GELENEKSEL KÜLTÜR VE KIRSAL YAŞAM İZİNDE KADIN (ANADOLU’NUN DOĞUSU-19. YÜZYIL)

Year 2025, Issue: 70, 377 - 395, 05.09.2025

Tarık Ziya Arvas

https://doi.org/10.30794/pausbed.1631786

Abstract

Geleneksel kültür ve yaşam biçiminin kuşaklar boyu sürdürüldüğü ve yaşatıldığı yerler daha ziyade çevre ile iletişim ve etkileşimin sınırlı olduğu kırsal alanlardır. 19. yüzyılda Anadolu’nun doğu kırsalında, kadınlar toplumsal hayatta ve üretim süreçlerinde etkin bir role sahiptir. Yaşam şartları tecride imkân vermediğinden kadın sosyal yaşamda daima görünürdür ve cinsiyetler arasındaki toplumsal farklar asgari düzeydedir. Değer verilen ve önemsenen kadın sosyal hayat içerisinde görece hareket serbestîsine sahiptir. Aşiretler arası çatışmalarda, kadınlara zarar vermemek önemli bir gelenektir. Çalışan ve üreten kadın, hayatın zorlukları içinde erken yıpranmaktadır. Eş seçiminde ailelerin tercihleri belirleyici olup, akraba evlilikleri yaygın, boşanma ise nadir görülen bir olgudur. Doğu’da kadınının evliliği, giyimi ve süsü geleneksel kültürel yapının özgün niteliklerini yansıtmaktadır. Farklı etnik ve dini inançlara mensup kadınlar arasında birçok yönden benzerlikler bulunmasına rağmen, dini gereklilikler ile yerleşik veya göçebe yaşam biçimlerine göre bazı farklılıklar da mevcuttur. Bu çalışmada, 19. yüzyılda Anadolu’nun doğu kırsalında yaşayan kadınların toplumsal konumları, üretimdeki rolleri ve sosyal yaşam içerisindeki yerlerine dair bilgilere yer verilmiş ve bunlara ilişkin değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır.

Keywords

Kadın , Anadolu'nun Doğusu , 19. yüzyıl , Göçebe , Köy

WOMEN IN THE TRACE OF TRADITIONAL CULTURE AND RURAL LIFE (EASTERN ANATOLIA-19TH CENTURY)

Abstract

The places where traditional culture and lifestyle are maintained and kept alive for generations are mostly rural areas where communication and interaction with the environment is limited. In the 19th century Ottoman geography of rural eastern Anatolia, women were active in social life and production. Since living conditions do not allow for isolation, women are always visible in social life and their differences with men are minimal level. Women, who are valued and cared for, have relative freedom of movement in social life. It is a tradition not to harm women in inter-tribal conflicts. Working and producing women wear out quickly in the harsh difficulties of life. Family preference is at the forefront in the choice of spouse, marriages between relatives are popular and divorce is rare. The marriage, clothing and ornaments of women in the East reflect the originality of traditional culture. There are many similarities between women of different ethnicities and beliefs. However, there are also some important differences between them according to religious requirements and whether they are sedentary or nomadic. In this article, information about women in the eastern rural areas of Anatolia in the 19th century is given and and evaluation has been tried to be made regarding these.

Keywords

Women , East of Anatolia , 19. century , Nomad , Village

References

• Arşiv Belgeleri Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Babıâli Evrak Odası (BEO) 2566/3, 28 S 1323, varak no 3 (4 Mayıs 1905).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Babıâli Evrak Odası (BEO) 3091/231789, 21 Ca 1325 (2 Temmuz 1907)
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR) 363/42, 17 Ni 1322 (30 Nisan 1906)
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Evrakı (A. MKT. MHM.) 537/18, 25 S 1314 (5 Ağustos 1896).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Post Telgraf Nezareti (Y. PRK. PT.) 15/4, 12 Ra 1315 (11 Ağustos 1897).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y. PRK. BŞK.) 53/140, 07 R 1315 (6 Ağustos 1897).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvi Marûzât Evrâkı (Y. MTV.) 164/147, 10 Ra 1315 (9 Ağustos 1897).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvi Marûzât Evrâkı (Y. MTV.) 164/202, 11 Ra 1315 (10 Ağustos 1897).
• Kitap ve Makaleler
• Akçora, E. (1994). Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1886-1916), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
• Aksoy, E. (2009) The Identity of Women in the Sub-Culture of Nomadic Yuruks, Manas üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22, 23-28.
• Albayrak, K. (1997). Keldaniler ve Nasturiler, Vadi Yayınları, Ankara.
• Ali Bey. (2003). Dicle’de Kelek ile Bir yolculuk, Büke Yayınları, İstanbul.
• Arvas, T. Z. (2018). Sultan II. Abdülhamid Döneminde Van Vilayeti, Van Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Van.
• Averyanov, P. I. (2010). Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler (19. Yüzyıl), (Çev: İ. Kale) Avesta Yayınları, İstanbul.
• Ay, T. (2015). Tanzimatın Hakkâri’de Uygulanması, [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bitlis Eren Üniversitesi.
• Badger, G. P. (1852). The Nestorians and Their Rituals, Volume I&II, London
• Bahadır, İ. (2004). Alevi-Bektaşi İnancına Göre Kadın, Hacı Bektaşi Veli, 32, 13-28.
• Bayrakdar B. (2016). Tarih ve Propaganda: Morgenthau’nun Öyküsü ve Mavi Kitap Örneği, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 16/33/, 135-161
• Beyazıdî, M. M. (1998). Kürtlerin Örf ve Adetleri, Peri Yayınları, İstanbul.
• Biçer, B. (2014). Kürtler, Çizgi Kitabevi, Konya.
• Bigham, C. (1897). A Ride Through Western Asia, Macmillan, London.
• Bird, İ. L. (1891). Journeys in Persia and Kurdistan-İncluding a Summer in The Upper Karun Region and a Visit The Nestorian Rayahs. Vol II, John Murray-Albemarle Street, London.
• Bozkurt, U. (2023). Rus Dışişleri Bakanlığının Raporları Işığında Osmanlı Devleti’nin Nüfusu 1914, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Brant, J. (2014). 1838 Yazında Kürdistan, (Çev: A. Celil Kaya), Rupel Yayınları, İstanbul.
• Brant, j.-Glascott, A.G. (1840). Notes of a Journey Through a Part of Kurdistán, in the Summer of 1838. Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 341-434.
• Bruinessen, M. V. (2008) Ağa Şeyh Devlet, (Çev: S. B. Yalkut,), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Bulut, F. (2005). Dar Üçgende Üç İsyan, Belge Yayınları, İstanbul.
• Burnaby, F. (1877). On Horseback Through Asia Minor, Vol II, London.
• Campanile, R.P. G. (2013). Kürdistan Tarihi, (Çev: Heval Bucak), Avesta Yayınları, İstanbul.
• Creagh, J. (1880). Armenians, Koords, And Turks, Vol II, London.
• Cuinet, V. (1891). La Turquie D’asie, Géographie, Administrative, Statistique, Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de L’asie Mineure. Tome 2, Paris.
• Cutts, E. L (1878). Christians Under the Crescent in Asia, London.
• Çabuk, F. (2017). Osmanlı-Rus-İran Hudut Boylarında Yaşayan Kürt Aşiretlerinin Bölgesel İlişkilere Etkisi (1850-1900), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi.
• Çelik, G. (1991). Osmanlı Devleti’nin Nüfus ve İskân Politikası, Divan, 1, 49-110.
• Çiftçi, E. (2023). İngiliz Seyahatnameleri ve Osmanlı Arşiv Kaynakları Işığında Geç Dönem Osmanlı Anadolu’sunda Konar-Göçer Kadın. Kadın/Woman 2000, December 2023, 24/2, 23-42.
• Çiftçi, E. (2022). 19. yüzyıl Vanı’nda âyan bir aile: Timurpaşazâdeler, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 58, 68 – 85
• Dadrian, V. N. (1995). The History of the Armanian Genocide: Ethnic Conflict From The Balkans to Anatolia to the Caucasus, Berghahn Books, Providence & Oxford
• Dalyan M. G. (2012). XIX. Yüzyılda Amerikalı Misyonerlerin Hakkâri Günlüğü 1830-1870, Öncü Kitap, Ankara.
• Dalyan, M. G. (2009). 19. Yüzyılda Nasturiler, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Dalyan, M. G. (2010). Nasturi Toplumunda Hayvan Yetiştiriciliği ve Ticareti (XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında). Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 29/2, 239-252.
• Darkot, B. (2024). Doğu Anadolu’nun Coğrafi Özellikleri. Edebiyat ve Beşerî Bilimler Dergisi, 5, 109-116.
• Demir Görür, E. (2020). İngiliz Konsolos James Henry Monahan’ın Raporlarında Bitlis Vilayeti (1896-1898), Gazi Akademik Bakış, 13/26, 245-266.
• Deniz, A.  (2007).  Şeyh Ubeydullah Nehri›nin Siyasi Faaliyetleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Mardin Artuklu Üniversitesi.
• DİB (2024), Fetvalar,Yayın No: 243, Ankara.
• Dickson, B. (1910). Journeys in Kurdistan, The Geographical Journal, 35/4, 357-378.
• Dingeç, E. (2010). Osmanlı Toplumunda Kadınların Üretime Katkıları, History Studies, 2/1, 9-28.
• Ebinç, S. (2008). Doğu Anadolu Düzeninde Aşiret-Cemaat-Devlet (1839-1950), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi].
• Ekinci, E. B. (2017), Seyyid Abdülhakim Arvasi, Arı-Sanat Yayınları, İstanbul.
• Erdost, M. İ. (1993). Şemdinli Röportajı, Onur yayınları, Ankara.
• Eröz, M. (2011), Kürtlerin Menşei ve Türkmenlerin Kürtleşmesi, İstanbul Journal of Sociological Studies, 28, 105-120. Erzurum Vilayet Salnamesi 1294/1877.
• Gölbaşı. E. (2009). “Heretik” aşiretler ve II. Abdülhamid rejimi: Zorunlu askerlik meselesi ve ihtida siyaseti odağında Yezidiler ve Osmanlı idaresi, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 9, 87-156
• Grant, A. (2015). Nasturiler ya da Kayıp Boylar, (Çev: H. İlhan), Avesta Yayınları, İstanbul.
• Gürbüz, M. (2007). Kürtleşen Türkler, Selenge Yayınları, İstanbul.
• Hepworth, G. H. (1898). Through Armenian On Horseback, London.
• https://www.aa.com.tr/tr/dunya/yezidiler-sir-dinleri-ve-gelenekleri/133294
• https://www.gazetevatan.com/gundem/kurt-yoktur-diyemem-133352.
• Huntington, E. (1902). The Valley of the Upper Euphrates River and Its People. Bulletin of the American Geographical Society, 34/5, 384-393.
• Kavuncu, M. (1999). Osmanlılarda Aile ve Kadın, Dini Araştırmalar, 2/4, 143-168.
• Kevorkian, R. H.& Paboudjia, l. B. (2012). 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, (Çev: Mayda Saris) Aras Yayınları, İstanbul.
• Layard, A. H. (2000). Ninova ve Kalıntıları, (Çev: Z. Afşar), Avesta Yayınları, İstanbul
• Lynch, H. F. B. (1901). Armenia Travels and Studies. Vol II. Longmans, Green, and Co., London&Newyork.
• Mangaltepe, İ. (2009). Seyyahların Gözüyle Van-19. Yüzyıl, Kitapevi Yayınları, İstanbul. Matossian, M. K.-Villa, S. H. (2006). 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayatı, (Çev: A. Yılmaz), Aras yayıncılık, İstanbul.
• Mayewski. (1330/1914). Van ve Bitlis Vilayetleri İstatistikî, Matbaa-i Askeriye, İstanbul.
• McCarthy, J. (1998). Müslümanlar ve Azınlıklar, (Çev: B. Umar), İnkılâp Yayınevi, İstanbul.
• Menteşaşvili, A. M. (2004). Dünden Bugüne Kürtler, (Çev: A. Hacıhasanoğlu), Evrensel Basım Yayın, İstanbul.
• Millingen, F. (1998). Kürtler Arasında Doğal Yaşam, (Çev: N. Mestci), Doz Yayınları, İstanbul.
• Morier, J. (1816). A journey through Persia, Armenia, and Asia Minor, to Constantinople, in the years 1808 and 1809, Phıladelphıa.
• Nikitin, B. (2010). Kürtler, (Çev: E. Karahan, H. Akkuş ve N. Uğurlu), Örgün Yayınevi, İstanbul.
• Noel, E. W. C. (2010). Kürdistan 1919-Binbaşı Noel’in Günlüğü, (Çev: B. Birer), Avesta Yayınları, İstanbul.
• Öğün, T. (2010). Doğu’nun Mirlerine Son Veda: Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve İsyanı, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
• Öke, M.K. (Tarihsiz). Musul Kürdistan Sorunu 1918-1926, İrfan Yayınları, İstanbul.
• Özcan, H. (2007) Anadolu Alevî Kültüründe Kadına Bakışın Temelleri, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS), 2007, 1-10.
• Özdemir, A. R. (2024). Etnik Coğrafya Bakımından Kürtleşen Türkmen Aşiretleri, Kripto Basın Yayın, İstanbul.
• Özdemir, B. (2009). Süryanilerin Dünü Bugünü-I. Dünya Savaşında Süryaniler, TTK, Ankara.
• Percy, E. (1901). Higlands of Asiatic Turkey, London.
• Perkins, J. (1843). A Residence Of Eight Years In Persia Among The Nestorian Christians, Published By Allen,Morrıll & Wardwell, New York.
• Pierce, J. W. (1896). Story of Turkey and Armenia, R. H. Woodward, Baltimore.
• Pollington, V. (1840). Notes on a Journey from Erẓ-Rúm, by Músh, Diyár-Bekr, and Bíreh-jik, to Aleppo, in June 1838. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 445-454.
• Ponting, C. (2022). Dünya Tarihi, Alfa yayınları, İstanbul.
• Prothero. G. W. (Ed.). (1920). Armenia And Kurdistan. Historical Section of the Foreign Office, H. M. Stationery Office, London.
• Quataert, D. (1999). Osmanlı İmalat Sektörü, (Çev: Tansel Güney), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Rassam, H. (1897). Asshur And The Land Of Nimrod, Being an Account of the Discoveries Made in the Ancient Ruins of Nineveh, Asshur, Sepharvaim, Cauh, Babylon, Borsippa, Cuthah, and Van, Including a Narrative of Different Journeys in Mesopotamia, Assyria, Asia Minor, and Koordistan, Eaton & Mains, New York.
• Sarıkçıoğlu, M. (2013). Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913), TTK, Ankara.
• Sarıkçıoğlu, M. (2016). Şeyh Ubeydullah’ın Oğulları Seyyit Muhammed Sıddık (Sadık) ve Seyyit Abdülkadir. Journal of History School, XXVI, 223-247.
• Sezen, T. (2006). Osmanlı Yer Adları, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Shiel, J. (1838). Notes on a Journey from Tabríz, Through Kurdistán, via Vân, Bitlis, Se’ert and Erbíl, to Suleïmániyeh, in July and August, 1836. Journal of the Royal Geographical Society of London, 8: 54-101.
• Southgate, H. (1840). Narrative Of A Tour Through Armenia Kurdistan Persia And Mesopotamia. Vol I, Newyork.
• Surma H. (1996). Ninova’nın Yakarışı, (Çev: M. Barış), Avesta Yayınları, İstanbul.
• Süleyman Sabri Paşa. (2015). Van Tarihi ve Kürtler, (Çev: B. Büyükkarcı), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul.
• Sykes, M. (1908). The Kurdish Tribes of Ottoman Empire. The Journal of the Rotal Anthropological İnstitute of Great Britain and İreland, 38, 451-486.
• Şenel, A. (1999). Siyasal Düşünceler Tarihi, Bilim ve Sanat Yayınevi, Ankara.
• Şimşir, B. N. (1986). İngiliz Belgelerinde Osmanlı Ermenileri (1856-1880), (Çev: Ş. Orel), Bilgi Yayınevi, İstanbul.
• Taşgın, A. (2013). Yezîdîyye. TDV İA, İstanbul.
• Tourneforth Seyahatnamesi, (2013) Cilt II, Stefanos Yerasimos (Ed.) (Çev: A. Berktay, T. Tunçdoğan), Kitapyayınevi, İstanbul.
• Tozer, H. F. (1881). Türkish Armenia And Eastern Asia Minor, Longmans&Green and Co., London.
• Ünal, F. (2012). Şikak Aşireti ve Reisi Simko Lakaplı İsmail Ağa’nın Faaliyetleri, Tarih Dergisi, 44, 169-198. Yılmaz Koca, K. (1998). Osmanlıda Kadın ve İktisat, Beyan Yayınları, Beyan Yayınları, İstanbul.
• Uluerler, S. (2018).  Berlin Antlaşması’na Göre (1878) Osmanlı’nın İran’a Terk Ettiği Kotur’un Sınırları Meselesi.  Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8/16, 145-171.
• Wigram, W. A. (2004). İnsanlığın Beşiği-Kürdistan’da Yaşam, (Çev: İ. Bingöl), Avesta Yayınları, İstanbul.
• Ximenez, S. (1895). Kurds and Armenians, The Dore Printing Company, London.