A Review of Criticisms Regarding Shaz Recitations in the First Four Centuries

Yıl 2021, Sayı: 7, 266 - 287, 30.04.2021

İrfan Çakıcı

Öz

There have been some disputes over time regarding the recitations that emerged with the seven letter license. Recitation scholars made serious efforts to resolve the conflicts that revealed along the time, including the Companions period, and with this aim, they made some arrangements, especially for the multiplication incident. Thus, the disputes that occurred until the second century of Hijri were largely minimized. Despite various disputes, while there had not been a habit of criticizing recitations among scholars until this period, some linguist scholars started to criticize the recitations. Although few scholars criticized precise recitations (i.e. sahih qiraah) that are commonly accepted and performed based on well-known rules, the majority of criticisms were regarding ‘shaz’ recitations that can be described as irregular ones. This process, led by Sîbeveyh (d. 180/796) and continued until the fourth century of the Islamic calendar. Although it is possible to discuss many scholars in this period, the criticism of well-known scholars who are Ahfash (d. 215/830), and Zaccâc (d. 311/923) together with Sîbavayh and their evaluation were included in this study.

Anahtar Kelimeler

Shaz recitations, Criticism, Sibavayh, Ahfash, Zaccâc

İlk Dört Asırda Şâz Kıraatlere Yöneltilen Eleştiriler Üzerine Bir İnceleme

Öz

Yedi harf ruhsatıyla birlikte ortaya çıkan kıraatlerle ilgili zaman içinde bazı ihtilaflar yaşanmıştır. Sahâbe dönemi de dâhil olmak üzere yaşanan ihtilafların giderilmesi için kıraat âlimleri ciddi çaba sarf etmiş ve başta istinsah olayı olmak üzere bazı düzenlemeler yapmışlardır. Bu sayede hicri ikinci asra kadar ki süreçte meydana gelen ihtilaflar büyük ölçüde giderilmiştir. Her türlü ihtilafa rağmen bu döneme kadar genel itibariyle âlimler arasında kıraatleri eleştirme gibi bir alışkanlık yokken bu dönemden itibaren özellikle bazı dilci âlimler kıraatleri eleştirmeye başlamışlardır. Eleştirilen kıraatler arasında bazı sahih kıraat örnekleri olmakla birlikte çoğunlukla şâz kıraatler tenkit edilmiştir. Öncülüğünü Sîbeveyh’in (ö. 180/796) yaptığı bu süreç hicri dördüncü asra kadar devam etmiştir. Bu dönemde pek çok âlimden söz etmek mümkünse olsa da bu çalışmada Sîbeveyh ile birlikte Ahfeş (ö. 215/830) ve Zeccâc’ın (ö. 311/923) eleştirilerine ve bunların değerlendirilmesine yer verilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Şâz Kıraatler, Eleştiri, Sîbeveyh, Ahfeş, Zeccâc

Kaynakça

• Ahfeş el-Evsat, Ebû’l-Hasan Said b. Mes’ade. Meâni’l-Kur’ân. Thk. Faiz Faris, Amman: Daru’l-Beşîr, 1401/1981.
• Azzûz, Muhammed es-Seyyid Ahmed. Mevkifu’l-lugaviyyîn mine’l-kırââti’l-Kur’âniyyeti’ş-şâzze. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 2001.
• Bağdâdî, Abdulkahir. Hizanetu’l-edeb ve lubbu lubabi lisani’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Bağdâdî. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâzzi’l-kırââti ve’l-izâhi minhâ. B.y.: Vizaretü’l-evkaf, 1420/2000.
• Balvâlî, Muhammed. el-İhtiyâr fi’l-kıraat er-resmi ve’d-dapti. B.y.: Memleketü’l-mağribiyye, 1418/1997.
• Baş, Erdoğan. Ahfeş ve Kıraatler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. Thk. Abdurrezzak el-Mehdi. Beyrut: Darü ihyai’t-türas, 1420/2000.
• Bulut, Ali. “Sîbeveyh’in Hayatı ve el-Kitâb’a Yönelik Bazı Eleştiriler”. Doğu Araştırmaları Doğu Dil, Edebiyat, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 1/1 (İstanbul 2008),114-138.
• Çakıcı, İrfan. Şâz Kıraatlerin Tefsire Etkisi. Konya: Gece Akademi, 2018.
• Çetin, Abdurrahman. Yedi Harf ve Kıraatler. İstanbul, Ensar Neşriyat, 2005.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Dağ, Mehmet. “İbn Mücâhid’in Kıraat Ekollerini Yedi İle Sınırlaması; Eleştirel Bir Yaklaşım”. Ekev Akademi Dergisi 10/27 (Bahar 2006), 81-104.
• Dağ, Mehmet. Kırâat Farklılıklarının İslam Hukukuna ve Metodolojisine Etkisi. Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Dağ, Mehmet. “Kırâat İlminde Şâz Kavramı”. Marife 7/2 (2007), 57-110.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Said. Camiu’l-beyan fi’l-kıraati’s-seb‘i’l-meşhur. Thk. Muhammed Sadûk Cezâirî. Beyrut: Dâruʹl‐kutubiʹl‐ilmiyye, 2005.
• Dimyâtî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed. İthafu fudelai’l-beşer fi’l-kırââti’la arbe’ate Aşer. Thk. Şa’ban, Muhammed İsmail. Beyrut: Alemü’l-kütüb, 1407/1987.
• Ebû Alî el-Fârisî, Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Ḥücce li’l-ḳurrâʾi’s-sebʿa. Thk. Bedreddin Kahveci – Beşir Cüveycâtî. Dımeşk: Dârü’l-me’mun li’t-türâs, 1404/1987.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. Thk. Sıdkı Muhammed Cemil. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1420/2000.
• Ergüven, Şehabettin. “Arap Dilinde Lahn'ın Ortaya Çıkışı Ve İlk Görüntüleri”, Hitit Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2007), 155-183. Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. Thk. Ahmet Yusuf vd. Mısır: Dârü’l-Mısrıyye, ts.
• Geylânî, Mahfuz. “Arap Dil Ekolleri ve Önde Gelen Temsilcileri”. İhya Uluslararası İslam Araştırma Dergisi 6/1 (Bahar 2020), 204-235.
• Hanay, Necattin. “Zeccâc’ın Kıraat Tasavvuru ve Kendisine Yöneltilen Tenkitler”. RTEÜ Sosyal Bilimler Dergisi 1 (2015), 164-184.
• Hatîb, Abdüllatîf. Mu‘cemü’l-Kırâât. Dımeşk: Dâru sa‘di’d-dîn, 2002.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed el-Endelüsî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. Thk. Abdü’s-Selâm Abdü’ş-Şâfî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.
• İbn Hâleveyh Hüseyin b. Ahmed. Muhtasar fi Şevâzzi’l-Kur’ân min kitabi’l-bedî’. Kahire: Mektebetü’l-mütenebbi, ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed b. Müslim. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân, Thk. İbrahim Şemsu’d-Din. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed et-Temîmî. Kitâbü’s-seb’a, Thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-meârif, 1430/2009.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn. en-Neşr fi kırââti’l-aşr. Thk. Ali Muhammed ed-Dabbâd. B.y.: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn. Gâyetü’n-nihâye fî tabakât-il-kurrâ. Nşr. Gotthlef Bergstraber. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• İnanç Yonis, Teşekkül Sürecinde Nahiv Kıraat İlişkisi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• İnanç Yonis – Abacı, Harun. “Zeccâc’ın Kıraatlere Bakışı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 16/30 (2014/2), 113-133.
• İşler, Emrullah. “Zeccac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44: 173-174. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir ve Kur’ân’ı Anlamaya Etkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Koyuncu, Recep. “Kıraatlerin İhticâcı Bağlamında Dilbilimsel Tefsirler: Ahfeş’in Me‘âni’l-Kur’ân’ı Özelinde Bir Tahlil”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (Aralık 2019), 331-357.
• Koyuncu, Recep. “Mekkî b. Ebî Tâlib’in el-Keşf an Vücûhi’l-Kırââti’s-Seba‘ Adlı Eserine Tevcîhü’l-Kırâât Bağlamında Bir Bakış”. Mütefekkir 6/12 (Aralık – 2019), 313-344.
• Kurtubi, Ebû Abdillâh b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. Thk. Ahmet el-Berdûnî ve İbrahim Udeyşi. Kahire: Dârü’l-kütübi’l-mısrıyye, 1384/1964.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-İbâne an meâni’l-kırâât. B.y.: Dârü’l-me’mun, 1971.
• Meydanoğlu, Ayşe. “Dilbilimcilerin Kıraat Farklılıklarına Yaklaşımları Üzerine Bir Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22/2 (Elazığ - 2017), 177-192.
• Nehhâs, Ebi Cafer Ahmed b. Muhammed. Meâni’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. Mekke: Camiatu Ümmi’l-Kurâ, 1409.
• Nîsâbûrî, Ebû İshâk es-Sa‘lebî. el-Keşf ve’l-beyan, fi tefsir’l-Kur’an. Thk. Muhammed b. Aşur. Beyrut: Darü ihyai’t-türas, 1422/2002.
• Nübeyl b. Muhammed İbrahim, İlmu’l-kırâât. Riyad. el-Mektebetü’t-Tevbe, 1420/2000.
• Nüveyrî, Muhammed Ebü’l-Kasım. Şerhu tayyibetü’n-neşr fi’l-kıraati’l-aşr. Thk. Mecdi Muhammed Serir. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Önen, Hacı. “Kur’an’ın Yorumunda Dilbilimsel Tefsirin Önemi: Ferrâ Örneği”. Şarkiyat 17. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi (Aralık 2017), 108-118. Râcihî, Abduh. el‐Lehecâtüʹl‐arabiyye fiʹl‐kıraâtiʹl‐Kur’âniyye. İskenderiye: Dâruʹl‐maʹrife, 1996.
• Rufeyde, İbrahim Abdullah. en-Nahv ve kütübu't-tefâsir. Bingazi: Daru'l-Cemâhiriyye, 1990.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed, Bahru’l-Ulûm. Tthk. Ali Muhammed Mavviz, Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1993.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr el-Hârisî. el-Kitâb. Thk. Abdü’s-Selam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-hanci, 1408/1988.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Muhammed Şakir. B.y.: Müessesetü’r-risale, 1420/2000.
• Temel, Nihat. “Şaz Kıraatler ve Yorum Farklılıkları”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları III. 175-199. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Tetik, Necati. Başlangıçtan IX. Asra Kadar Kıraat İlminin Ta’limi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• Ünal, Mehmet. “Kıraat Kriterleri Bağlamında Kırâatlerin Tevatürü Meselesi ve Şia’nın Buna Bakışı”. Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 8/3 (Eylül 2011), 77-114.
• Ünal, Mehmet. Kur'an'ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Yâkût el-Hamevî. Mu’cemu’l-udebâ irşâdü’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb. Thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’l-ğarb el-İslâmî, 1414/1993.
• Yavuz, Mehmet. “İbn Cinnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 397-400. İstanbul: TDV Yayınları 1999.
• Zeccac, Ebû İshak İbrahim el-Bağdâdî. Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. Thk. Abdülcelil. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1408/1988.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Şemsüddîn. el-Burhân fî ulûmi’l-Ķur’an. Thk. Muhammed Ebû’l-Faḍl İbrahim. Beyrut: Daru ihyai’l-kütüb, 1376/1957.