ERMENİLERİN KÖKENİ, YAŞADIKLARI COĞRAFYALARLA İLGİLİ İDDİALAR ve GÜNEY KAFKASYA’DA İSKÂN ETTİRİLMELERİ

Year 2025, Issue: 51, 149 - 186, 26.06.2025

Elnur Ağdamlı

Abstract

Bu makalede Ermenilerin kökeni ve yaşadıkları coğrafya, Güney Kafkasya’ya göçleri ve günümüz Ermenistan’ın kuruluşu hakkında bilgi verilmektedir. Ermenilerin tarih sahnesine çıkışıyla ilgili kaynaklar incelendiğinde farklı bilgilerle karşılaşılmaktadır. İlginçtir ki Ermeniler kendilerine hiçbir zaman Ermeni dememişler, aksine kendilerine “Hayk”, ülkelerine ise “Hayastan” demişlerdir. Ayrıca Ermeni halkının tarihi kökleri hem erken hem de Orta Çağ’da İslam dünyasıyla etkileşimleri açısından önemli bir yer tutmaktadır. Araştırmalar Ermenilerin Batı’dan Doğu’ya, yani Avrupa’dan Asya’ya göçünün yüzyıllarca sürdüğünü ve bu göç sürecinin Balkanlar’dan Küçük Asya’ya (Anadolu) ve oradan da Kafkasya’ya kadar uzandığını göstermektedir. Şöyle ki 19. yüzyılın başlarına gelindiğinde Çarlık Rusya’sı, Osmanlı ve Kaçar devletleriyle arasında bir tampon bölge oluşturmak amacıyla Ermenileri Anadolu ve İran coğrafyasından Güney Kafkasya’ya, yani günümüz Ermenistan coğrafyasına kitlesel olarak göç ettirmiştir. Bu dönemde Çarlık Devleti, Osmanlı ve Kaçar devletlerine karşı istilacı politikalarında Ermenileri kendi çıkarları için bir araç olarak kullanmıştır. Konular ele alınırken önemli Ermeni ve Rus kaynaklarının sağladığı bilgilerden faydalanılmaya çalışılmıştır.

Keywords

İslam Tarihi, Ermeniler, Güney Kafkasya, Azerbaycan Türkleri, Osmanlı, Çarlık Rusya’sı.

Thanks

This article was produced from the doctoral thesis titled “Establıshment Of Armenıa In South Caucasus And Genocıdes Agaınst Azerbaıjanı Turks In The Early 20 th Century” supported by Bursa Uludağ University Scientific Research Projects (BAP) unit within the scope of Doctoral Support Project numbered DDP(D)-2019/7

THE ORIGIN OF THE ARMENIANS, THE ALLEGATIONS ABOUT THE GEOGRAPHIES THEY INHABITED AND THEIR SETTLEMENT IN SOUTH CAUCASIA

Abstract

This article provides information about the origins of the Armenians and the geography they lived in, their migration to the South Caucasus, and the establishment of today's Armenia. When sources regarding the emergence of Armenians on the historical stage are examined, different information is encountered. Interestingly, Armenians never called themselves Armenians, on the contrary, they called themselves “Hayk” and their country “Hayastan”. In addition, the historical roots of the Armenian people hold an important place in terms of their interaction with the Islamic world in both the early and middle ages. Research shows that the migration of Armenians from the West to the East, that is, from Europe to Asia, lasted for centuries and that this migration process extended from the Balkans to Asia Minor (Anatolia) and from there to the Caucasus. Namely, in the early XIX. century, Tsarist Russia mass-migrated Armenians from Anatolia and Iran to the South Caucasus, that is, to the geography of today’s Armenia, in order to create a buffer zone between itself and the Ottoman and Qajar states. During this period, the Tsarist State used Armenians as a tool for its own interests in its invasive policies against the Ottoman and Qajar states. While discussing the issues, an attempt was made to benefit from the information provided by important Armenian and Russian sources.

Keywords

Armenians, South Caucasus, Azerbaijani Turks, Ottoman, Tsarist Russia.

Thanks

This article was produced from the doctoral thesis titled “Establıshment Of Armenıa In South Caucasus And Genocıdes Agaınst Azerbaıjanı Turks In The Early 20 th Century” supported by Bursa Uludağ University Scientific Research Projects (BAP) unit within the scope of Doctoral Support Project numbered DDP(D)-2019/7

References

• Abegyan, Manuk. İstorya Drevnearmyanskoy Literaturı, c. 1, (Erevan: 1948).
• AKTI, Sobrannıye Kafkazskoyu Arkheografiçeskoyu Komissieyu, Arkhiv Glavnago Upravleniya Namestnika Kafkazskago, Tom VII, (Tiflis: v Tipografii Glavnago Upravleniya Namestnika Kafkazskago, 1878).
• Aliyarlı, Süleyman. Azerbaycan Tarihi Üzre Kaynaklar, (Bakü: Çırak Neşriyatı, 2007).
• Aliyev, Fuad ve Hasanov, Urfan. İrevan Hanlığı, (Bakü: Şark-Garb Yayınevi, 2007).
• Armeniya: Ensiklopediya Puteşestvennika, (Erevan: 1990).
• Armyano-Russkiye Otnoşeniya v Pervoy Treti XVIII veka (Sbornik Dokumentov), Tom II, (Erevan: 1964).
• Arzumanlı, Vagif ve Mustafa, Nazim. Tarihin Kara Sahifaları, Deportasiya. Soykırım. Gaçkınlık, (Bakü, Gartal Yayınevi, 1998).
• Asad, Muhammad. İslam at The Crossroads, (Punjab: Arafat Publications, 1947).
• Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivi (ACDA).
• Beydilli, Kemal. “1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Belgeler, XIII/17, (1993).
• Bryusov, Valeriy. Letopis İstoriçeskikh Sudeb Armyanskogo Naroda, (Erevan: Armfana Yayınevi, 1940).
• Bünyadov, Ziya-Memmedov, Hüsameddin. İrevan Eyaletinin İcmal Defteri, (Bakü: Elm, 1996).
• Çelebi, Evliya. Seyahatname (Azerbaycan Tarihine Ait Seçmeler), (Bakü: Azerbaycan Devlet Neşriyyatı, 1997).
• El-Akîkî, Necip. el-Müsteşrikûn (Mısır: Dâru’l-Maârif, 1964).
• el-Himyerî, Neşvân b. Sa‘îd. Mülûkü Himyer ve Akyâli’l-Yemen ve Hulâsatü’s-Sîreti’l-Câmi‘a li-‘Acâibi Ahbâri’l-Mülûki’t-Tebâbi‘a, (Beyrut: Dâru’l-avde, 1978).
• Enikolopov, İ. K. Griboedov i Vostok, (Erevan 1954).
• Ermenistan Azerbaycanlılarının Tarihi Coğrafyası, (Bakü: Genclik Neşriyatı, 1995).
• Eş-Şehristânî, İmam Ebü’l-Feth. El-Milel ve'n-Nihal, Urduca çev. Prof. Ali Muhsin Sıddıki, (Karaçi Üniversitesi: 2003)
• Ez-Ziyadi, Muhammed Fethullah. El-İstişrak: Ehdafuhu ve Vesailuhu, (Dımeşk, 1998).
• Glinkoyu, Sergem. Opisanie Pereseleniya Armyan Adderbidjanskikh v Predelı Rosii, (Moskva: v Tipografii Lazarevıkh İnstituta Vostoçnıkh Yazıkov, 1831).
• Guseyinzade, Rauf. Kafkaz i Armyane, (Baku: Apostroff Yayınevi, 2014).
• Gürün, Kamuran. Ermeni Dosyası, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985).
• İbn Haldun, Mukaddime, c. 1, Haz. Süleyman Uludağ, (İstanbul: Dergâh Yay, 2013).
• İstoriya Armyanskogo Naroda, (Erevan: 1980).
• İvecan, Raif. “Revan Livası Yerleşim ve Nüfus Yapısı (1724-1730)”, Tarih Dergisi, Sayı 50, (İstanbul: 2010).
• Karacakaya, Recep. Osmanlı Belgelerinde Ermeni–Rus İlişkileri (1841-1898), I. Cilt (Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay. 2006).
• Leng, Devid. Armyane. Narod-Sozidatel, (Moskva: Tsentrpoligraf Yayınevi, 2021).
• Lewis, Bernard. The Arabs in History, (London: Printed in Great Britain by The Ancor Press Ltd, 1954).
• Lewis, Bernard. The Middle East: A Brief History of the Last 2,000 Years, (New York: Scribner, 1995).
• Mahmudov, Yagub. İrevan Hanlığı, (Bakü: Azerbaycan İlimler Akademisi Yay, 2019).
• Martyn, Henry. Controversial Tracts on Christianity and Mohammedanism, (Cambrıdge: Printed by J. Smith, Printer to the University, 1824).
• Memiş, Ekrem. “Ermenilerin Kökeni ve Geçmişten Günümüze Türk-Ermeni İlişkileri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/1, (2005).
• Memmedova, İrade. “İrevan Hanlığı’nın Nüfusu”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 4/11, (Mayıs 2017).
• Monteith, W. Kars and Erzeroum: with the Campaign of Prince Paskiewitch in 1828 and 1829, (London: Printed by Spottiswoode and Co. New Street Square, 1856).
• Movsisyan, Artak. Ermenistan Tarihi, (Erevan: 2017).
• Mustafa, Nazim. İrevan Şehri (Türk İslam Varlığı Nasıl Yok Edildi), (Ankara: Berikan Yayınevi, 2015).
• Mustafayev, Abdulla. Ermenistanın Soykırım ve Deportasiya Siyasetinde Nahçivan, (Bakü: ADPU’nun Matbaası, 2013).
• Mustafayev, Şöhret. “XVIII-XX. Yüzyıllarda Tarihi Azerbaycan Toprağı-İrevan Hanlığının Arazisine Ermenilerin Göç Ettirilme Politikası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 31/91, (Mayıs 2015).
• Nalbandian, Louise. The Armenian Revolutionary Movement, (Los Angeles: Universitiy of California Press Berkeley, 1963).
• Narodı Kavkaza, c. 2, (Moskova: 1962).
• of Damascus, Saint John The Fathers of The Church, Volume 37, çev, Frederic H. Chase Jr. (Nyu York 1958).
• Paşayev, Atahan. XIX-XX. Asırlarda Ermenilerin Azerbaycan Halkına Karşı Arazi İddiaları, Soykırımları ve Deportasiyalar (Arşiv Sened ve Materialları Esasında), (Bakü: Çaşıoğlu 2011).
• Polnoe Sobranie Zakonov Possiyskoy İmperii, c. 24, (St. Petersburg: 1830).
• Polnoe Sobranie Zakonov Possiyskoy İmperii, c. 3, (St. Petersburg: 1830).
• Polnoe Sobranie Zakonov Possiyskoy İmperii, c. 4, (St. Petersburg: 1830).
• Sarkisyan, Y. K. Politika Osmanskogo Pravitelstva v Zapadnoy Armenii i Derjavı v Posledney Çetverti XIX i Naçale XX vv, (Erevan: Armyanskoy SSCB Yay, 1972).
• Sertçelik, Seyit. Rus ve Ermeni Kaynakları Işığında Ermeni Sorunu, Ortaya Çıkış Süreci 1678-1914, (Ankara: SRT Yay. 2018).
• Stepanov, P. F. “Zametka o Karsskoy Oblasti”, İzvestiya Kafkazskago Otdela İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşestva, Tom VII, (Tiflis: 1882-1883).
• Swietochowski, Tadeusz. Russian Azerbaijan, (1905-1920) The Shaping of National Identity in a Muslim Community, (Cambridge: Cambridge University Press, 1985).
• Şakhatunyan, A. A. Administrativniy Peredel Zakavkazskago Kraya, (Tiflis: Tipografiya Aşkhatavor, 1918). Şarden, Jan. Paristen İsfahana Seyahet, çev. Vagif Aslanov, (Bakü: Elim, 1994).
• Şavrov, N. N. Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkaze: Predstoyaşaya Rasprodaja Mugani İnorodtsam, (St. Petersburg: Tipografiya Redaktsii Periodiçeskikh İzdaniy Ministerstva Finansov, 1911).
• Şopen, İ. İstoriçeskiy Pamyatnik Sostayaniya Armyanskoy-Oblasti v Epokhu Yeya Prisoedineniya k Rossiyskoy-İmperii, (St. Petersburg: 1852).
• Şopen, İ. Novıya Zametki, na Drevniya İstorii Kavkaza i Evo Obitateley, (St. Petersburg: 1866).
• Veliçko, V. L. Kavkaz. Russkoye Delo i Mejduplemennıye Voprosı, (Bakü: Elim Yayınevi, 1990).
• Yıldız, Şevket. “Endülüs Medeniyetinin Kökleri ve Bir Arada Yaşama Tecrübesi”, Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 8, no. 3, (2022).
• Yıldız, Şevket. Endülüs'ün Göz Bebeği Kurtuba, (Bursa: Emin Yayınları, 2023).
• Yıldız, Şevket. Oryantalizm ve İslam Tarihine Oryantalist Yaklaşımlar, (Bursa: Emin Yayınları, 2023).