THE RELATIONSHIP OF ASHARISM AND SUFİSM: THE ASʿHARI PERIOD

Year 2025, Volume: 17 Issue: 1, 77 - 94, 30.06.2025

Esra Gülnihal

Abstract

In this study, the relationship between Ashʿarism and Sufism within the context of the Ashʿari period will be examined. Ashʿarism is a theological school that has notable connections with Sufism. Furthermore, particularly among the second generation of Ashʿarites, a strong relationship with Sufism is evident. This situation raises the question of the nature of the relationship between the founder of the school, Al-Ashʿari, and Sufism during his lifetime. Indeed, after Al-Ashʿari’s departure from the Muʿtazilite school, he is known to have had interactions with Sufi figures. This study is thus undertaken with this background in mind, focusing on the regions of Basra and Baghdad, where Al-Ashʿari lived and worked.

Keywords

Ashʿarism , Sufism , Ashʿari , Basra , Baghdad

EŞARİLİK VE TASAVVUF İLİŞKİSİ: EŞʿARÎ DÖNEMİ

Abstract

Bu çalışmada, Eşʿarî dönemi kapsamında Eşarilik ve Tasavvuf ilişkisi ele alınacaktır. Eşarilik Tasavvufla bağlantıları söz konusu olan bir mezheptir. Bununla beraber özellikle ikinci kuşak Eşarilerde Tasavvufla ilişki yoğun bir şekilde görülmektedir. Böyle bir durum ekol kurucusunun yaşadığı dönemde Tasavvufla ilişkisinin mahiyetinin nasıl olduğu sorunu gündeme getirmektedir. Nitekim ekol kurucusu Eşʿarî’nin Mutezile’den ayrıldığı dönemden itibaren sufi kimselerle irtibatı bulunmaktadır. Söz konusu çalışma bu gerekçeyle ele alınmış olup Eşʿarî’nin hayatını geçirdiği Basra ve Bağdat bölgeleri kapsamında incelenmiştir.

Keywords

Eşarilik , Tasavvuf , Eşʿarî , Basra , Bağdat

References

• Ahvâzî, Ebû Ali el-Hasan b. Ali. Mesâlibi İbn Ebî Bişr. 1. Bs. Kahire: Dâru'z-Zehâir, 2018.
• Akay, Nejdet. Fâil-i Muhtar Allah Tasavvurundan Geleneksel Sünnîlik Lehine Evrilme Sürecinde Eşari ve Eşarilik. Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2024.
• Arberry, Arthur John. Tasavvuf “Müslüman Mistiklere Toplu Bakış”. Trc. İbrahim Kapaklıkaya. 3. Bs. İstanbul: Ağaç Kitabevi, 2008.
• ʿArib b. Sa’d, el-Kurtubî. Sılatu Târîhi’t-Taberî. Beyrut: Müessesetü’l-Eʿlemî, t.y.
• Ateş, Rıdvan. Kaffâl eş-Şâşî’nin Hayatı ve Mehâsinu’ş-Şerîa Adlı Eserinde Makâsıd (Aile Hukuku Örneği). Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Attar, Feridüddin. Tezkiretü’l-Evliya. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• Aydın, Hüseyin. Ebu’l-Hasen el-Eş’arî’de Nazar ve İstidlal. 1. Bs. Ankara: Fecr Yayınları, 2012.
• Bakır, Musa Kazım. Horasan Şâfiîliği ve Râfiî. Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019.
• Bakış, Rıza. Hallâc’a Göre Varlık ve Dînî Tecrübe. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Bâkillânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib el-Bâkillânî. İʿcâzu’l-Kurʾân. Nşr. Ahmed Sakr. Mısır: Dâru’l-Maʿârif, 1997.
• Başer, Hacı Bayram. Klasik Dönem İslam Toplumunda Sûfîler ve Siyaset. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik, 2017.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. ʿAlî el-Husrevcirdî. Şuʿabu’l-Îmân. Nşr. ʿAbdulʿaliyy ʿAbdulhamîd. 14 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 2003.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. 5. Bs. Ankara: İsam Yayınları, 2018.
• Câmî, Mevlânâ Abdurrahmân. Nefahâtü’l-Üns min Hadarâti’l-Kuds “Evliya Menkıbeleri”. Ed. İbrahim Yalçınkaya. İstanbul: Salih Kitaplar, t.y.
• Çelebi, Furkan. Büveyhîler Döneminde Rey Şehri. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Dursun, Akif. “Hallâc’ı Mansur’un Yargılanma Sürecinin Değerlendirilmesi”. Akademiar Dergisi. 8 (2020): 63-102.
• el-Eş’arî Ali b. İsmâil b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. İlk Dönem İslam Mezhepleri "Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. Trc. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı, 2005.
• Efe, Halil. Hanbelî Mezhebinin Teşekkül Süreci. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• eş-Şaʿrânî, Abdülvehhâb b. Ahmed. et-Tabakâtu’l-Kübrâ. Nşr. Ahmed Abdurrahmân es-Sâyih. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
• Gedik, Fatma. Sehl b. Abdullah et-Tüsterî ve Tasavvufî Görüşleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Güngör, Erol. İslâm Tasavvufunun Meseleleri. 1. Bs. İstanbul: Yer-Su Yayınları, 2018.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî. Târîhu Bağdâd. Nşr. Beşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2002.
• Hücvirî, Ali b. Osman el-Cüllâbî. Hakikat Bilgisi: Keşfu’l-Mahcûb. Trc. Süleyman Uludağ. 6. Bs. İstanbul: Dergâh, 2018.
• İbn Ebî Yaʿlâ, Ebû’l-Huseyn İbn Ebî Yaʿlâ Muhammed b. Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. Nşr. Muhammed Hâmid el-Fakî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, t.y.
• İbn Hallikân, Ebû’l-ʿAbbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefiyâtu’l-Aʿyân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. Nşr. İhsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdir, 1900.
• İbn Kâdî Şuhbe, Ebû Bekir b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Esedî. Tabakâtu’ş-Şâfiʿiyye. Nşr. el-Hâfız ʿAbdulʿalîm Hân. 4 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1986.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. Ömer b. Keŝîr ed-Dimeşkî. Tabakâtu’ş-Şâfiʿiyyîn. Nşr. Ahmed Ömer Hâşim, Muhammed Zeynuhum Muhammed ʿAzb. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, t.y.
• İbn ʿAsâkir, Ebû’l-Kâsım ʿAlî b. el-Hasen. Tebyînu Kizbi’l-Mufterî fî-mâ Nusibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1983.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec ʿAbdurrahmân b. ʿAlî. el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l-ʾUmem. Nşr. Muhammed ʿAbdulkâdir ʿAtâ, Mustafâ ʿAbdulkâdir ʿAtâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1992.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec ʿAbdurrahmân b. ʿAlî. Telbîsu İblîs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbnu’l-Mulakkın, Ebû Hafṡ ʿOmer b. ʿAlî b. Ahmed el-Mısrî. Tabakâtu’l-ʾEvliyâ. Nşr. Nûruddîn Şureybe. Kâhire: Mektebetu’l-Hâncî, 1994.
• İbnu’s-Salâh, Ebû ʿAmr ʿOmân b. ʿAbdurrahmân Takıyyuddîn. Tabakâtu’l-Fukahâi’ş-Şâfiʿiyye. Nşr. Muhyîddîn ʿAlî Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1992.
• İğde, Muhyettin. İmam Berbehârî ve Ekolü. Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelam. 2. Bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Kâdî, Ebû Muhammed el-Hüseyin İbn Muhammed b. Ahmed el-Merverrûzî. et-Tâ’lîkâ. Nşr. Mustafa el-Bâz. Mekke: Mektebetü Nizâr, t.y.
• Kalaycı, Mehmet. Ehl-i Sünnet’in Reislerinden İmâm Eş’arî ve Eş’arîlik. Ankara: Anadolu Yayınları, 2019.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi. 2. Bs. Ankara: Ankara Okulu yayınları, 2017.
• Kelâbâzî, Ebubekir Muhammed b. İshak Buhari. Doğuş Devrinde Tasavvuf: Ta'arruf. Trc. Süleyman Uludağ. 6. Bs. İstanbul: Dergâh, 2019.
• Keskin, Mehmet. İmam Eşa’rî ve Eş’arîlîk. 1. Bs. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.
• Knysh, Alexander. Tasavvuf Tarihi. Trc. Nurullah Koltaş. 1. Bs. İstanbul: Ketebe, 2020.
• Koç, İsa. Hanbelîlik-Eş῾arîlik İlişkisi (III.-V./IX.-XI. yy.). Yayınlanmamış Tez, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2020.
• Konur, Himmet. “Sülemî’nin Mihanu’s-Sûfiyye’si: İnceleme ve Tercüme”. Akademiar Dergisi. 8 (2020): 47-62.
• Kuşeyri, Abdulkerim. Kuşeyri Risalesi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1981.
• Massignon, M. Louis. İslâm’ın Mistik Şehidi Hallâc’ı Mansûr’un Çilesi La Passion de Hallâj martyr mystique de I’Islam. Trc. İsmet Birkan. 1. Bs. Ankara: Ardıç Yayınları, 2006.
• Mavil, Hikmet Yağlı. İmam Eş’arî’nin Kelâm Düşüncesi. Ankara: İsam Yayınları, 2018.
• Mekkî, Ebu Talib. Kalplerin Azığı “Kûtu’l-Kulûb”. Trc. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. 2. Bs, 4 Cilt. İstanbul: Semerkand, 2003.
• Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed. Tecâribü’l-Ümem. Nşr. Mehmet Şeker, Rıza Savaş, Süleyman Genç, Ali Ertuğrul. Trc. Kıvameddin Burslan. 1. Bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2016.
• Mneymneh, Hassan. Büveyhîler Devleti Tarihi. Trc. Tarık Akarsu. 1. Bs. İstanbul: Selenge, 2021.
• Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed. İslâm Coğrafyası (Ahsenü’t-Tekâsîm). Trc. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge, 2015.
• Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Trc. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Öztürk, Yaşar Nuri. Hallâc-ı Mansûr ve Eseri (Kitâb’ü-Tavâsin). 1. Bs. İstanbul: Fatih Yayınevi, 1976.
• Schimmel, Annemarie. Hallac:"Kurtarın Beni Tanrı’dan". Trc. G. Ahmetcan Asena. 2. Bs. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2011.
• Semʿânî, Ebû Saʿd Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî. el-Ensâb. Nşr. ʿAbdurrahman b. Yahyâ. 13 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Maʿârifi’l-ʿOsmânîyye, 1962.
• Sübkî, Tâcuddîn ʿAbdulvehhâb b. Takıyyuddîn. Tabakâtu’ş-Şâfiʿiyyeti’l-Kübrâ. Nşr. Mahmûd Muhammed et-Tenâhî, ʿAbdulfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Hicru li’t-Tıbâʿati ve’n-Neşri ve’t-Tevzîʿi, 1993.
• Sülemî, Ebû Abdirrahman Muhammed b. Hüseyin. Tabakatu’s-Sufiyye=İlk zâhid ve Sûfîler. Trc. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Sülemî, Ebû Abdirrahman Muhammed b. Hüseyin. Tabakâtu’s-Sûfiyye li’s-Sülemî ve Yelîhi Zikru’n-Nisveti’l-Muteʿabbidâti’s-Sûfiyyât. Nşr. Mustafa ʿAbdulkâdir ʿAtâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• T. Karamustafa, Ahmet. Tasavvufun Oluşumu. 1. Bs. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. İslam Tasavvufu: el-Lüma’. Trc. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam, 2016.
• Türer, Osman. Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihi. 6. Bs. İstanbul: Ataç Yayınları, 2019.
• Yamanus, Ayşe Nur. Eş’arî Hadis Ekolü. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Yavuz, Yusuf Şevki. İslam Akaidinin Üç Şahsiyeti. İstanbul: Kültür Matbaacılık, 1989.
• Zehebî, Ebu Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ’. 18 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Zehebî, Ebu Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve Vefayâtu’l-Meşâhîri’l-Aʿlâm. Nşr. ʿUmer ʿAbdusselam et-Tedmiri. 37 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’d-Tevfîkîyye, 1993.