Akim Kalmış Bir Proje Hudeyde-Sana Demiryolu İmtiyazı

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 1652 - 1692, 21.10.2023

Onur Çapar

https://doi.org/10.30561/sinopusd.1350826

Öz

Osmanlı Devleti’nin son döneminde büyük güçlerin nüfuz mücadeleleri dikkat çekicidir. Fransızlar, Osmanlı ekonomisine en fazla borç anlaşması yapan ülke olmalarının yanında imparatorluğun çeşitli bölgelerine önemli ölçüde yatırımlar yapmışlardır. Başta demiryolu, liman, karayolu yapımı olmak üzere tramvay, gaz, su gibi belediye hizmetleri aynı zamanda maden yatırımları verilen borçların neticesinde imtiyaz olarak Fransız şirketlerine verilmiştir. Bununla beraber 1890’dan itibaren Alman sermayesinin Osmanlı devletinde güç kazanması bu rekabeti artırmış diğer ülkelerin kendi nüfuz alanlarını oluşturmalarını ve Birinci Dünya Savaşı arifesinde de imparatorluğun topraklarının hızlı bir şekilde elden çıkmasını sağlamıştır. Konumuz olan Hudeyde-Sana demiryolu projesi, Osmanlı Devleti’nin asayiş problemlerinin en fazla olduğu Yemen sancağında gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. 1911 yılında Fransızların öncü olduğu bir borç antlaşması sonucunda demiryolu imtiyazı Fransızlara verilmiştir. Proje ile Cibâne limanı ile Hudeyde-Sana arasında bir demiryolu inşa edilmesi daha sonra hattın Hicaz vilayetine bağlanmasını amaçlamaktadır. Projenin gerçekleşmesi durumunda Yemen vilayetinin iç bölgelerle ile etkileşiminin artacağını ve ticaretin gelişeceği öngörülmektedir. Osmanlı Devleti açısından ise demiryolunun tamamlanması halinde asayiş problemlerinin halledilmesi ve siyasi otoritenin sağlamlaştırılacağı düşünülmektedir. Proje başladığı dönemde Osmanlı Devleti bölgedeki isyanlarla meşguldür. Dolayısıyla demiryolunun inşaatında birçok asayiş problemi yaşanmıştır. Aynı yıl başlayan Trablusgarp savaşı neticesinde ise demiryolu şantiyesi İtalyanlar tarafından bombalanmış proje durdurulmak zorunda kalmıştır. Şüphesiz bu gelişme hem İtalyan-Fransız arasında hem de Osmanlı-Fransızlar hükümetleri arasında birtakım diplomatik krizler yaratmıştır. Bu makalenin amacı dönemin Fransız basını baz alınarak bu demiryolu projesini incelemek aynı zamanda dönemin diplomatik ve siyasi çatışmalarını gözlemlemeye çalışmaktır.

Anahtar Kelimeler

osmanlı devleti, Fransa, italya, Yemen, Hudeyde-Sana Demiryolu

Kaynakça

• Akalın, Durmuş. (2014). Aden’in İşgali ve İşgalden Sonra Osmanlı Devleti’nin Kızıldeniz’de Aldığı Tedbirler. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIX/2.
• Akalın, Durmuş. (2015). Yemen’de Şeyh Said Adlı Arazi Çevresinde Osmanlı Fransız Rekabeti (1868-1912). Tarih İncelemeleri Dergisi, XXX/1, 1-44.
• Akyıldız, Ali. (2019). Osmanlı'da Ulaşımın Modernleşmesi. İstanbul, Timaş Yayınları.
• Akyıldız, Ali., & Kurşun, Zekeriya. (2015). Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Emperyalizmi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Alma’Mary, Abdulwahhab. (2016). “Osmanlı Devleti Döneminde Yemen’de Eğitim Sistemi”. İçinde Arap Coğrafyası Sosyal, Siyasi ve İdari Yapı Bildiriler. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Armaoğlu, Fahir. (1992). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Atabay, Mithat. (2016). Son Yüzyılda Türkiye ve Ortadoğu. İstanbul: Paradigma Akademi.
• Barlak, Yasemin. (2017). Yemen’de Bir Osmanlı-Arap Şehri: San’a, İstem, 30, 333-35.
• Barlak, Yasemin. (2013). Dinî ve Siyasî Yönden Osmanlı Devleti İdaresinde Yemen (1872-1909). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi.
• Besbelli, Saim., & Ülman, Mustafa. (1980). Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Osmanlı Devri, 1911-1912 Osmanlı-İtalyan Harbi, Deniz Harekâtı (1-III). Ankara: Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları.
• Bilge. Mustafa L. (2009). San’a, DİA, 36, 88-90.
• Bostan, İdris. (2013). Yemen, DİA, 43, 406-412.
• Çakar, Sinan. (2022). Kızıldeniz’de İnsan ve Silah Kaçakçılığı, İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Chevalier, Patrice. (2008). Al-Hudayya sous occupation Ottomane (1849-1918). Revue des Musulmans et de la Méditerranée, 79-99.
• Dresch, Paul. (2000). A History of Modern Yemen. Cambridge: Cambridge University Press.
• Duguay, Raymond. (1914), Bulletin de la Société de Topographie,
• Duysak, Cabir. (2005). Osmanlı Belgelerine göre Asir Bölgesinde Seyyid İdrisi İsyanı ve Sonuçları (1908-1918). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Hathaway, Jane. (2003). A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen. Albany: State University of Newyork.
• Hathaway, Jane. (2016). Osmanlı Hâkimiyetinde Arap Toprakları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Issawi, George. (1982). The Economic History Of the Middle East and North Africa, Columbia University Press. Newyork.
• Kayalı, Hasan. (1998). Jön Türkler ve Araplar, 1908-1918. Çev: Türkan Yöney, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kazgan, Gülten. (2006). Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kızıltoprak, Süleyman. (2010). Mısır’da İngiliz İşgali Osmanlı Devleti’nin Diplomasi Savaşı (1882 ­1887). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kurşun, Zekeriya. (1992). Yol Ayrımında Türk Arap İlişkileri. İstanbul: İrfan Yayıncılık.
• Kurtuluş, Rıza. (1998). Hudeyde, DİA, 18, 299-301.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı’dan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme II. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008.
• Sert, Serap. (2009). Son Osmanlı Valisi Mahmut Nedim Bey’in Hayatı ve Faaliyetleri (1857-1940). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Sırma, İhsan Süreyya. (2008). Osmanlı Devleti’nin Yıkılışında Yemen İsyanları. Beyan.
• Üzüm, İlyas. (2013). Zeydiler (1-44, s. 326-328.). TDV İslam Ansiklopedisi.