Câhız ve Antikite: Yunan Zoolojisinin Alımlanışı

Year 2024, Volume: 26 Issue: 49, 183 - 211, 15.06.2024

Veysel Eliş

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1437902

Abstract

Mu‘tezilî düşünür Amr b. Bahr el-Câhız’ın (ö. 255/869) tercüme faaliyetleri sonucu Antikite (Antik Çağ) Yunanca metinlerden yaptığı aktarımlar canlılar hakkındaki fikirlerini etkilemiştir. Böylece Yunan zoolojisinde ortaya koyulan görüşlere Kitâbü’l-Hayevân eserinde geniş bir şekilde yer vermiştir. Ayrıca diğer eserlerinde az da olsa Yunan düşünürlerin hayvanlar hakkındaki görüşleri mevcuttur. Ancak Yunan zoolojisinden tevarüs eden birikimin Câhız’ın Kitâbü’l-Hayevân eseri olmak üzere hangi bağlamda ve ne düzeyde alımlandığı tam olarak bilinmemektedir. Alımlanan bilgilerin Câhız’ı ne kadar etkilediği ve doğrudan mı yoksa kendi ilmî birikiminin süzgecinden geçirerek mi? Aktardığı net olarak ortaya koyulmamıştır. Buradan hareketle bu çalışmada, Câhız’ın hayvanlar hakkındaki görüşleri temel alınarak Yunan zoolojisinden etki düzeyi ortaya koyulmaya çalışılacaktır. Böylece Câhız’ın “Sâhibu’l-Mantık” lakabıyla bahsettiği Aristoteles (mö. 384-322) başta olmak üzere Galen (ö. 200?) ve Polemon (Aflimun) (ö. 314) gibi Yunan düşünürlerden hangi noktalarda aktarımlar yaptığı üzerinde durulacaktır. Bu bağlamda Câhız’ın Kitâbü’l-Hayevan eseri başta olmak üzere diğer eserlerinde geçen Yunan zoolojisine dair ifadeler açığa çıkarılacaktır. Fakat özellikle Aristoteles’ten yaptığı aktarımlar oldukça fazla olduğundan dolayı Câhız’ın tam olarak anlayamadığı, araştırdığı, doğrudan etkilendiği ve test ettiği bilgiler üzerinde analiz yapılacaktır. Çalışma sonucunda Câhız’ın alımladığı bilgileri bazen doğrudan bazen doğruluğunu araştırarak hatta deney ve gözleme başvurarak aktardığı anlaşılacaktır.

Keywords

Kelam, Felsefe Tarihi, Câhız, Antikite, Yunan Zoolojisi, Aristoteles.

Al-Jāhiz and Antiquity: The Reception of Greek Zoology

Abstract

It is believed that the origin of translation activities in Islamic thought dates back to the Umayyad period. These activities were first carried out during the reign of Khalid b. Yazīd (d. 85/704 ?). In particular, the Greek texts of antiquity (antiquity) began to be translated. Initially, translations were made in the fields of medicine and chemistry. Later on, during the Abbasid period, the translation process, which was continued by the Caliph Abū Ja'far al-Mansūr (d. 158/775), eventually expanded the field of research with the establishment of the Bayt al-Hikma. Thus, translation activities continued systematically in the fields of philosophy, ethics, politics, physics, metaphysics, botany and zoology. As a result, the Greek heritage of antiquity was inherited by Islamic civilisation, and many translated texts were received by Islamic thinkers, which paved the way for discussions on them. This situation facilitated a better analysis and understanding of Greek texts and provided an opportunity to compare them with the views of Islamic thought. One of the areas translated was zoology. In this context, one of the thinkers who was influenced by zoological texts and included Greek zoology in his works was Amr b. Bahr al-Jāhiz (d. 255/869), a Muʿtazilite scholar and naturalist from Basra. In fact, al-Jāhiz included many animals and their characteristics in his seven-volume Kitāb al-Hayawān, which can be regarded as the zoological-zoographic literature. He also mentioned animals from time to time in his other works. All his knowledge about living creatures is based on the Qur'an, hadiths, idioms, proverbs, poems of the Jahiliyya period, and experiences of Bedouins, animal trainers, dogs, pigeon and rooster owners, sailors and hunters. On the other hand, he makes many references to Greek zoology, especially to Aristotle (384-322 BC), whom he calls “Ṣāḥib al-Mantiq”. In Aristotle's Kitāb al-Hayawān, he mentions Aristotle's views on the vital processes of many species, such as pigs, birds, fish, elephants, snakes, insects, their status in their habitats, feeding methods and reproduction. Although al-Jāhiz accepted Aristotle as an authority in the field of zoology, he investigated the information he received from him. He consulted Bedouins, sailors and hunters who had experience with animals and tried to confirm the accuracy of Aristotle's ideas. He even tested Aristotle's ideas by conducting experiments and observations himself. This situation shows that sometimes al-Jāhiz did not take the information he received directly, but researched its accuracy and included it in his own work.

Keywords

Kalam, History of Philosophy, al-Jāhiz, Antiquity, Greek Zoology, Aristotle.

References

• Ahsan, Muhammad Manazir. Social Life under the Abbasids (170-289/786-902). England: University of London, Philosophy Department, Doctoral Thesis, 1973.
• Aristoteles. Aristotle’s History of Animals: In Ten Books. çev. Richard Cresswell. London: George Bell, 1883.
• Aristoteles. Generation of Animals. çev. C.D.C. Reeve. Cambridge: Hackett Publishing Company, 2019.
• Aristoteles. History of Animals. çev. C.D.C. Reeve. Cambridge: Hackett Publishing Company, 2019.
• Aristoteles. Parts of Animals. çev. C.D.C. Reeve. Cambridge: Hackett Publishing Company, 2019.
• Azzâm, Mahfûz. fi’l-Felsefeti’t-tabî’a li’l-Câhız. y.y.: Dâru’l-Hidaye, 1995.
• Bağdâdi, Abdulkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1995.
• Câhız, Amr b. Bahr. “Fi’l-cidd ve’l-hezl”. Resâ’ilü’l-Câhız. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1964.
• Câhız, Amr b. Bahr. “Kitâbü’t-Terbî‘ ve’t-tedvîr”. Resâ’ilü’l-Câhız. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Câhız, Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• Câhız, Amr b. Bahr. Kitabü’d-Delâil ve’l-i‘tibâr ale’l-halk ve’t-tedbîr. Beyrut: Dâru’n-Nedveti’l-İslâmiyye, 1988.
• Câhız, Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 7 Cilt. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1965-1968.
• Celîl, Ebü’l-Hubb. Nukûlü’l-Câhız min Arîstû fi’l-Hayevân. Bağdat: Dâru’ş-Şu’ûni’s-Sekâfeti’l-Âmme, 2001.
• Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sihâh Tâcû’l-Luğâ ve Sihâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafur Attar. Beyrut: Dâru’l-İlmul Melabiyeyn, 1979.
• Demîrî, Kemâlüddîn. Ad-Damiri’s Hayât Al-Hayawân (A Zoological Lexicon). çev. A.S.G. Jayakar. II Volume. London: Luzac and Co, 1906.
• Demîrî, Kemâlüddîn. Hayâtü’l-Hayevân el-Kübrâ. Kum: Menşûratu’r-Râzî, 1985.
• Demîrî, Kemâlüddîn. Hayâtül Hayevân Havas ve Esrarı. çev. Rahmi Serin. İstanbul: Pamuk Yayıncılık, 2018.
• Duralı, Şaban Teoman. Felsefe-Bilimin Doğuşu: Aristoteles’te Bilim ve Canlılar Sorunu. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Edessa, Job Of. Book of Treasures. çev. A. Mingana. Cambridge: W. Heffer & Sons Limited, 1935.
• Filius, Lourus S. The Arabic Version of Aristotle’s Historia Animalium Book I–X of the Kitāb Al-Hayawān. Leiden: Brill Academic Publishers, Bilingual edition, 2018.
• Galen. Doğal Yetiler Üzerine. çev. Nur Nirven. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2021.
• Galen. On the Natural Faculties. çev. Arthur John Brock. London: Harvard University Press, 1916.
• Gutas, Dimitri. Greek Thought, Arabic Culture; The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ‘Abbâsid Society (2nd-4th/8th-10th centuries). London: Rout-ledge, 1998. https://www.arifoglu.com/sedef-otu-nedir? (Erişim 11 Eylül 2023).
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânu’l-‘Arab. thk. A. Ali Kebîr vd. Kahire: Dâru’l-Me’ârif, t.y.
• İbn Nedim, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Maarif, t.y.
• İsfehânî, Râgıp. Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. y.y : Mektebetü Nezâr Mustafa el-Bâz, t.y.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed. Acâibü’l-Mahlûkat. thk. Abdulhelîm Muntasır. İskenderiye: Mektebetu’l-Usre, 1995.
• Kruk, Remke. The Arabic Version of Aristotle’s Parts of Animals Books XI-XIV of the Kitâb al-Hayawân A Critical Edition. Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 1979.
• Lamouchi-Chebbi, Par Mme Kaouthar. L’étude des insectes et autres petits animaux dans Le livre des animaux ou Kitāb al-Ḥayawān de Ğāḥiẓ (776-868). Paris: I’Universite Sorbonne, Historie des Sciences, These de doctorat, 2018.
• Macit, Yüksel. Mu‘tezile’den Aforizmalar. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Mansûr, Said H. The World-View of Al-Jahiz in Kitâb Al-Hayawân. İskenderiye: Dâru’l-Maarif, 1977.
• Miller, Jeanne. More Than the Sum of Its Parts: Animal Categories and Accretive Logic in Volume One of al-Jâhiz’s Kitāb al-Hayawān. America: New York University, Department of Middle Eastern and Islamic Studies, Doctoral Thesis, 2013.
• Özturan, Hümeyra. Êthostan Ahlâka Antik Yunan Ahlâk Literatürünün İslâm Dünyasına İntikali ve Alımlanışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Pellat, Charles. The Life and Works of Jahiz. çev. D. M. Hawke. London: Routledge & Kegan Paul, 1969.
• Saliba, George. “Al-Jâhiz and the Critique of Aristotelian Science”. Al-Jâhiz: A Muslim Humanist for Our Time. ed. Arnim Heinemann vd. Beirut: AUB Publication Office, 2009.
• Saygılı, Sefa. Tasarımın İhtişamı Evrimin Tutarsızlığı. İstanbul: Çıra Yayınları, 2020.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums. XVII Volume. Leiden: E.J. Brill, 1970.
• Sverdrup-Thygeson, Anne. Böcekler Gezegeni (Tuhaf, Yararlı ve Hayranlık Uyandırıcı Dostlarımız Üzerine). çev. Dilek Başak. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth. el-Milel ve’n-nihal. thk. Ebû Ali Mehnâ - Ali Hasan Fâ’ûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1993.
• Taşçı, Tugay. Roma’dan Bağdat’a -Galen ve Câhız Düşüncesinde Teleolojik Açıklama-. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2022.
• Temkin, Owsei. “On Galen’s Pneumatology”. Gesnerus 8 (1-2) 1951, 180-189.
• Wilson, William Jerram. Al-Jâhiz’s and Arabic Zoology. America: University of America, Middle East Center, Doctoral Thesis, 1965.