Tüzel Kişilerin Adlî Yardımdan Yararlanıp Yararlanamayacağı Üzerine Düşünceler

Year 2024, Volume: 12 Issue: 1, 253 - 282

Alper Tunga Küçük Fatih Tahiroğlu

https://doi.org/10.56701/shd.1440096

Abstract

Adlî yardım, yoksulluğu nedeniyle yargılama giderlerini kısmen veya tamamen ödeyemeyecek durumda olan kişinin, bu giderlerden geçici olarak muaf tutulmasını sağlayan bir kurumdur. 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun “adli yardımdan yararlanacak kişiler” başlıklı 334. maddesinde belirli şartlarla gerçek kişilerin, kamuya yararlı dernek ile vakıfların ve yabancıların adlî yardımdan yararlanabileceği düzenlenmiştir. Kamuya yararlı dernek ve vakıflar haricindeki tüzel kişilerin adlî yardımdan yararlanıp yararlanamayacağı meselesi zaman zaman yargı kararlarına konu olmuştur. Son olarak bu mesele Anayasa Mahkemesi’nin 17/05/2023 tarihinde vermiş olduğu kararla yeniden gündeme gelmiştir. Bu çalışmada öncelikle genel olarak Türk hukukunda adlî yardımdan kimlerin yararlanabileceği konusundan bahsedilmiştir. Ardından tüzel kişilerin adlî yardımdan yararlanıp yararlanamayacağı konusunda mukayeseli hukuktaki durum ve İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi uygulaması ele alınmıştır. Daha sonra ise mevzuat, öğretideki görüşler, Yargıtay uygulaması ve Anayasa Mahkemesi kararları incelenerek Türk hukukundaki durum ortaya konulmuştur. Çalışmanın sonunda adlî yardımın amacı ile anayasal temelleri de dikkate alınarak tüzel kişilerin adlî yardımdan yararlanıp yararlanamayacağı üzerine bir değerlendirme yapılmıştır.

Keywords

Adlî Yardım, Tüzel Kişi, Gerçek Kişi, Kamuya Yararlı Dernek ve Vakıflar, Sermaye Şirketi

Ethical Statement

Yazar sıralaması yapılırken alfabetik sıra esas alınmıştır.

Thoughts on Whether Legal Persons Can Benefit from Legal Aid

Abstract

Legal aid is an institution that provides temporary exemption from litigation expenses for individuals who are unable to partially or fully cover these expenses due to poverty. The Law on Civil Procedure no. 6100, in its Article 334 titled “Persons Eligible for Legal Aid”, regulates that certain conditions must be met for individuals, public-benefit associations, foundations, and foreigners to benefit from legal aid. The issue of whether legal persons other than public-benefit associations and foundations can benefit from legal aid has been the subject of occasional judicial decisions. Most recently, this issue has come to the forefront with the decision of the Constitutional Court on May 17, 2023. In this study, first, a general overview of who can benefit from legal aid in Turkish law has been discussed. Then, the situation in comparative law regarding whether legal persons can benefit from legal aid and the practice of the European Court of Human Rights have been addressed. Subsequently, the legislation, opinions, the practice of the Court of Cassation, and decisions of the Constitutional Court have been examined to elucidate the situation in Turkish law. At the end of the study, considering the purpose and constitutional foundations of legal aid, an evaluation has been made on whether legal persons can benefit from legal aid.

Keywords

Legal Aid, Legal Person, Real Person, Public Benefit Association and Foundation, Corporation

References

• Akbal, Mehmet. “Medeni Yargılama Hukukunda Adli Yardım”, TBB Dergisi 93 (2011), 147-173.
• Akkan, Mine. “Medenî Usûl Hukukunda Etkin Hukukî Koruma”. MİHDER 3/6 (2007), 29-68.
• Akkan, Mine. Medenî Usûl Hukukunda Avukatla Temsil Zorunluluğu. Ankara: Yetkin Yayınları, 2010.
• Aktepe Artık, Sezin. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Medeni Usul Hukukunda Adil Yargılanma Hakkı. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2014.
• Akyol Aslan, Leyla. “Adli Yardım Kurumunun Arabuluculukta Uygulanması – (HUAK m. 13/3)”. Başkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 4/1 (Ocak 2018), 79-134.
• Alangoya, H. Yavuz vd. Medenî Usûl Hukuku Esasları, İstanbul: Beta Yayınları, 8. Baskı, 2011.
• Ansay, Sabri Şakir. Hukuk Yargılama Usulleri. Ankara: Güzel Sanatlar Matbaası, 7. Baskı, 1960.
• Arslan, Ramazan vd. Medenî Usul Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 7. Baskı, 2021.
• Atalay, Oğuz. Medeni Usul Hukukunda Adli Yardım. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1986.
• Atalay, Oğuz. Pekcanıtez Usûl Medenî Usûl Hukuku, İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 15. Bası, 2017.
• Atalı, Murat. “İsviçre Federal Hukuk Muhakemeleri Taslağı”. Legal Medenî Usûl ve İcra İflas Hukuku Dergisi 1 (2005), 123-180.
• Atalı, Murat vd. Medenî Usûl Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 6. Bası, 2023.
• Balcı, Yıldız. “Medeni Yargılama Hukukunda Adli Yardım: Nalbant ve Diğerleri / Türkiye Kararı”, İnsan Hakları Dergisi 10 (2022), 26-31.
• Balkar, Süheylâ. “Ödeme Güçlüğü İçinde Bulunma veya İflas Halinin Tahkim Anlaşmasına Etkileri”. Tahkim Anlaşması. ed. Hatice Özdemir Kocasakal - Süheylâ Balkar. 131-165. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2020.
• Baumbach, Adolf vd. Zivilprozessordnung mit FamFG, GVG und anderen Nebengesetzen. München: Verlag C. H. Beck, 74. Auflage, 2016.
• Baumgartner, Samuel vd., Schweizerisches Zivilprozessrecht. Bern: Stämpfli Verlag AG, 10. Auflage, 2018.
• Berkin, Necmeddin M. Medenî Usûl Hukuku Esasları. İstanbul: Hamle Matbaası, 1969.
• Berkin, Necmeddin M. Tatbikatçılara Medenî Usul Hukuku Rehberi. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1981.
• Bilge, Necip - Önen, Ergun. Medeni Yargılama Hukuku Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 3. Bası, 1978.
• Birtane, Şermin. Etkili Bir Başvuru Yolu Olarak Bireysel Başvuru. Ankara: Yetkin Yayınları, 2019.
• Blomeyer, Arwed. Zivilprozeßrecht Erkenntnisverfahren. Berlin: Duncker & Humblot, 2. Auflage, 1985.
• Bork, Reinhard. “vor § 114”. Stein/Jonas Kommentar zur Zivilprozessordnung, Band 2 §§ 78-147. ed. Reinhard Bork – Herbert Roth. Tübingen: Mohr Siebeck, 23. Auflage, 2016.
• Bork, Reinhard. “§ 114”. Stein/Jonas Kommentar zur Zivilprozessordnung, Band 2 §§ 78-147. ed. Reinhard Bork – Herbert Roth. Tübingen: Mohr Siebeck, 23. Auflage, 2016.
• Bork, Reinhard. “§ 116”. Stein/Jonas Kommentar zur Zivilprozessordnung, Band 2 §§ 78-147. ed. Reinhard Bork – Herbert Roth. Tübingen: Mohr Siebeck, 23. Auflage, 2016.
• Bühler, Alfred. “Die neuere Rechtsprechung im Bereich der unentgeltlichen Rechtspflege”. SJZ 94 (1998), 225-232.
• Bühler, Alfred. “Vorbemerkungen zu Art. 117–123”. Berner Kommentar Schweizerische Zivilprozessordnung, Band I: Art. 1-149 ZPO. ed. Heinz Hausheer-Hans Peter Walter. Bern: Stämpfli Verlag AG 2012.
• Bydlinski, Michael. “§ 63”. Kommentar zu den Zivilprozessgesetzen 2. Band/1. Teilband EGZPO und §§ 1-73b ZPO. ed. Hans W. Fasching - Andreas Konency. Wien: MANZ’sche Verlags- und Universitatsbuchhandlung, 3. Auflage, 2015.
• Candan, Turgut. Açıklamalı İdari Yargılama Usulü Kanunu. Ankara: Adalet Yayınevi, 5. Baskı, 2012.
• Çelebi, Hüsamettin. “Hak Aramanın Maliyeti”. Ankara Barosu Dergisi 2 (1989), 257-261.
• Çelik, Özlem. “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Çerçevesinde Türk Hukukunda Medeni Hak ve Yükümlülüklere İlişkin Davalarda Ücretsiz Avukat Yardımından Faydalanma Hakkı”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 24/1 (2020), 285-327.
• Damla Aydın, Ferda Selika. Medenî Usûl Hukukunda Adlî Yardım. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Dolge, Annette. “Art. 64 Unentgeltliche Rechtspflege”. Praxiskommentar Bundesgerichtsgesetz. ed. Karl Spühler. Zürich/St. Gallen: Dike Verlag AG, 2013.
• Erdoğan, Ersin. Medenî Usûl Hukuku Kurallarının Yer Bakımından Uygulanması. Ankara: Yetkin Yayınları, 2. Bası, 2020.
• Ekinci, Hüseyin. “Mahkemeye Erişim Bağlamında Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Harcı ve Adli Yardım”. Haşim Kılıç’a Armağan. 1374-1423. Ankara: Anayasa Mahkemesi Yayınları, 2015.
• Emmel, Frank. “Art. 117 Anspruch”. Kommentar zur Schweizerischen Zivilprozessordnung (ZPO). ed. Thomas Sutter-Somm vd. Zürich-Basel-Genf: Schulthess Juristische Medien AG, 3. Auflage, 2016.
• Erem, Faruk. “Adlî Yardım”. İmran Öktem’e Armağan. 107-124. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1970.
• Esendal, Nihan. “Yabancıların Adli Yardımdan Yararlanması ve Adil Yargılanma Hakkı”. Terazi Hukuk Dergisi 31 (Mart 2009), 179-194.
• Fischer, Frank O. “ZPO § 116”. Zivilprozessordnung mit Gerichtsverfassungsgesetz Kommentar. ed. Hans-Joachim Musielak - Wolfgang Voit. München: Verlag Franz Vahlen, 20. Auflage, 2023.
• Fucik, Robert. “§ 63”. Zivilprozessordnung Kommentar. ed. Walter H.Rechberger - Thomas Klicka. Wien: Verlag Österreich, 5. Auflage, 2019.
• Geimer, Reinhold. “§ 114”. Zöller Zivilprozessordnung, ed. Richard Zöller vd. Köln: Verlag Dr. Otto Schmidt, 30. Auflage, 2014.
• Gençcan, Ömer Uğur. “Adli Yardım”. Yargıtay Dergisi 31/1-2 (2005), 127-140.
• Gottwald, Peter. “Die Stellung des Ausländers im Prozeß”. Grundfragen des Zivilprozessrechts. Bielefeld: Gieseking, 1991.
• Görgün, L. Şanal vd. Medenî Usûl Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 10. Baskı, 2021.
• Grunsky, Wolfgang - Jacoby, Florian. Zivilprozessrecht. München: Verlag Franz Vahlen, 14. Auflage, 2014.
• Guggenheim, Charles. Die unentgeltliche Verbeiständung in den kantonalen Zivilprozessrechten. Zürich: E. Straub, 1944.
• Gündoğdu, Süleyman Burak. Medenî Yargıda Usûl Kurallarına Aykırılığın Anayasa Mahkemesi’nce Bireysel Başvuru Yoluyla Denetlenmesi. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2021.
• Güralp, Ayşe Gülin. Anglo-Amerikan ve Kıta Avrupası Medenî Yargılama Hukuku Sistemleri’ndeki Reform Çalışmaları, Yeni Gelişmeler ve Türk Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2011.
• Hanağası, Emel. Medenî Yargılama Hukukunda Silahların Eşitliği. Ankara: Yetkin Yayınları, 2016.
• Hau, Wolfgang. “Prozesskostenhilfe für Ausländer und Auslandsansässige im deutschen Zivilprozess”. Halûk Konuralp Anısına Armağan, C. I. 411- 427. Ankara: Yetkin Yayınları, 2009.
• Huber, Lukas. “Art. 117 Anspruch”. ZPO Schweizerische Zivilprozessordnung Kommentar. ed. Alexander Brunner vd. Zürich/St. Gallen: Dike Verlag AG, 2. Auflage, 2016.
• Iqbal, Yasmin. “SchKG und Verfassung - Dürfen die Grundrechte bei der Zwangsvollstreckung vernachlässigt werden?”. Aktuelle Juristische Praxis (2004), 627-637.
• Karaaslan, Abdulkadir. Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru Usulü ve Uygulama Sorunları, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi’ne Başvuru Usulü ile Karşılaştırmalı Olarak. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2020.
• Karafakih, İsmail Hakkı. Hukuk Muhakemeleri Usûlü Esasları. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1952.
• Karan, Ulaş. Uluslararası İnsan Hakları Hukuku ve Anayasa Hukuku Işığında Eşitlik İlkesi ve Ayrımcılık Yasağı. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2017.
• Kabakçıoğlu, Hüsnü Mehmet. “Muzahereti Adliye”, Adliye Ceridesi, S. 4, Yıl: 42, 1942, s. 375-386.
• Karslı, Abdurrahim. Medenî Muhakeme Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 5. Bası, 2020.
• Kılınç, Ayşe. Medeni Usul Hukukunda Adlî Yardım. Ankara: Adalet Yayınevi, 2013.
• Kießling, Erik. “Vorbemerkung zu §§ 114–127”. Zivilprozessordnung. ed. Ingo Saenger. Baden-Baden: Nomos, 10. Auflage, 2023.
• Kießling, Erik. “§ 116”. Zivilprozessordnung, ed. Ingo Saenger. Baden-Baden: Nomos, 10. Auflage, 2023.
• Kley-Struller, Andreas. “Der Anspruch auf unentgeltliche Rechtspflege”. Aktuelle Juristische Praxis (1995), 179-191.
• Kodek, Georg E. - Mayr, Peter G. Zivilprozessrecht. Wien: Facultas, 2018.
• Korkmaz, Ramazan. Medenî Usûl Hukuku Açısından Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2017.
• Köchli, Roland. “Art. 117”. Schweizerische Zivilprozessordnung (ZPO). ed. Baker - McKenzie. Bern: Stämpfli Verlag AG, 2010.
• Köksal, Mustafa. “Adli Yardım (Müzahereti Adliye) Kurumunun İdari Yargıdaki Uygulaması”. Terazi Hukuk Dergisi 40 (Aralık 2009), 97-112.
• Kurt Konca, Nesibe. “Arabuluculuk Sürecinde Adli Yardım Taleplerinde Görevli Merciye İlişkin Bir Değerlendirme”. TBB Dergisi 142 (2019), 231-248.
• Kuru, Baki. Hukuk Muhakemeleri Usûlü, C. V. İstanbul: Demir Demir Yayıncılık, 2001.
• Kuru, Baki. Medenî Usul Hukuku El Kitabı, Cilt 2. Ankara: Yetkin Yayınları, 2020.
• Küçük, Alper Tunga. “Hukuk Muhakemeleri Kanunu’na Göre Adli Yardım”, 6. Uluslararası Suç ve Ceza Film Festivali, Yoksulluk, Tebliğler. ed. Adem Sözüer. 7-30. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2017.
• Meichssner, Stefan. Das Grundrecht auf unentgeltliche Rechtspflege (Art. 29 Abs. 3 BV). Basel: Helbing Lichtenhahn, 2008.
• Meichssner, Stefan. “Aktuelle Praxis der unentgeltlichen Rechtspflege”, Jusletter (7. Dezember 2009), 1-13.
• Mohs, Florian. “Art. 117 Anspruch”. ZPO Kommentar Schweizerische Zivilprozessordnung, ed. Myriam A. Gehri vd. Zürich: Orell Füssli Verlag AG, 2. Auflage. 2015.
• Muşul, Timuçin. Medenî Usûl Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi, 3. Bası, 2012.
• Özekes, Muhammet. Medenî Usûl Hukukunda Hukukî Dinlenilme Hakkı. Ankara: Yetkin Yayınları, 2013.
• Pekcanıtez, Hakan vd. Medenî Usûl Hukuku Ders Kitabı. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 11. Bası, 2023.
• Pekcanıtez, Hakan. “Hukukî Dinlenilme Hakkı”. Prof. Dr. Seyfullah Edis’e Armağan. 753-791. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Rektörlük Matbaası, 2000.
• Pekcanıtez, Hakan. Pekcanıtez Usûl Medenî Usûl Hukuku, İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 15. Bası, 2017.
• Peksöz, Vildan. Medenî Usûl Hukuku Açısından Adi Ortaklık İlişkileri. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2. Bası, 2022.
• Postacıoğlu, İlhan E.. Medenî Usûl Hukuku Dersleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 6. Baskı, 1975.
• Postacıoğlu, İlhan E./Altay, Sümer. Medenî Usûl Hukuku Dersleri, 7. Bs., İstanbul, Vedat Kitapçılık, 2015.
• Rauscher, Thomas. “Einleitung”. Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, Band 1 §§ 1-354. ed. Wolfgang Krüger - Thomas Rauscher. München: C.H. Beck, 6. Auflage, 2020.
• Reichling, Gerhart. “ZPO § 114”. BeckOK ZPO. ed. Volkert Vorwerk - Christian Wolf. München: C. H. Beck, 50. Edition Stand: 01.09.2023, 2023.
• Reichling, Gerhart. “ZPO § 116”. BeckOK ZPO. ed. Volkert Vorwerk - Christian Wolf. München: C. H. Beck, 50. Edition Stand: 01.09.2023, 2023.
• Rüegg, Viktor - Rüegg, Michael. “Art 117”. Basler Kommentar Schweizerische Zivilprozessordnung. ed. Karl Spühler vd. Basel: Helbing Lichtenhahn Verlag, 3. Auflage, 2017.
• Reisoğlu, Kemal Hakkı. “Müzaharetli Şahsın Dâvada Haksız Çıkması”, Adalet Dergisi, 1 (1952), 64-73.
• Rosenberg, Leo vd. Zivilprozessrecht. München: Verlag C. H. Beck, 18. Auflage, 2018.
• Ruhi, Ahmet Cemal. Adli Yardım, Tebligat ve İstinabe. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2. bs., 2016 (Adli Yardım).
• Ruhi, Ahmet Cemal. Türk Hukukunda Yabancı Nafaka İlâmlarının Tenfizi. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2020.
• Sarıöz Büyükalp, A. İpek. AİHS ve AİHM Kararlarının da İncelenmesi Suretiyle Adil Yargılanma Hakkının Türk Milletlerarası Usûl Hukuku Üzerindeki Etkileri. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2018.
• Seiler, Christian. “§ 116”. Thomas/Putzo Zivilprozessordnung. ed. Heinz Thomas vd. München: Verlag C. H. Beck, 36. Auflage, 2015.
• Smid, Stefan - Hartmann, Sabine. “§ 114”. Zivilprozessordnung und Nebengesetze Großkommentar, Band 2 Teilband 2 §§ 78-127a. ed. Bernhard Wieczorek - Rolf A. Schütze. Berlin/Boston: Walter de Gruyter, 4. Auflage, 2015.
• Smid, Stefan - Hartmann, Sabine. “§ 116”. Zivilprozessordnung und Nebengesetze Großkommentar, Band 2 Teilband 2 §§ 78-127a. ed. Bernhard Wieczorek - Rolf A. Schütze. Berlin/Boston: Walter de Gruyter, 4. Auflage, 2015.
• Staehelin, Adrian vd. Zivilprozessrecht. Zürich: Schulthess Juristische Medien AG, 3. Auflage, 2019.
• Steinmann, Gerold. “Art. 29”. Die schweizerische Bundesverfassung St. Galler Kommentar, ed. Bernhard Ehrenzeller vd. Zürich/St. Gallen: Dike Verlag AG, 3. Auflage, 2014.
• Sutter-Somm, Thomas - Seiler, Benedikt. Handkommentar zur Schweizerischen Zivilprozessordnung. Zürich: Schulthess Verlag, 2021.
• Şirin, Tolga. Türkiye’de Anayasa Şikâyeti (Bireysel Başvuru), İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi ve Almanya Uygulaması ile Mukayeseli Bir İnceleme. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2013.
• Tanrıver, Süha. Medenî Usûl Hukuku. C. I. Ankara: Yetkin Yayınları, 4. Bası, 2021.
• Taşkın, Âlim. “Adli Yardımın İşlevi Ve Yardım Giderlerinin Geri Alınma Zamanı”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 3 (1999), 831-854.
• Tuchschmid, Michael. “Unentgeltliche Rechtspflege für juristische Personen?”, Schweizerische Juristen-Zeitung 102 (2006).
• Tutumlu, Mehmet Akif. “Temyiz Aşamasında Adli Yardımdan Yararlanmanın Koşulları”. Terazi Hukuk Dergisi 10/102 (Şubat 2015), 116-120.
• Ulukapı, Ömer - Çon, Ömer. “Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru Yolunun Medeni Usul Hukuku Bakımından Değerlendirilmesi”, 1941-1972. Prof. Dr. Ejder Yılmaz’a Armağan, Ankara: Yetkin Yayınevi, 2014.
• Ulukapı, Ömer. Medenî Usûl Hukuku. Konya: Mimoza Yayıncılık, 3. Baskı, 2015.
• Umar, Bilge. Hukuk Muhakemeleri Kanunu Şerhi. Ankara: Yetkin Yayınları, 2. Bası, 2014.
• Üstündağ, Saim. Medenî Yargılama Hukuku. İstanbul: Nesil Matbaacılık, 7. Bası, 2000.
• Wache, Daniel. “ZPO § 114”. Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, Band 1 §§ 1-354. ed. Wolfgang Krüger - Thomas Rauscher. München: C.H. Beck, 6. Auflage, 2020.
• Wache, Daniel. “ZPO § 116”. Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, Band 1 §§ 1-354. ed. Wolfgang Krüger - Thomas Rauscher. München: C.H. Beck, 6. Auflage, 2020.
• Waldner, Wolfram. Der Anspruch auf rechtliches Gehör. Köln: Verlag Dr. Otto Schmidt, 2. Auflage, 2000.
• Willenbruch, Klaus. Das Armenrecht der juristischen Personen. Berlin: Duncker&Humblot, 1977.
• Wuffli, Daniel. Die unentgeltliche Rechtspflege in der Schweizerischen Zivilprozessordnung. Zürich/St. Gallen: Dike Verlag AG, 2015.
• Wuffli, Daniel - Fuhrer, David. Handbuch unentgeltliche Rechtspflege im Zivilprozess. Zürich/St. Gallen: Dike Verlag AG, 2019.
• Yaşar, İmmihan. “Adli Yardım Uygulaması”, İstanbul Barosu Dergisi, C. 80, S. 5, 2006, s. 2007-2026.
• Yılmaz, Ejder. “Adli Yardım Kurumunun İdari Yargıda Uygulanması”. Makaleler (1973-2013), C. 1. ed. Ejder Yılmaz. 565-575. Ankara: Yetkin Yayınları, 2014.
• Yılmaz, Ejder. “Yargılama Giderlerinin İşlevi ve Sosyal Hukuk Devleti”. Ankara Barosu Dergisi 2 (1984), 200-224.
• Yılmaz, Ejder. Hukuk Muhakemeleri Kanunu Şerhi, Cilt III. Ankara: Yetkin Yayınları, 3. Baskı, 2017.
• Zempel Almuth - Völker, Mallory. “§ 114”. Zivilprozessordnung Kommentar. ed. Hanns Prütting - Markus Gehrlein. Köln: Luchterhand Verlag, 8. Auflage, 2016.
• Zempel Almuth - Völker, Mallory. “§ 116”. Zivilprozessordnung Kommentar. ed. Hanns Prütting - Markus Gehrlein. Köln: Luchterhand Verlag, 8. Auflage, 2016.