Kürâunneml’in el-Münecced fi’l-luġa’da İstişhâd Ettiği Âyetler

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 126 - 147, 30.12.2024

Şeyma Savaş , Ramazan Ege

https://doi.org/10.71083/rusuhder.1577225

Öz

Bu çalışmada, Kürâunneml’in el-Münecced fi’l-luġa isimli müşterek lafız sözlüğünde şevâhid olarak yer verdiği âyetler ve bu âyetleri hangi anlamlara nasıl istişhâd ettiği incelenecektir. Arap dili çalışmalarında kullanılan temel yöntemlerden biri olan istişhâd, Arap şiiri, Kur'ân âyetleri, hadisler ve diğer güvenilir dil kaynaklarından örnekler getirerek dil kurallarının ve anlamın tespit edilip doğrulanması işlevini görmektedir. Kur'ân-ı Kerîm, lafzı ve mânâsı ile mütevâtir oluşu; yazılı olarak kayıt altına alınmış olması sebebiyle son derece güvenilir bir istişhâd kaynağı olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle Arap dili ilimlerinde dilciler tarafından Kur’ân âyetlerine istişhâd amaçlı sıklıkla başvurulmuştur. Eserlerinde Kur’ân âyetlerine şevâhid olarak yer veren dilcilerden biri de hicrî 3. yüzyıl sonlarında Mısır'da yaşamış ve sözlük bilimi alanında eserler vermiş bir dilci olan Kürâunneml’dir. (ö. 310/922) Onun günümüze ulaşmış üç eserinden biri olan el-Münecced fi’l-luġa, müşterek lafızlar hakkında yazılmış en eski ve kapsamlı sözlüklerden biridir. Müellifin sözlükte yer verdiği Kur’ân âyetlerinin sayısı 33’tür. Kürâʿ, genellikle âyetlerin sadece konuyla ilgili kısımlarını alıntılamış, bazen de âyette geçen kelimenin daha az bilinen anlamlarını şâhid olarak seçmiştir. Ayrıca müellif, birden fazla şâhide başvurduğunda her zaman önce âyeti zikretmiştir. Eserde şevâhid olarak yaklaşık 700 yerde Arap şiiri kullanıldığı; buna karşın Kur’ân âyetlerinin sayısının daha sınırlı olduğu görülmektedir. Ancak bu durum, Kur’ân âyetlerinin müellife göre şevâhid olarak hiyerarşik açıdan daha alt seviyede olduğu anlamına gelmemektedir. Kürâunneml’in el-Münecced fi’l-luġa’da Kur’ân âyetlerine şevâhid olarak daha az yer vermesinin sebebinin, Kur’ân’ın istişhâd için daha az güvenilir olması değil; Arap şiirinin âyet sayısı sınırlı olan Kur’ân-ı Kerîm’e göre nicelik açısından daha geniş bir örneklem sunması olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Kürâunneml el-Münecced fi’l-luġa, Âyetle istişhâd, Sözlük bilim, Kürâʿ.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

The Quranic Verses Cited by Kurāʾunnaml in al-Munajjad fī al-Luġha for Istishhād

Öz

This study analyzes the Quranic verses included as linguistic evidence in Kurāʿ al-Naml's lexicon al-Munajjad fī al-luġha, focusing on the methods and meanings with which the author employed these verses for istishhād (inference). Istishhād, one of the fundamental methods in Arabic linguistic studies, involves citing examples from reliable linguistic sources such as Arabic poetry, Qur’anic verses, ḥadīth, and proverbs to establish and verify language rules and meanings. The Qur’ān, with its oral and written transmission, which is considered mutawātir (mass-transmitted), and its linguistic eloquence, is regarded as a highly reliable source. For this reason, Quranic verses have been frequently utilized by linguists in Arabic linguistic sciences for the purpose of istishhād. Among the linguists who utilized Qur’anic verses for istishhād is Kurāʿ al-Naml (d. 310/922), a lexicographer who lived in Egypt during the late 3rd century AH and authored notable works in the field of lexicography. His al-Munajjad fī al-luġha, one of the three extant works attributed to him, is considered one of the earliest and most comprehensive dictionaries of homonymous terms. This dictionary contains 33 Qur’anic verses, which Kurāʿ al-Naml generally cites only in the specific portions relevant to the discussed entry. Occasionally, he chose to highlight less commonly known meanings of words in these verses. Furthermore, when using multiple forms of evidence in an entry, he consistently prioritizes Qur’anic verses over other sources. The dictionary also includes approximately 700 instances of Arabic poetry used for istishhād, significantly outnumbering the Qur’anic references. However, this does not indicate that Kurāʿ al-Naml regarded Qur’anic verses as less authoritative as evidence. The relatively limited use of Qur’anic verses in the al-Munajjad fī al-luġha can instead be attributed to the broader linguistic sample provided by Arabic poetry compared to the Qur’ān.

Anahtar Kelimeler

Kurāʿ al-Naml, al-Munajjad fi al-luġha, Istishhād with Qur’anic Verses, Lexicography, Kurāʿ.

Kaynakça

• Aḫfeş el-Evsaṭ, Ebu’l-Ḥasen el-Mucâşiʿî el-Belḫî el-. Meʿâni’l-Ḳur’ân. tḥḳ. Hudâ Maḥmûd Ḳırâʿa. 2 Cilt. Ḳâhire: Mektebetü’l-Ḫâncî, 1990.
• Aʿşâ, Meymûn b. Ḳays el-. Dîvânü’l-Aʿşâ el-Kebîr. tḥḳ. M. Muḥammed Ḥuseyn. Ḳâhire: Mektebetü’l-âdâb bi’l-cemamîz el-maṭbaʿatü’n-nemûzeciyye, 1950.
• Baġdâdî, ʿİsmail Paşa el-Bâbânî el-. Hediyyetu’l-‘ârifîn: Esmâu’l-müellifîn ve âs̱âru’l-muṣannıfîn. 2 Cilt. İstanbul: Müessesetü’t-târîḫi’l-ʿArabî, 1951.
• Beyḍâvî, Ebû Saʿîd ʿAbdullâh b. ʿÖmer el-. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-teʾvîl. tḥḳ. Muḥammed ʿAbdurrahmân el-Marʿaşlî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l-ʿArabî, 1997.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. tḥḳ. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr; Dâru’l-Yemâme, 1993.
• Çelik, Cihat , Yaşar, Hüseyin. “Sahîh Kırâatlerin Tercihinde Şiir ile İstişhâd Yönteminin Bir Tahlili." Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 18 (Haziran 2024) 1-22.
• Cenâbî, Aḥmed Nuṣayyif el-. ed-Dirâsâtü’l-luġaviyye ve’n-naḥviyye fî Mıṣr. Ḳâhire: Mektebetü dâru’t-türâs̠, 1977.
• Cevherî, İsmâʿîl b. Ḥammâd el-. Tâcu’l-luġa ve Ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye, tḥḳ. Aḥmed ʿAbdulġaffûr ʿAṭṭâr. Beyrût: Dâru’l-ʿilm li’l-melâyîn, 1987.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Fetḥ ʿOs̱mân el-Mevṣılî el- el-Muḥteseb fî tebyîni vucûhi şevâẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îḍâḥi ʿanhâ. tḥḳ. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1998.
• Durmuş, İsmail. “İstişhad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Kürâunneml”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/ 561-562. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḥasen. Cemheretü’l-luġa. tḥḳ. Remzî Münîr Baʿlebekkî. Beyrût: Dâru’l- ʿ ilm li’l-melâyîn, 1987.
• Efġânî, Saʿîd el-. Fî uṣûli’n-naḥv. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1987.
• Es̠rî, Muḥammed Behcet el-, Aḥmed Hasan ez- Zeyyât. Dîvânü Vaḍḍâḥ el- Yemen. tḥḳ. Muḥammed Ḫayru’l-beḳâʿî. Beyrût: Dâru ṣâdır, 1996.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî el-. Tehẕîbu’l-luġa. tḥḳ. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l-ʿArabî, 2001.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed el-Ḳazvînî. Muʿcemu meḳâyîsi’l-luġa. tḥḳ. ʿAbdusselâm Muḥammed Hârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-fikr, 1979.
• Gündüzöz, Soner. “Arap Sözlükbilimi ve Sözlük Çalışmaları”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri. ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM yayınları, 2014.
• Ḫalîl b. Aḥmed el- Ferâhîdî. el-Cümel fî’n-naḥv. tḥḳ. Faḫruddîn Ḳabâve. Beyrût: Mü’essesetü’r-risâle, 1995.
• Ḫalîl b. Aḥmed el- Ferâhîdî. Kitâbu’l- ʿayn. tḥḳ. İbrâḥîm es-Sâmerrâî, Mehdî el-Mah̠zûmî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru ve Mektebetü’l-hilâl,1988. Hamdanî, Ebû Firâs el-. Dîvânu Ebî Firâs el-Hamdanî. tḥḳ. Sâmî ed-Dehhân. Beyrût: Mektebetü’d-Doḳtor Mervân el-ʿAtiyye, 1944.
• İnanç, Yonis. Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.
• Ḳabâḳıbî, Şemseddîn Muḥammed el-Ḫalîl el-. İzaḥu’r-rumûz ve miftâḥu’l-künûz. tḥḳ. Aḥmed Ḫâlid Şükrî. ʿAmmân: Dâru ʿAmmâr, 2003.
• Kâmeş, Aḥmed. “el-Ḥadîs̠ü’n-Nebeviyyü şâhiden luġaviyyen fî’l-muʿcemâti’l-ḳadîmeti mine’l-ʿAyn ile’l-Lisân”. Mecelletü Câmiʿati’l-Emîr ʿAbdulkâdir li’l-ʿulûmi’l-İslâmiyyeti 32/1 (2018), 185-208.
• Kapar, Mehmet Ali. “Hevâzin (Benî Hevâzin)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Ḳâsım b. Sellâm, Ebû ʿUbeyd. Feḍâʾilu’l-Ḳur’ân. tḥḳ. Mervân el-ʿAṭiyye vd. Dımaşk; Beyrût: Dâru İbn Kes̱îr, 1995.
• Kaʿb b. Züheyr. Dîvânü Kaʿb bin Züheyr. tḥḳ. ʿAlî Fâʿûr. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1997.
• Ḳıfṭî, Cemâlüddîn ʿAli b. Yûsuf el-. İnbâhu’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nuḥât. nşr. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Ḳâhire: Dâru’l-fikri'l-ʿArabî, 1986.
• Kutsal Kitap, Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil), İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2009.
• Kürâunneml, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. el-Ḥasen el-Hünâî. el- Münteḫab min ġarîbi kelâmi’l-ʿArab. tḥḳ. Muḥammed b. Aḥmed el-ʿÖmerî. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Ḳurâ, 1989.
• Kürâunneml, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. el-Ḥasen el-Hünâî. el-Mücerred fî ġarîbi kelâmi’l ʿArab ve luġâtiha. tḥḳ. Muḥammed b. Aḥmed el-ʿÖmeri. Mekke: Mektebetü’s̠-s̠aḳâfeti’d-dîniyye, 1992.
• Kürâunneml, Ebu’l-Ḥasen ʿAli b. el-Ḥasen el-Hünâî. el-Münecced fi’l-luġa. tḥḳ. Aḥmed Muḫtâr ʿÖmer - Ḍâḥî ʿAbdulbâḳî. Ḳâhire: ʿÂlemu’l-kütüb, 1988.
• İbn Manẓûr, Cemâluddîn Muḥammed b. Mükerrem. Lisânu’l-ʿArab. 10 Cilt. Beyrût: Dâru ṣâdır, 1993.
• Muḳâtil b. Süleymân, Ebû’l-Ḥasen el-Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Suleymân. tḥḳ. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. 5 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i, 2002.
• Muskerî, Seyf b. Sâlim b. Fuḍayl el-. "Beyne'l-meẕhebeyn: Kürâʿunneml enmûẕecen", ʿAlâmu ve menâhicü fî ṣınâʿti’l-muʿcemiyyeti: Kürâʿunneml ve cühûduhü’l-luġavîyyeti nemûẕecen. Ed. Komisyon. ʿUmmân: Meṭâbiʿu vizârati’l-iʿlâm, 2022.
• Naṣṣâr, Ḥüseyin. el- Muʿcemu’l- ʿArabi: Neş’etuhû ve taṭavvuruhû. Ḳâhire: Dâru’l-Mıṣr li'ṭ-tıbâʿati, 1988.
• İbnü'n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muḥammed b. Ebî Yaʿḳûb İsḥâḳ. el-Fihrist. tḥḳ. Rıżâ Teceddüd. Beyrût: Dâru’l-maʿrife, 1971.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. Kur’ân ve Hadisin Arap Gramerindeki Rolü. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2007.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. ʿÖmer b. Ḥüseyn er-. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l-ʿArabî, 1999.
• Sarıçam, İbrahim. “Nehaʿ (Benî Nehaʿ)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/535. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İbn Sîde, Ebu'l-Ḥasen ʿAlî b. İsmâʿîl. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-aʿẓam. tḥḳ. ʿAbdülḥamîd Hendâvî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2000.
• Suyûṭî, Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân es-. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳâti’l-luġaviyyîn ve’n-nuḥât. tḥḳ. Muhammed Ebu'l-Faḍl İbrâhîm. Beyrût: el-Mektebetü’l-ʿasriyye, 1981.
• Suyûṭî, Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân es-. el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv. tḥḳ. ʿAbdulḥakîm ʿAṭiyye. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2006.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî eṭ-. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli ʾâyi’l-Ḳurʾân. tḥḳ. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 26 Cilt. Ḳâhire: Dâru hicr, 2001.
• Taşpınar, İsmail. “Ba‘l”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/553-554. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İbnü't-Ṭayyib Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Muḥammed eş-Şarḳî. Taḥrîrü’r-rivâye fî taḳrîri’l-Kifâye. tḥḳ. ʿAli Ḥüseyn el-Bevvâb. Riyaḍ: Dâru’l-ʿulûmi li’ṭ-ṭıbâʿati ve’n-neşr, 1983.
• Yâḳût el-Ḥamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâḳût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Muʿcemu’l-'udebâ: İrşâdu’l-erîb 'ilâ maʿrifeti’l-edîb. tḥḳ. İḥsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ġarbi’l-İslâmî, 1993.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. el-Keşşâf ʿan ḥaḳâʾiḳi’t-tenzîli’n-nâṭıḳ ʿan deḳâ'iḳı’t-te'vîl. Beyrût: Dâru’l-meʿârif, 2009.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. Esâsu’l-Belâġa. tḥḳ. Muḥammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sevd. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1998.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Maḥmûd b. Muḥammed b. Ali b. Fâris ed-Dımeşḳî ez-. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ʿilm li’l-melâyîn, 2002.
• Züheyr b. Ebî Sülmâ. Dîvânü Züheyr b. Ebî Sülmâ. tḥḳ. ʿAlî Ḥasen Fâʿûr. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 1988.
• Zürḳânî, Muḥammed ʿAbdülʿaẓîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. tḥḳ. Fevvâz Aḥmed Zemerlî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’t-turâs̱i’l-ʿArabî, 1995.
• ʿAlî Ebu’l-Mekârim. Usûlü tefkîri’n-naḥvi. Ḳâhire: Dâru’l-ġarîb, 2007.