ÇAĞDAŞ DÖNEMDE KELÂM İLMİ -Metodolojik ve Problematik Bir İnceleme-

Year 2023, Volume: 10 Issue: 1, 352 - 379, 30.06.2023

Faruk Gün

https://doi.org/10.17859/pauifd.1268405

Cited By: 2

Abstract

Bu çalışma, Hicri I. Yüzyıldan itibaren İslâm âleminde uluhiyyet, nübüvvet ve semiyyat konularında ortaya çıkan ihtilaflara kendine özgü usullerle cevaplar veren kelâm ilminin gelişimini ve önemini incelemektedir. Kelâm ilmi, ilk dönemlerden itibaren Selef, Mu ‘tezile ve Ehl-i sünnet gibi farklı ekoller tarafından temsil edilmiştir. Mütekaddimûn döneminde Ehl-i sünnet fırkaları, ateist, müşriklerin yanı sıra yahudi ve hristiyanların ilah ve nübüvvet tasavvuru ve fırka-ı dâlle olarak nitelendirdikleri mezheplere karşı mücadele ederken, müteahhirûn döneminde ise felsefi akımlara karşı savunma yapmışlardır. Hicri VIII. yüzyıldan itibaren kelâm ilminde ele alınan problemler, takip edilen metodlar ve verilen eserler XIX. Yüzyılın başına kadar şerh ve haşiye şeklinde devam etmiştir. XIX. Yüzyıldan itibaren Abdüllatif Harpûtî ve Muhammed Abduh gibi isimlerle temsil edilmeye başlanan yeni ilmi kelâm, Günümüz Türkiye’sinde de birçok kelâmcı akademisyen tarafından varlığını sürdürmektedir. Çağımızda insana dair problemler ele alınırken sosyal bilimlerde yeni bir epistemoloji için kelâm ilminin serüveni ve çalışmalarını doğru okumak gerekmektedir. Bu makalede “Kelâm ilmi İslâmî ilimlere öncülük etmiş midir?” “Gelişen ilim ve değişen dünya karşısında kelâm ilmi asra uygun yöntemler kullanmış mıdır?” sorusuyla beraber ele alınan problemler geçmişten günümüze bir bütün halinde değerlendirilmektedir.

Keywords

Kelâm, Yeni İlm-i Kelâm, Selef Mutekaddimûn, Müteahhirûn

THE DISCIPLINE OF KALAM IN THE MODERN ERA -A Methodological and Problematic Review-

Abstract

This study examines the development and importance of the science of kalam, which has responded to the conflicts that have arisen in the Islamic world since the 1st century of Hijri, on the issues of divinity, prophecy and semiyyat, with its own unique methods. The science of Kalam has been represented by different schools such as Salaf, Mu'tazila and Ahl as-sunna since the earliest times. In the Mutekaddimun period, the Ahl as-Sunnah sects fought against the sects that Jews and Christians describe as the vision of God and prophethood, and sect-i dalle, as well as atheists and polytheists, while they defended against philosophical currents in the period of the Mutahhirun. Hijri VIII. The problems dealt with, the methods followed, and the works given in the science of kalam since the 19th century. It continued in the form of annotation and annotation until the beginning of the century. XIX. The new scientific kalam, which started to be represented by names such as Abdullatif Harpûtî and Muhammed Abduh since the 19th century, continues to exist in today's Turkey by many theologian scholars. While dealing with human problems in our age, it is necessary to read the adventure and studies of the science of kalam correctly for a new epistemology in social sciences. In this article, "Did the science of kalam pioneer the Islamic sciences?" “Did the science of kalam use age-appropriate methods in the face of developing science and the changing world?” The problems addressed together with the question are evaluated from the past to the present.

Keywords

Kalam, New Science of Kalam, Salaf Muteqaddimun, Müteahhirun

References

• Abduh, Muhammed. Tefsîru Cüz-i Amme. Mısır: Matba’tü Mısır, 1341/2010.
• Akbulut, Ahmet. Sahabe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelâmî Problemlere Etkileri. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1992.
• Ardoğan, Recep. Akideden Kelâma Kelâm Tarihi. İstanbul: KLM Yayınları, 2017.
• Atay, Hüseyin. “Kur’an’a Göre Münâzara Metodu”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1969.
• Atay, Hüseyin. İslam’ı Yeniden Anlama. Ankara: Atay ve Atay, 2001.
• Aydın, Ömer. Türk Kelâm Bilginleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Aydınlı, Osman. Mu'tezile Ekolu Teşekkülü, ilkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları”. Konya: Marife Dini Araştırmalar Dergisi 3 / 3 (Aralık 2003): 27-54.
• Aygün, Fatma. “Fatalizm ve Dışlayıcılık”, İslam Düşüncesinde Ateizm Eleştirisi (ed. Cemalettin Erdemci-Fadıl Aygan). Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlmi Kelâm. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2015.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma yayınları, 4. Basım, 1999.
• Câbirî, Muhammed Abid. Fehmü’l-Kur’âni’l Hakîm. Mağrib: Dâru’n-Neşr el-Mağribiyye, 2008.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta‘rifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1990.
• Düzgün, Şaban Ali. “Hüseyin Atay”. Çağdaş İslam Düşünürleri (ed. Cağfer Karadaş). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Erdoğan, İbrahim Halil. “Kur’ân’ı Mûcize Kılan İ’câz Yönü: Fesâhat ve Tenâsüp (Fahreddin er-Râzî’ye Göre)”. Turkish Academic Research Review, 3/2 (2018), 39-60.
• Erdoğan, İbrahim Halil. “Tarih Bilinci ve Kelâm İlmindeki Muhtasar Teliflerin İslam Eğitim Geleneğindeki Yeri” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 8/3 (2019),165-178.
• Eş ‘arî, Ebu’l-Hasan ‘Ali b. İsmail. Kitâbu Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfi’l-Musallîn, Thk. Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlag Gmbh. Wiesbaden: 1980.
• Eş ‘arî, Ebu’l-Hasan ‘Ali b. İsmail. el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne. nşr. Fevkiye Hüseyin Mahmûd. Medine: 1407/1986.
• Eş ‘arî, Ebu’l-Hasan ‘Ali b. İsmail. el-Lümaʿ, nşr. R. J. McCarthy. Beyrut: 1952-53.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. Bulak: 1324.
• Gilson, Etienne. Ateizmin Çıkmazı. trc. Veysel Uysal. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfi Yayinlari, 1992.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Kelâm İlminin Yöntemsel Olarak İnşası” İlâhiyat Fakülteleri yirmi birinci Kelâm Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı ve Uluslararası Kelâm İlminde Metodoloji Sorunu Sempozyumu. Gaziantep: 2016, 39-40.
• Gün, Faruk. Gayb Bilgisi ve Gaybî Meseleler. Ankara: Fecr Yayınları 2022.
• Gün, Faruk. “Günümüz Gençliğinin İnanç Sorunlarına Dair Bir Değerlendirme (Denizli Örneği)”, 21. Yüzyılda Gençlik ve İnanç Eğilimleri Sempozyum (ed. Osman Aydınlı, İsmail Şimşek vd.), Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2022.
• Gün, Faruk. “Satanizm ve Dualizm Bağlamında Şeytan (İblis)”, 2. Uluslararası 30 Ağustos Bilimsel Araştırmalar Sempozyumu (ed. Recep Bülent Şenses). Ankara: İKSAD Yayınları, 2020, 373-387.
• Günaltay, M. Şemseddin. “Mütekellimîn ve Atom Nazariyesi”, Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası 1/1, 1925: 98-99.
• Gölcük, Şerafeddin. “Hatıralarla Hamidullah”, Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleri ile Muhammad Hamidullah Sempozyumu. Bursa: 2005.
• Gölcük, Şerafeddin. Kelam Tarihi. Konya: Esra Yayınları, 2008.
• Hatiboğlu, İbrahim. İslâm Dünyasının Çağdaşlaşma Serüveni. İstanbul: Hadisevi, 2004.
• Hayyât, el-Ebü’l-Hüseyin. Kitâbu’l-İntisâr. nşr. N. Nasr Nader. Beyrut:1957.
• Işık, İhsan. Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi. Ankara: Elvan Yayınları, 2007.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Mücerred Makâlâti’l-Eş’arî, thk. Danyal Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik 1987.
• Îcî, Adudüddin. el-Mevâkıf fî İlmil Kelâm. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, ts.
• İsfahânî, Râğıb. el-Müfradât fî ğarîbi’l-Kur'ân. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1989.
• İsmail Hakkı, İzmirli. Yeni İlmi Kelam, Haz. Sabri Hizmetli. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Karadaş, Cağfer. "Günümüz Türkiye’sinde Kelâm İlmi". Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 1, (Şubat 2009), 129-151.
• Karadaş, Cağfer. Kelâm Düşüncesinde Allah ve Âlem Anlayışları. Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2022.
• Karadaş, Cağfer. Ana Hatlarıyla Kelâm Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Karadaş, Cağfer. Çağdaş İslâm Düşünürleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Karadaş, Cağfer. “Semerkand Hanefi Kelâm Okulu: Mâtürîdîlik”, Usul İslâm Araştırmaları, 6 (Temmuz-Aralık 2006), 57-100.
• Karadaş, Cağfer. “Kelâm İlminde Dönemsel Gelişmeler ve Yeni İm-i Kelâm”, Yeni İlmi Kelâm Hareketi (ed. Ramazan Altıntaş, Ahmet Mekin Kandemir). İstanbul: Rağbet yayınları, 2023, 15-45.
• Keyifli, Şükrü. “Eğitim ve Din Eğitimi,” Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 13/2 (Haziran 2013), 31-54.
• Kılavuz, Murat. Kelâm’da Kozmolojik Delil. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Kılavuz, Murat-Ahmet Saim. Kelâm’a Giriş. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Koloğlu Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Şerhu’l-Müntehab fî usûlü’l-mezheb li’l-Ahsîketî. nşr. Salim Öğüt ,Câmiatü Ümmi’l-kurâ, İSAM Ktp., nr. 8693.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebsıratü’l- edille. nşr. H. Atay-Ş.A. Düzgün. Ankara 2004.
• Pascal. Blaise. Pensees: Düşünceler, çev. Metin Karabaşoğlu. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2000.
• Sabri Efendi, Mustafa. Mevḳıfü’l-ʿaḳl ve’l-ʿilm ve’l-ʿâlem. Kahire: Dârü't-Terbiye, 1427/2007.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn: Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Sezgin, Fuat. İslâm Kültür Dünyasının Bilimler Tarihindeki Yeri. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Forumu, 2004.
• Southern, R. W. The Making of the Middle Ages. Princeton: Princeton University Press 1988.
• Şaşa, Mehmet. Kelam ve Tasavvuf Açısından Marifetullah. Ankara: Nobel Yayınları, 2018.
• Şaşa, Mehmet. Kelâm'da Müteşâbihler-Haberi Sıfatlar Ekseninde Mukâyeseli Bir İnceleme. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2022.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-Nihal. Beyrut: Dâru’l Ma’rife, 1975.
• Şimşek, İsmail. Yeni Başlayanlar İçin Din Felsefesi. Ankara: Otto Yayınları, 2022.
• Şimşek, İsmail. Ataizmden Ateizme. Ankara: Eskiyen Yayınları, 2021.
• Şimşek, İsmail. “Modernite ve Ataizm ile Ateizm Arasına Sıkışan Gençliğin İnanç Krizi Sorunu”. İslâm Modernite ve Gençlik (ed. Seyfullah Kara-Salih Aybey). Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2021, 191-200.
• Şimşek, İsmail. “Tanzimattan Günümüze Türkiye’de Din Felsefesinin Serüveni”, Klasikten Moderniteye Geçiş Bağlamında Türkiye’de Din Eğitimi, ed. Seyfullah Kara- Salih Aybey. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2022, 33-51.
• Özervarlı, M. Said. Kelâmda Yenilik Arayışları. İstanbul: İSAM Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Özen, Şükrü. “Ehl-i Sünnet Usûl- Fıkhının Gelişiminde Kelâmî Tartışmaların Rolü.” Tarihte ve Günümüzde Ehl-i Sünnet (ed. Mahmut Kaya v. dğr.). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006, 223-241.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-Rusül ve’l-Mülûk. Nşr. Muhammed Ebü’l Fazl. Beyrut: Dâru Süveydân, 1960.
• Topaloğlu, Bekir, Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Ülken, H. Ziya. Tarihi Maddeciliğe Reddiye. İstanbul: Türk Sosyoloji Derneği Yayınları, 1951.
• Ünverdi, Mustafa, Özer, Cebrail. "Çağdaş İslâm Düşüncesinde Kelâmî Perspektifte Değişim". Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (Aralık 2022), 127-149.
• Ünverdi, Veysi. “Mâtürîdî’de İnsanın Sorumluluğu”, Usul İslâm Araştırmaları, 20/20 (İstanbul: 2013), 47-80.
• Ünverdi, Veysi. "Kâdî Abdülcebbâr’da Hz. Peygamber’in Nübüvvet Delilleri", Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 21 / 2 (Eylül 2021), 671-703.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. E. Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları 1991.
• Whitfield, Peter. Batı Biliminde Dönüm Noktaları, trc. Serdar Uslu. İstanbul: Küre Yayınları, 2008.
• Yaran, Cafer S. Bilgelik Peşinde Din Felsefesi Yazıları. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i Sünnet”, Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1994, 525-530.
• Yücedoğru, Tevfik. İbn Küllâb ve Küllâbiye Mezhebi. Bursa: Emin Yayınları 2006.
• Zakzûk, M. Hamdi. Oryantalizm veya Medeniyet Hesaplaşmasının Arka Plânı. Trc. Abdülaziz Hatip. İzmir: Yeni Akademi Yayınları 1993.