EMPERYALİZMİN GÖLGESİNDE ANADOLU’DA ERMENİLER VE MİSYONERLİK FAALİYETLERİ

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 1 - 48, 31.05.2023

Uğur İnan

https://doi.org/10.30561/sinopusd.1186545

Cited By: 1

Öz

19. yüzyılda mali ve askeri açıdan zayıf durumda olan Osmanlı Devleti, jeopolitik ve jeostratejik açıdan büyük öneme haiz Ortadoğu ve Anadolu’yu elinde bulundurmaktaydı. Dönemin güçlü devletleri İngiltere, Fransa, Rusya Osmanlı egemenliğindeki bu toprakları ele geçirmek veya bölgede nüfuz alanı oluşturmak için dini, siyasi, mali, kültürel bütün argümanları kullanmaktaydılar. Hz. İsa ve havarilerinin yaşadığı, Hıristiyanlığın yayıldığı bölge olması nedeniyle Osmanlı Devleti misyonerlerin en çok ilgi duydukları ve en yoğun faaliyet gösterdikleri coğrafya olmuştur. Misyoner örgütleri kurdukları “misyon”lar yanında ilkokuldan yüksekokula kadar açtıkları eğitim kurumları, yetimhane, hastane matbaa, vb yardım kurumlarıyla çok yönlü bir misyonerlik faaliyetlerine girişmişlerdir. Ancak misyonerlik faaliyetleri Müslüman ve Yahudiler arasında etkili olamayınca faaliyetlerini Hıristiyan azınlıkları kendi mezheplerine kazandırmak üzerine yoğunlaştırdılar. Bu noktada Hıristiyan azınlıkları kullanarak bölgede nüfuz sahibi olmayı hedefleyen dönemin güçlü devletlerinden büyük yardım gördüler. Misyonerler azınlıkları bir yandan kendi mezheplerine kazandırmaya çalışırlarken diğer yandan da verdikleri eğitimle millî duygularını uyandırarak Osmanlı’dan koparmak ve himayesinde oldukları devletin nüfuzu altına almak için uğraştılar. Bu Hıristiyan azınlıkların başında da Ermeniler gelmekteydi. Osmanlı Devleti Fransa'nın baskısı ile 1830'da Katolik Ermenilerini ayrı bir cemaat olarak tanımıştır. Amerika ve İngiltere'nin baskısı ile 1850 yılında Protestan Ermeniler de ayrı millet statüsünü elde etmiştir. Ortodoks Ermeni cemaati de Rusya tarafından desteklenmiştir.
Çalışmamızda; Ermeni Meselesinin doğuşu ve tehcire kadar olan süreci, dönemin güçlü devletlerinin süreçte oynadıkları roller üzerinden değerlendirilecek, yine bu güçlü devletlerin Osmanlı Devleti üzerindeki hedefleri ve bu hedeflere ulaşmada Ermenilerden nasıl faydalandıkları, Ermenilerle ilişkilerinde temel aktör olarak kullandıkları ve himaye ettikleri misyoner örgütlerinin faaliyetlerine değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Ermeniler, Düvel-i Muazzama, Misyoner.

Kaynakça

• A1917-08-10-DE-001, DE/PA-AA/R14097 1917-A-19500 http,//www.armenocide.net, Ağustos 2012
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 2.Şube (DH. EUM. 2. Şb,), 10 / 18.
• Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH. ŞFR.) 55/62; 56 / 157.
• Ahmad, F. (1971). İttihat ve Terakki (1908-1914). Sander Yayınları.
• Açıkses, E. (2002). Türk-Amerikan Münasebetlerinin Değerlendirilmesi. Türkler Dergisi, 13, 542-557.
• Akgün, S. (1988). Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü. Atatürk Yolu Dergisi, 1(1), 1–12.
• Akgündüz, A., Öztürk, S., & Kara, R. (2008). Sorularla Ermeni Meselesi. Osmanlı Araştırma Vakfı Yayınları.
• Alan, G. (2008). Osmanlı’da Protestan Okulları. Meydan Yayıncılık.
• Armaoğlu, F. (1991). Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Armaoğlu, F. (2003). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914). 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aslan, D. S. (2009). “Rusya’ya göçen Ermeniler Sorunu ve Bu Sorunun Ermeni Milliyetçilik Hareketleri Üzerindeki Etkileri”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 1, , ss. 487-500. Erciyes Üniversitesi Yayını. Avşar, S. (2004). I. Dünya Savaşında İngiliz Propagandası. Kim Yayınları.
• Bacınoğlu, T. (2001). Andrea Bacınoğlu, Modern Alman Oryantalizmi-Alman Yayıncılığının Türkiye Tablosu. ASAM Yayınları.
• Banoğlu, N. A. (1976). Ermeni’nin Ermeni’ye Zulmü. Gündüz Matbaacılık.
• Bayur, Y. H. (1983). Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt 2, Bölüm III, Türk Tarih Kurumu.
• Bektaş, H. (2001). Ermeni Soykırımı İddiaları ve Gerçekler. Uludağ Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Uygulama Araştırma Merkezi Yayınları.
• Bilgi, N. (1999). Ermeni Tehciri ve Boğazlıyan Kaymakamı Mehmed Kemal Bey'in Yargılanması. KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Vakfı.
• Bilgin, M. S. (2009). “Ermeni Meselesi Üzerinde Osmanlı-İngiliz Diplomatik Mücadelesi (1878-1894)”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 1, ss. 309-333. Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Bozkuş, Y. D. (2009). “Yayımlanmış Olan Osmanlı Arşiv Belgelerinde Ermeni Fransız İlişkileri (1879-1918)”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 4, ss. 315-353. Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Budak, Ö. (2006). Türkiye’nin Dünya Ülkeleri Açısından Jeopolitik Önemi ve Avrasya’daki Yeri. Bilge Yayınları.
• Bütüner, Z. (2009). “Tarihte Türklere Karşı Soykırım İddialarının Mimarı Portreler-Bir Alman Din Adamı Dr. Johannes Lepsius”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 4, ss. 417-435. Erciyes Ün-iversitesi Yayını. Büyükkarcı, S. (2004). Türkiye’de Amerikan Okulları. Yelken Yayınları.
• Çalık, R. (2000). Alman Kaynaklarına Göre II. Abdülhamid Döneminde Ermeni Olayları. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çalık, R. (2009). “Almanya’nın Abdülhamit Dönemi’ndeki Ermeni Olaylarına Yaklaşımı”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 3, ss. 491-501. Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Çetin, İ. (2009). “İngiliz Misyonerlik Faaliyetlerinin Ermeni Milliyetçiliğine Etkisi ve Gregoryen-Protestan Ermeni Çatışması”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sem-pozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 2, , ss. 457-475. Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Çiçek, K. (2010). Osmanlı Ermenilerinin 1915’teki Tehciri, Bir Değerlendirme. Gazi Akade-mik Bakış Dergisi, 3(6), 1-14.
• Dedeyev, B. (2009). “19. Yüzyıl Ermeni Milliyetçiliği’nin Yapılanmasında Rusya’nın Rolü”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 1, ss. 335-351. Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Erdemir, H. P. & Erdemir, H. (2009). “Uluslararası Politikalarda “Ütopya Armenia””, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 2, ss. 299-321. Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Eryılmaz, B. (1988). Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi. Güçbirliği Yayınları.
• Feigel, U. (1989). Das evangelische Deutschland und Armenien, die Armenierhilfe deutscher evangelischer Christen seit dem Ende des 19. Jahrhunderts im Kontext der deutsch-türkischen Beziehungen, Vandenhoeck & Ruprecht.
• Gencer, M. (2002). “Osmanlı-Alman Münasebetleri Çerçevesinde Şark Meselesi”, Türkler, c.13, Yeni Türkiye Yayınları.
• Gürün, K. (1985). Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2001). Ermeni Tehciri ve Gerçekler. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İlter, E. (1995). Türkiye’de Sosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri (1890-1923), Turan Yayıncılık.
• İlter, E. (1995). “Ermeni Meselesi'nin Doğuşunda Ve Gelişmesinde İngiltere'nin Rolü”, OTAM. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 6, 155-171.
• Kantarcı, Ş. (2001). “Ermeni Lobisi, ABD' de Ermeni Diasporasının Oluşması ve Lobi Faaliyetleri”, Ermeni Araştırmaları, 1(1), 139-169.
• Kantarcı, Ş. (2002). “Van’da Ermeni İsyanı”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, 5, 138-167.
• Karacakaya, R. (2005). Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi. Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Keser, U. (2009). “Uluslararası Petrol Rekabeti Bağlamında Fransa’nın Ortadoğu Politikası ve Ermeni Yaklaşımı”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), Cilt 4, ss. 249-291. Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Kılıç, D. (2000). Osmanlı İdaresinde Ermeniler Arasındaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, ASAM Yayınları.
• Kılıç, S. (2007). Ermeni Sorunu ve Almanya, Türk Alman Arşiv Belgeleriyle, Kaynak Yayınları.
• Kieser, H. L. (2005). Iskalanmış Barış, Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet (1839-1938), 2. Baskı, İletişim Yayınları.
• Kieser, H. L. (2011). Germany and the Armenian Genocide of 1915-17, The Routledge History of the Holocaust, (ed. Jonathan C. Friedman). Taylor & Francis Group, ss. 30-45. Kocabaş, S. (1992). Osmanlı İsyanlarında Yabancı Parmağı, Vatan Yayınları. Konukçu, E. (2000). “Osmanlılar ve Millet-i Sâdıkadan Ermeniler”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, Yeni Türkiye Yayınları.
• Kopar, M. (2009). “Amerika ve Amerikan Misyonerlerinin Bu Sorundaki Rolleri”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), 3, 159-176. Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Kurak, K. (2009). “XIX. Yüzyılda Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşunda Fransa’nın Rolü ve Pierre Loti’nin Mücadelesi”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), 2, 477-490, Erciyes Üniversitesi Yayını.
• Küçük, C. (1984). Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı. 1878-1897. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Küçük, M. A. (2005). Ermeniler Arasında Protestanlığın Yayılışı ve Protestan Ermeniler (Türkiye Örneği), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı.
• Mantran, R. (1987). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi II, Cem Yayınevi, İstanbul 1995.
• Mazıcı, N. (1987). Belgelerle Uluslararası Rekabette Ermeni Sorununun Kökeni (1878-1919), Der Yayınevi.
• Meißner, A. & Rades, M. (2010).“Christliche Welt“ und Armenien, Bausteine für eine internationale Ethik des Protestantismus, LIT Verlag. Mutlu, Ş. (2005). Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları. Gökkubbe Yayınları.
• Ortaylı, İ. (1998). Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2001). “Ermeni Sorunu, Soykırım İddialarının Arkasındaki Gerçekler”, Popüler Tarih, 8, 42-46.
• Öke, M. K. (1996). Ermeni Sorunu. İz Yayınları.
• Ölmez, A. (2009). “Rusya ile Eçmiyazin Katogigosluğu’nun İlişkilerinin Osmanlı Ermeniler-ine Etkileri”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu [EUSAS-II] (22-24 Mayıs 2008), 1, 113-129, Erciyes Üniversitesi Yayını. Özçelik. İ. (2005). Ermeni Sorunu ve Gerçekler. Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
• Palmer, A. (1993). Osmanlı imparatorluğu, Bir Çoküşün Yeni Tarihi, (Çev., Belkıs Çorakçı Dişbudak), Sabah Kitapları.
• Rathmann, L. (1982). Berlin-Bağdat, Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi, (Çev., Ragıp Zarakolu), Belge Yayınları.
• Richter, J. (1910). A History of Protestant Missions in the Near East, Oliphant, Anderson & Ferlier Press.
• Saray, M. (1984). Rusların Orta Asya’yı Ele Geçirmeleri, (Çev, Erkut Göktan) ODTÜ Asya-Afrika Araştırmaları Grubu.
• Sarınay, Y. (2002). “Fransa'nın Ermenilere Yönelik Politikasının Tarihi Temelleri ( 1878-1918)”, Ermeni Araştırmaları, 7, 55-70.
• Sarınay, Y. (2008). “Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918)”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, 1(2), 69-105.
• Schafer, R. (1932). Geschichte der Deutschen Orient Mission, Missionshandlung und Verlag Lepsius Fleischmann und Grauer.
• Sezer, A. (1999). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Misyonerlerin Türkiye’de Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Osmanlı Devleti’nin 700. Yılı Özel Sayısı, 169-183.
• Soy, B. (2008). “Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivine Göre II. Wilhelm Döneminde Almanya’nın Osmanlı Ermenilerine Yaklaşımı”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 5(19), 115-128. Süslü, A., Kırzıoğlu, F., Yinanç, R., & Halaçoğlu, Y. (1995). Türk Tarihinde Ermeniler (Temel Kitap), Kars Kafkas Üniversitesi Rektörlüğü Yayını.
• Şahin, R. (1988). Tarih Boyunca Türk idarelerinin Ermenî Politikaları. Ötüken Yayınları.
• Şimşir, B. N. (1989). British Documents on Ottoman Armenians, Cilt. 1, 2. Baskı, , s. 598, 607, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tosun, R. (2004). “Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Mahiyeti”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 14, 143-163.
• Tuğlacı, P. (1991). İstanbul Ermeni Kiliseleri. Pars Yayınevi.
• Turan, Ö. (2009). “Osmanlı’nın Son Döneminde Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgelerinde Amerikan ve Alman Misyonerlik Faaliyetleri ve Rekabeti”, I. Uluslararası Tarihî ve Kültürel Yönleriyle Türk-Alman İlişkileri Sempozyumu, Selçuk Üniversitesi, 478-504.
• Uras, E. (1983). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. Belge Yayınları.
• Yavi, E. (2001). 1856-1923 Emperyalizm Kıskacında Türkler, Ermeniler, Kürtler. Yazıcı Yayınevi.
• Yinanç, R. (1983). “Selçuklular ve Osmanlıların İlk Dönemlerinde Ermeniler”, Türk Tarihinde Ermeni Sempozyumu, Tebliğler ve Panel Konuşmaları, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Abraham, A. (2003). Business Intelligence from Web Usage Mining. Journal of Information & Knowledge Management, 375-390.