yüzyıldan 20. Yüzyıla, Çev. Turan Keskin, Yordam Kitap, İstanbul 2011. POOLE, Stanley Lane, Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları, Çev. Can Yücel, Yurt Yayınevi, Ankara 1988.
• SARIALİOĞLU, İrşat, “Doğu Akdeniz’de Tanzimat: Lübnan’da Çift Kaymakamlık Sisteminin Tesis Edilmesi ve 19. Yüzyıl Güç Dengesi”, Amme İdaresi Dergisi, LII/2 (2019), s.25-48. SARIALİOĞLU, İrşat, Stratford Canning’in İstanbul Büyükelçiliği (1841-1847), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2017.
• SATIŞ, İhsan, “Kudüs Mutasarrıfları (1841-1902), Tarih İncelemeleri Dergisi, XXX/2 (2015), s.545-572.
• SAYDAM, Abdullah, “Savaş ve İsyan Hengâmesinde Yenilik Yapmak: II. Mahmud’un Valisi Esad Paşa’nın Deneyimleri”, History Studies, 13/4, Ağustos 2021, s.1321-1344. ŠEDİVÝ, M., “Metternich and the Syrien Question: 1840-1841”, Austrian History Yearbook, C.41 (2010), s.88-116.
• SONYEL, Salahi R., “The Protégé System in the Ottoman Empire and Its Abuses”, Belleten, LV/214 (1991), s.675-686.
• Takvim-i Vekayi
• TEKİNDAĞ, M. C. Şehabettin, “XIII. ve XIX. Asırlarda Cebel Lübnan: Şihâb-Oğulları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, IX/13 (1958), s.31-44.
• TRABOULSI, Fawwaz, A History of Modern Lebanon, Pluto Press, London 2012.
• TUNALI, Ayten Can, Tanzimat Döneminde Osmanlı Kara Ordusunda Yapılanma, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2003. ÜLMAN, A. Haluk, “1840-1845 Arasında Suriye ve Lübnan’ın Durumu ve Milletlerarası Politika”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XVIII/3 (1963), s.243-268. YILDIZ, Tuba, “Bir Katl Davası Işığında Cebel-i Lübnan’da Tanzimat Hukukunun Dürzî Kimliğine Yansıması”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 22, Sayı:41 (2020), s.227-245. YILDIZ, Tuba, Geleneğin Hukuku Osmanlı’nın Adaleti Dürzîler ve Mârûnîler, Vadi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2020. YİĞİT, Sibel Ceylan, Cebel-i Lübnan’da Kimliksel Varoluşlar: Dürzîler ve Mârûnîler (1820-1860), Mardin Artuklu Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Mardin 2021.
• YURTBİLİR, Yeliz Emine, 32/7 Fransa Ahkâm Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Akdeniz Üniversitesi Akdeniz Uygarlıkları Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya 2017.