Anadolu Selçuklularında Kadılık

Year 2024, Issue: 9, 74 - 91, 31.12.2024

Adem Arslan

https://doi.org/10.47702/sema.2024.41

Abstract

Bir mülkün, bir devletin ayakta kalmasını sağlayan en önemli unsur adalettir. “Allah size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder...” şeklinde buyurulan ayet-i kerimede işaret edildiği üzere İslam dini adaleti açık bir şekilde emretmektedir. Bu nedenle İslam’ın doğuşundan bugüne adaleti temin etme görevi daima en önemli vazifeler arasında yer almıştır. Meşhur Selçuklu veziri Nizâmülmülk; “Âdem aleyhisselamdan şimdiye dek her zaman, her millet ve memlekette adaleti şiar etmeleri sayesinde mülk kendi hanedanları elinde baki kalmıştır.” Diyerek birçok kaynakta “el-adlu esâsu’l-mulk” şeklinde yer alan “adalet mülkün temelidir” kaide veya özdeyişini teyid ederek mülkün devamının adalete bağlı olduğunu ifade etmiştir.
Adaletin temininde en önemli kurum kadılık kurumudur. Adalete verilen önem nedeniyle İslam hukuk tarihinin her döneminde kadılık bir müessese olarak mevcut olmuş ve kadılık görevi önemli bir görev olarak görülmüştür. Bu durum Anadolu Selçuklu devleti için de benzerdir. İster Anadolu ister Büyük Selçuklu olsun genel anlamda Selçuklularla ilgili nice çalışmalar yapılmıştır. Her iki dönemi içerecek şekilde adli teşkilata dair çalışmalar yapılmış olsa da Anadolu Selçuklu devleti özelinde kadılık ile ilgili yeterli derecede çalışma mevcut değildir. Çalışmamız bu alandaki boşluğu doldurmaya mütevazı bir katkıyı hedeflemektedir.

Keywords

İslam Hukuk Tarihi, Anadolu Selçuklu Devleti, Kadı, Kadılık, Emîr-i Dâd

Qadıshıp In The Anatolıan Seljuks

Abstract

Bir mülkün, bir devletin ayakta kalmasını sağlayan en önemli unsur adalettir. “Allah size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder...” şeklinde buyurulan ayet-i kerimede işaret edildiği üzere İslam dini adaleti açık bir şekilde emretmektedir. Bu nedenle İslam’ın doğuşundan bugüne adaleti temin etme görevi daima en önemli vazifeler arasında yer almıştır. Meşhur Selçuklu veziri Nizâmülmülk; “Âdem aleyhisselamdan şimdiye dek her zaman, her millet ve memlekette adaleti şiar etmeleri sayesinde mülk kendi hanedanları elinde baki kalmıştır.” Diyerek birçok kaynakta “el-adlu esâsu’l-mulk” şeklinde yer alan “adalet mülkün temelidir” kaide veya özdeyişini teyid ederek mülkün devamının adalete bağlı olduğunu ifade etmiştir.
Adaletin temininde en önemli kurum kadılık kurumudur. Adalete verilen önem nedeniyle İslam hukuk tarihinin her döneminde kadılık bir müessese olarak mevcut olmuş ve kadılık görevi önemli bir görev olarak görülmüştür. Bu durum Anadolu Selçuklu devleti için de benzerdir. İster Anadolu ister Büyük Selçuklu olsun genel anlamda Selçuklularla ilgili nice çalışmalar yapılmıştır. Her iki dönemi içerecek şekilde adli teşkilata dair çalışmalar yapılmış olsa da Anadolu Selçuklu devleti özelinde kadılık ile ilgili yeterli derecede çalışma mevcut değildir. Çalışmamız bu alandaki boşluğu doldurmaya mütevazı bir katkıyı hedeflemektedir.

Keywords

History of Islamic Law, Anatolian Seljuk State, Kadı, Kadıship, Emîr-i Dâd.

References

• Akman, Ahmet. “Selçuklularda Adli Yapı ve Emir-i Dad’ın Konumu”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 8 (31 Aralık 2023), 40-57. https://doi.org/10.47702/sema.2023.30
• Aksarayî, Kerîmüddin Mahmud-i. Müsâmeretü’l-Ahbâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarihi Kurumu Yayınları, 2000.
• Akyılmaz, Gül. “Selçuklu Adliye Teşkilatı ve Osmanlı Hukuk Sistemi Üzerindeki Etkileri”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 23-41.
• Akyüz, Vecdi. İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim Divan-ı Mezalim. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 1995.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizâde. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Alkış, Abdurrahim. “Xlll. Yüzyılda Konya’nın Bir İlim Merkezine Dönüşmesinde İranlı Âriflerin Rolü”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 12/3 (Agustos 2020), 786-818.
• Arı, Abdüsselam. “Hz. Ömer’in Ebu Musâ el-Eş‘ariye Gönderdiği Mektubun Yargılama Hukuku Açısından Analizi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 85-99.
• Arslan, Adem. “Asr-ı Saadette Genç ve Fakih Sahâbî: Hz. Ali (r.a)”. Peygamberimiz ve Gençlik. 263-274. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2018.
• Atar, Fahrettin. İslâm Adliye Teşkilâtı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 1999.
• Atar, Fahrettin. İslam Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 2013.
• Atar, Fahrettin. “Kadı”. Tükiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/66-69. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Atar, Fahrettin. “Kazâ”. Tükiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/113-117. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. 1-7 Cilt. Dimaşk: Daru İbn Kesîr-Darûl-Yemâme, 5. Basım, 1414.
• Doğan, Nermin Şaman. “Ortaçağ’da Anadolu’nun Eğitim Mekânları: Selçuklu Medreseleri- Darüşşifalarından Örnekler”. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi (H.U. Journal of Education) 28/2 (2013), 429-443.
• Eflâkî, Ahmed. Ariflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2006.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2010.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Sultan I. ‘Alâuddîn Keykubâd’a sunulan siyasetnâme: el-Letâifu’l-‘alâiyye fi’l-fedâili’s-seniyye”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 3 (01 Aralık 1997), 225-239.
• İbn Bibi, Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca‘ferî er-Rugadî el-Münşî. el-Evâmirü’l-ʿAlâʾiyye fi’l-umûri’l- ʿAlâʾiyye (Selçuknâme). çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• İbn Hişâm. İslam Tarihi Siret-i İbn-i Hişam Tercemesi. çev. Hasan Ege. 4 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Daru’s-Sadr, 3. Basım, 1414.
• İpşirli, Mehmet. “Kazasker”. Tükiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/140-143. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kara, Cahid. Emevîler Dönemi Adliye Teşkilatı Ve Yargı Hukuku Uygulamaları. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Kara, Seyfullah. Selçuklular’ın Dini Serüveni -Türkiye’nin Dini Yapısının Tarihsel Arka Planı-. İstanbul: Şemâ Yayınevi, 2006.
• Kazıcı, Ziya. İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları (İFAV), 5. Basım, 2003.
• Kılınç, Ahmet. “Ethıcal Prıncıples Of Judges In The Ottoman State The Convenance Of Judge”. Judicial Ethics: The Past and Today. 463-534. İstanbul: Adalet Bakanlığı Strateji Geliştirme, 2017.
• Manav, Ahmet Başaran. “Mâverdî’nin Edebü’l-Kâdî Adlı Eseri Çerçevesinde Sünnet Anlayışı”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2018), 87-121.
• Merçil, Erdoğan. “Selçuklular’da Emir-i Dâd Müessesesi”. TTK Belleten 59/225 (1995), 327-340.
• Nizamü’l-mülk. Siyasetname. çev. Mehmet Taha Ayar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 5. Basım, ts.
• Ögüt, Salim. “Edebü’l-kâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/408-410. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Önder, Mehmet. Konya Maarifi Tarihi. Konya: Ülkü Basımevi, 1952.
• Özaydın. “İbn Bîbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/379-382. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özen, Şükrü. “Kâdılkudât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/77-82. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Sicistânî, Ebû Dâvûd (ö. 275/889) es-. Sünenu Ebî Davûd. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 1-4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1431.
• Taneri, Aydın. “Emîr-i Dâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/130-130. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Taneri, Aydın. “Müsameret’ül-Ahbar’ın Türkiye Selçukluları Devlet Teşkilatı Bakımından Değeri”. Tarih Araştırmaları Dergisi 4/6 (1966), 127-171.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar (Metin Tercüme ve Araştırmalar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1958.
• Uğur, Yunus. “Şer’iyye Sicilleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/8-11. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 4. Basım, 1988.
• Ülker, İbrahim. “İki Belge Işığında Anadolu Selçuklularda Noterlik İşlemleri”. thk. Fethi Gedikli. 1/31-48. İstanbul: Onikilevha, 2016.
• Ürkmez, Rauf Kahraman. Menâkıbnâmelere Göre Xlll. Yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda Tasavvufi Zümreler. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Veki, Ebu Bekr Muhammed b. Halef b. Hayyan ed-Dabbi (ö. 306/918). Ahbârü’l-Kudât. thk. Abdulaziz Mustafa Meraği. 1-3 Cilt. Mısır: Mektebetu’t-Ticâriyye el-Kübrâ, 1. Basım, 1947.
• Vizaretü’l-Evkâf ve Şuûni’l-İslâmiyye-Kuveyt. el-Mevsûatü’l-fıkhiyye. 1-45 Cilt. Kuveyt: Daru’s-Safve, 1. Basım, 1990.
• Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî (ö. 182/798), Ebû Yûsuf. el-Harâc. thk. Tâhâ er-Rauf Sad - Sa’d Hasan Muhammed. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1431.
• Yaman, Abdulsamet vd. “Selçuklu Devleti’nin Yönetim Yapısı”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi 40 (2018), 157-171.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhu. 10 Cilt. Suriye/Dimaşk: Daru’l-Fikr, 12. Basım, ts.
• Kültür Portalı. “ANADOLU SELÇUKLU DEVLETİ”. Erişim 04 Aralık 2023. http://www.kulturportali.gov.tr/portal/anadolu- selcuklu-devleti--1077-1308-
• Kur’an Yolu Meâli (Tam Sayfa Meâlli). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1. Basım, 2018.