“El-Hayâtu’d-Dünyâ”nın Kavramsal Analizi

Year 2016, Volume: 7 Issue: 13, 73 - 106, 15.04.2016

Hidayet Aydar

Abstract

Bu çalışmada oldukça önemli bir Kur’ânî kavram olan “el-hayâtu’d-dünyâ” üzerinde durulacaktır. Makalede işlenecek olan el-hayâtu’d-dünyâ terkibi “el-hayât” ve “ed-dünyâ” şeklinde geçen iki kelimenin birleşimi ile oluşmuştur. Dolayısıyla, burada önce kısa bir şekilde terkibi oluşturan kelimeler olan “el-hayât” ve “ed-dünyâ” üzerinde durulacak, sonra iki kelimenin birleşimiyle oluşan “el-hayâtu’d-dünyâ” kavramı incelenecektir.

İslâm âlimlerinin ve özellikle müfessirlerin anlayageldiği şekliyle “el-hayâtu’ddünyâ” ifadesi, “Dünya denen gezegendeki hayat” anlamında algılanmıştır. Ancak, etraflı bir tetkik, bu ifadenin Evren’deki herhangi bir gezegendeki “hayatı”ı da kapsadığını –ve dolayısıyla bu hayata da delâlet ettiğini– görmemizi mümkün kılmaktadır. Daha önce de bazı araştırmacılar bu kavram üzerinde durmuş ve onu muhtelif yönlerden incelemişlerdir. Biz ise bunların yanında bilhassa dünya dışındaki hayatı kapsaması cihetiyle üzerinde durmaya çalışacağız.

Keywords

Kur’an Araştırmaları, Kur’anî Basiret, el-Hayâtu’dDünyâ, dünya dışı hayat, ahiret

References

• Abdulbaki, Muhammed Fuad, el-Mu’cemu’l-Mufehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, (el-Kâhira: Dâru’l-Hadîs, 1417/1996).
• Abdelhaleem, Muhammed, “Kur’an’da Ahiret - Dünya ve Dünya Hayatı”, (çev. Şehmus Demir), EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler -, 1998, cilt: I, sayı: 3, s. 321-333.
• Ali el-Kari, Mirkâtu’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• Altuntaş, Halil – Şahin, Muzaffer, Kur’an-ı Kerim Meali, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003).
• Altıntaş, Ramazan, “İslamî Anlayışa Göre “el-Hayâtu’d-Dünyâ” Kavramını Yorumlama Biçimleri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2003, cilt: VII, sayı: 1, s. 129-159.
• Altıntaş, Ramazan, “İslami Gelenekte “el-Hayâtu’d-Dünyâ” Kavramını Anlama Biçimleri”, “Bir Kelam Problemi Olarak Din-Dünya İlişkisi” İlahiyat Fakülteleri Kelam Anabilim Dalı VII. Eğitim- Öğretim Meseleleri Koordinasyonu Toplantısı ve Sempozyumu, 06-08 Eylül 2002 Çorum, 2003, s. 11-36.
• Asım Efendi Mütercim, Kâmûs Tercemesi, (İstanbul 1304).
• Ateş, Süleyman, Kur’an Ansiklopedisi, İstanbul: 1997-2003, “Dünya” maddesi.
• Ateş, Süleyman, Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali, (İstanbul: Yeni Ufuklar neşr., ts.):
• Ateş, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri (Tefsir), (İstanbul: Yeni Ufuklar neşr., ts.).
• Aydar, Hidayet, Bazı Kur’an Ayetlerinin Işığı Altında el-Hayâtu’d-Dünyâ Kavramı, Bişkek: Başak Yayınları, 2007.
• Aydar, Hidayet, “Türklerde Kur’an Çalışmaları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 1, (İstanbul 1999).
• Bardakçı, Mehmet Necmettin, “Azîz Mahmud Hüdâyî’nin Tasavvufî Düşüncesinde Ölüm ve Ölüm Sonrası Hayat”, Aziz Mahmud Hüdai Uluslararası Sempozyumu Bildirileri 20-22 Mayıs 2005, cilt 1, (Edit. H. Kamil Yılmaz), Üsküdar Belediye Başkanlığı.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meal-i Alisi ve Tefsiri, (Bilmen Yay., İstanbul: 1966).
• Bolat, Ali, “Muhâsibî (ö. 241/855)’nin el-Mekâsib’i Bağlamında Tasavvufa Dünyaya Bakış ve Hakikî Zühd Anlayışı”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2003, cilt: IV, sayı: 11, s. 177-196.
• Bolay, Süleyman Hayri, “Âlem”, DİA, c. II (İstanbul: TDV Yayınları, 1989).
• Büyük Larousse Sözlük, (Milliyet Yay. İstanbul ts.), “Dünya” maddesi.
• Carra de Vaux, “Dunyâ”, İslam Ansiklopedisi (İA), (İstanbul: MEB Yayınları, 1977).
• Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, (Anka Yay., İstanbul: 2004).
• el-Cevherî, Ebu Nasr İsmail b. Hammâd, es-Sıhah Tâcu’l-Luğa ve Sıhahi’l-Arabiyye, (Tahk. A.Attâr), (Dâru’l-İlmi’l-Mellâyîn, Beyrût: 1990).
• Coşkun, Ahmet, “Kur’an-ı Kerim’in Dünya ve Ahirete Bakışı”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1987, sayı: 4, s. 267-284.
• Çağrıcı, Mustafa, “Hayâ” maddesi, DİA, XVI, (İstanbul 1997).
• Çakan, İsmail Lütfi, “Dünya Hayatına Karşı Müslümanların Tutumları”, Diyanet İlmi Dergi [Diyanet Dergisi], 1975, cilt: XIV, sayı: 1, s. 5-20.
• Çakan, İsmail Lütfi, “İslâm’da Dünya -Âhiret Dengesi”, Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi], 1974, cilt: XIII, sayı: 5, s. 275-288.
• Çakan, İsmail L.– Solmaz, N. Mehmed, Kur’an-ı Kerim’e Göre Peygamberler ve Tevhid Mücadelesi, (Altınoluk Yay., İstanbul 1994).
• Çantay, Hasan Basri, Kur’an-ı Hakim ve Meal-ı Kerim, (İstanbul 1404/1984).
• Dalkılıç, Mehmet, İslam Mezheplerinde Ruh, (İstanbul: İz Yayıncılık, 2004).
• Dartma, Bahattin, “Kur’ân’a Göre Dünya Dışında Hayat”, Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi, 1998, cilt: I, sayı: 8, s. 41-47.
• Dartma, Bahattin, “İlmî Bir Tefsir Denemesi: Kur’ân Bağlamında Dünya Dışındaki: Gök Cisimlerinde Canlı Varlıkların Olabileceğine Dair”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi _ [www.dinbilimleri.com], 2004, cilt: IV, sayı: 4, s. 7-16.
• Davudoğlu, Ahmed, Kur’an-ı Kerim ve İzahlı Meali, (Türkçe Anlamı), (İstanbul ts.).
• Demirci, Mehmet, “Ölümdeki Hayat (Tasavvuf Düşüncesinde Ölüm)”, Tasavvuf Dergisi, Ankara 2000, 12-13.
• Demirci, Mehmet, “Zâhidlik Nedir, Dünyâ Âhiret Dengesi Nasıl Kurulur?”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1987, sayı: 4 [Prof. Dr. Ömer Yiğitbaşı’na Armağan], s. 105-128.
• Demirci, Muhsin, Kur’an’ın Temel Konuları, (İstanbul: İFAV Yayınları, 2000).
• Demirci, Muhsin, Tefsir Usulü ve Tarihi, (İstanbul: İFAV Yayınları, 1998).
• Demir, Şehmus, Kur’an’ın Dünya Hayatına Bakışı ve Dünya Ahiret Münasebeti, (Yüksek Lisans tezi), Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Erzurum 1995.
• ed-Dervîş, Muhyiddîn, İ’râbu’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Beyânuh, (Dimaşk 1417/1996).
• Doğan, Lütfi, “Dünyâ ve Âhiret”, Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi], 1967, cilt: VI, sayı: 3, s. 54-56.
• Efe, Adem, “Hz. Peygamber ve İslam’ın Dünya Karşısındaki Tutumu”, VI. Kutlu Doğum Sempozyumu (Tebliğler), 21 Nisan 2003, 2006, s. 87-96.
• Erginli, Zafer, “Temel Tasavvuf Klasiklerinde Dünyâ Algısına Toplu Bir Bakış”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, cilt: XV, sayı: 2, s. 117-181.
• Eryarsoy, M. Beşir– Ağırakça, Ahmet, Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, (İstanbul 1999).
• el-Fîrûzâbâdî, Mecduddin Muhammed b. Yakub, el-Kâmûsu’l-Muhît, (Tahk. Mektebu Tahkiki’t-Turas fi Müessesti’r-Risale), 1426/2005.
• el-Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, Hakikatu’d-Dunya ve ma fiha, (İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 1763), vr. 147a.
• Güler, İlhami, “Gazzâlî’nin İhyâ’da Ortaya Koyduğu İdeal Dindarlık Teorisinde Dünyanın ve Servetin Yeri”, Dindarlık Olgusu (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri)_[25-26 Aralık 2004, İSAM Konferans Salonu, Üsküdar-İSTANBUL], 2006, s. 69-80.
• Güngör, Mevlüt, Kur’an Araştırmaları 2, (İstanbul 1996).
• el-Haddâdi, Abdurrauf b. Tacu’l-Arifin b. Ali, Feyzu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmi’i’s-Sağîr, Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyye el-Kubrâ, 1356.
• Hafız Osman, Türkçe Açıklamalı Kur’an-ı Kerim, (Haz. A. Varlı), (İstanbul ts.).
• el-Halîl b. Ahmed, Kitâbu’l-Ayn, (Tahk. M.Mahzûmî-İ.Samerrâî), (Müessestu’l-Alemi’lMatbû, Beyrût: 1988).
• el-Isfahani, Ebu Nuaym Ahmed b. Abdillah, Hilyetu’l-Evliya ve Tabakatu’l-Asfiya, (Beyrut 1407/1987).
• el-Isfahânî, er-Rağıb, el-Müfredât fî Ğarîbi`l-Kur`ân, Mektebetu Nezar Mustafa el-Baz, ts.
• İbn Düreyd, Ebûbekir Muhammed b. el-Hasan el-Ezdî, Cemheretu’l-Luga, (Dâru Sadr, Beyrût, ty).
• İbn Ebi’d-Dünya, Ebubekir Abdullah b. Muhammed, Mevsuatu Resaili İbn Ebi’d- Dünyâ, (Beyrut 1993).
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Medâricu’s-Sâlıkîn, Kur’anî Tasavvufun Esasları, (Çev. Heyet), (İstanbul: İnsan Yay., 1990).
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm (Tefsîru İbn Kesîr), (Muessesetu’rReyyân, Beyrût: 1420/1999).
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim el-İfrîkî el-Mısrî, Lisânu’l-‘Arab, (Beyrût: Daru Sadır, 2003).
• Kutluer, İlhan, “Hayat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), (İstanbul: TDV Yayınları, 1998).
• İzutsu, Toshhiku, Kur’an’da Allah ve İnsan, (Terc. S.Ateş), (İstanbul: Yeni Ufuklar neşriyat, ts.).
• Karakaya, Hasan ve diğerleri, Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, (Çağ Meali), (İstanbul: Çağ Yayınları, 1981).
• Köksal, M. Asım, Peygamberler Tarihi, (TDV Yay. Ankara 2003).
• el-Kurtubi, Muhammed b. Ahmed, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, (Tahk. Ahmed el-Berduni-İbrahim Ettafiyyiş), (el-Kahire: Daru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1384/1964).
• el-Mâverdî, Ebu’l-Hasan, Tefsîru’l-Mâverdî en-Nüket ve’l-Uyûn, (Tahk. Es-Seyyib İbn Abdilmaksud), Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Mevdudi, Ebu’l-Ala, Tefimu’l-Kur’an, (terc. A. Asrar), (Bengisu Yay., İstanbul: 1997).
• Meydan Larousse, (Sabah Yay., İstanabul: ts.), “Dünya” maddesi.
• Mukâtil b. Süleyman, Kur’an Terimleri Sözlüğü, (Çev. Beşir Eryarsoy), İstanbul: İşaret Yayınları, 2004.
• Mukâtil b. Süleyman, Tefsiru Mukâtil b. Süleyman, (Tahk. Abdullah Mahmud Şahhate), Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 1423.
• Mukâtil b. Süleymân, el-Vucûh ve’n-Nazâir, (Haz. Ali Özek), (İstanbul 1993).
• Nursi, Said, Kaynaklı-İndeksli-Lügatlı Risale-i Nur Külliyatı, Sözler, (Nesil Yay., İstanbul: 1996).
• Okumuş, Mesut, “Kur’an’a Göre Dünya Ahiret İlişkisi”, VIII. Kur’an Sempozyumu: Günümüz Dünyasında Müslümanlar__14-15 Mayıs 2005 / Yozgat, 2006, s. 117-148.
• Okumuş, Mesut, “Kur’an ve Sünnette Dünya ve Ahiret Hayatına Bakış”, Diyanet İlmi Dergi, 2010, cilt: XLVI, sayı: 1, s. 119-144. Ayrıca bkz. Diyanet İlmi Dergi, 2012, sayı: özel sayı, s. 721-747.
• Osman, Hafız, Türkçe Açıklamalı Kur’an-ı Kerim, (Haz. A. Varlı), (İstanbul ts.).
• Özarslan, Selim, “Din-Dünya İlişkisine Kur’ani Açıdan Bir Yaklaşım”, “Bir Kelam Problemi Olarak Din-Dünya İlişkisi” İlahiyat Fakülteleri Kelam Anabilim Dalı VII. Eğitim- Öğretim Meseleleri Koordinasyonu Toplantısı ve Sempozyumu, 06-08 Eylül 2002 Çorum, 2003, s. 249-256.
• Özden, Mustafa, “Tasavvufa Göre Dünya Hayatı ve Dünyevileşme”, Avrupa İslam Üniversitesi İslam Araştırmaları = Islamic University of Europa Journal of Islamic Research, 2008, cilt: I, sayı: 1, s. 164-174.
• Özek, Ali, H. Karaman, A. Turgut, M. Çağrıcı, İ.K. Dönmez, S. Gümüş, Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali (TDV Meali), (Ankara: TDV Yayınları, 1993).
• Öztürk, Abdulvehhap, Kur’an-ı Kerim ve Meali, (Ankara ts.).
• Öztürk, Mustafa, Kur’an-ı Kerim Meali (Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri), İstanbul: Düşün Yayınları, 2011.
• Öztürk, Mustafa, “Kur’an’ın Değer Sisteminde Dünya ve Dünyevi Hayatın Anlamı”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2006, cilt: VII, sayı: 16, s. 65-86.
• Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, (İstanbul: Yeni Boyut, 2000).
• Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’an’ın Temel Kavramları, (19. baskı), (İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 1999).
• er-Râzi, Ebûbekir Muhammed b. Zekeriyâ, Muhtaru’s-Sıhah, (Haz. M. Hâtır), (Dâru’lHadîs, y.y.; ty.).
• er-Razi, Muhammed Fahruddin, Tefsiru el-Fahr er-Razi et-Tefsiru’l-Kebir-Mefâtîhu’l-Ğayb), Dâru’l-Fikr, 1401/1981.
• Rumi, Mevlana Celaleddin, Mesnevi, (Şefik Can, Konularına Göre Açıklamalı Mesnevi Tercümesi), (Ötüken Yay., İstanbul: 2003). Ayrıca bkz. (Terc. V. İzbudak), (I-VI), (İstanbul 1956).
• es-Sâbûnî, Muhammed Alî, Safvetu’t-Tefâsîr, (Beyrût: 1402/1981).
• Sağman, Ali Rıza, Lafzen ve Mealen Kur’an-ı Hakim’in Tercemesi, (İstanbul 1980):
• Sarmış, İbrahim, “Dünyaya Karşı Tavır; Tasavvuf ve Dünyevileşme”, Eski Yeni: Üç Aylık Düşünce Dergisi, 2009, sayı: 13, s. 89-98.
• Sinanoğlu, Mustafa, “İslam’a Göre İnsan ve Dünya”, Tanrı ile İnsan Arasındaki İlişki Konulu Sempozyum, 7-9 Ekim 2004, Yeşilköy-İstanbul, [t.y.], s. 110-119.
• Strothmann, R., “Nefis”, İA, (Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı, Devlet Kitapları, 2001).
• es-Suyûtî, Celâluddin Abdurrahmân, el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, (Beyrût ts.).
• es-Süddî el-Kebir, Ebû Muhammed İsmail b. Abdurrahman, Tefsîru es-Süddî eKebîr, (Cem: Muhammed Ata Yusuf), el-Mansûra: Dâru’l-Vefa, 1414/1993.
• et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân el-Ma’rûf Tefsîru’t-Taberî (Te’vil), (Dabt ve ta’lik: Mahmûd Şahin), (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’lArabî, 1421/2001).
• Taşcı, Özcan, “İnsanı Ahirete Hazırlayan Dünya Hayatının İki Önemli Enstrümanı: Oyun (La’ıb) Ve Eğlence (Lehv)”, Hikmet Yurdu, 2010, cilt: III, sayı: 5, İmam-ı Azam Ebu Hanife ö.s., s. 41 - 58.
• Tatlı, Alican, Zühd Açısından Dünya ve Nimetleri, (İstanbul: Erkam Yayınları, 1426/2005).
• et-Tehanevi, Muhammed Ali, Mevsuatu Keşşafi Istılahati’l-Fünun ve’l-Ulum, (Takdim: Dr. Refik el-Acem; Tahkik: Dr. Ali Dahrûc; Farsçadan Arapçaya çeviren: Dr. Abdullah elHâlidî), (Beyrut: Mektebetu Lübnan Naşirun, 1996).
• T.H., “Yahyâ” maddesi, İslam Ansiklopedisi, (MEB Yay. Eskişehir, 2001).
• T.J. De Boer, “Alem”, İA, (Eskişehir, 2001).
• Topaloğlu, Bekir, “Ahiret”, DİA, c. I, (İstanbul: TDV Yayınları, 1998).
• Topaloğlu, Bekir, “Hay”, DİA, c. XVI (İstanbul: TDV Yayınları, 1997).
• Toptaş, Mahmut, Kur’an-ı Kerim Şifa Tefsiri, (Cantaş Yay., İstanbul : 1998).
• Uludağ, Süleyman, “Dünya”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994).
• Uludağ, Süleyman, “Hayat”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1998).
• Uysal, Muhittin, “Dünyayı Yeren Asılsız Haberler, Tasavvuf ve İslam”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, sayı: 12, s. 89-122.
• Uysal, Muhittin, “Vaaz Kaynaklarında Dünya Tasavvuru ve İlgili Hadislerin Yorumu Problemi (İhya Örneği)”, Vaaz ve Vaizlik Sempozyumu (17-18 Aralık 2011), 2013, cilt: I, s. 373-388.
• Ülgener, Sabri, Zihniyet ve Din, (İstanbul 1981).
• Yavuz, Ali Fikri, Kur’an-ı Kerim ve Meali Alisi, (İstanbul ts.).
• Yavuz, Ömer Faruk, “Kur’an Perspektifinde Dünya-Ahiret Bütünlüğü”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi _ [www.dinbilimleri.com], 2006, cilt: VI, sayı: 3, s. 159-198.
• Yazıcı, Muhammed, “Dünya-Ahiret Kavramlarının Analizi”, “Bir Kelam Problemi Olarak Din-Dünya İlişkisi” İlahiyat Fakülteleri Kelam Anabilim Dalı VII. Eğitim- Öğretim Meseleleri Koordinasyonu Toplantısı ve Sempozyumu, 06-08 Eylül 2002 Çorum, 2003, s. 39-56.
• Yazır, M. Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, (İstanbul: Eser neşriyat, 1971).
• Yazır, M. Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili Meali (Haz. Selahattin Kaya, Cahit Baltacı ve Kerim Aytekin), (İstanbul: Eser neş., ts.). Ayrıca bkz. Hak Dini Kur’ân Dili Kur’ân-ı Kerim ve Meali, (Haz. Dücane Cündioğlu), İstanbul: Merve Yayınları, 1997; Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali (Haz. Sadi Çöğenli ve Nevzat H. Yanık), (İstanbul: Huzur yay., 1996).
• Yıldırım, Suat, Kur’an-ı Hakim ve Açıklamalı Meali, (Işık Yay., İstanbul 2002).
• Yılmaz, Ali, “Kur’ân-ı Kerîm’de “Yevm/Gün” Kavramıyla Zikredilen Âhiret İsimleri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, sayı: 16, s. 141-171.
• Yılmaz, Mehmet Nuri, Kur’an-ı Kerim ve Meali, (Ankara 2000).
• Yüksel, Emrullah, “Mutlak Adaletin Tecelli Edeceği İnancı (Ahiret)”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 3, (İstanbul 2001).
• ez-Zebîdî, Ebu’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed, Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’lKâmûs, (Tahk. A. Eş-Şiri), (Dâru’l-Fikr, Beyrût: 1414/1994).
• ez-Zeccâc, Ebû İshak İbrahim, Maânî’l-Kur’ân ve İ’râbuh, (Tahk. Abdulcelil Abduh Şelebî), Beyrût: Alemu’l-Kutub, 1408/1988.
• ez-Zeccâc, Ebu İshak, Tefsîru Esmâillâhi’l-Husnâ, (Tahk. Ahmed Yusuf ed-Dakkâk), Dâru’s-Sakâfe el-Arabiyye, ts.
• ez-Zemahşerî, Carullah Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf an Hakâiki Ğavâmidi’tTenzîl ve Uyûni’l-Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl, (Tahk. Adil Ahmed Abdulmevcud-Ali Muhammed Muavvid), er-Riyad: Mektebetu’l-Ubeykân, 1418/1998.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdillah Muhammed, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, (Tahk. M.E.İbrahim), (Beyrût, 1391).
• “İşte Mars’a Gidecek Üç Türk”, http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/bilim-teknik/24301/ iste_Mars_a_gidecek_3_Turk.html# (17 Mayıs 2014).
• “Mars Kolonisine 11 Türk Başvurdu”, http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/24509744.asp (17 Mayıs 2014).
• “Mars Rüyası 2016 Yılında”, http://www.milliyet.com.tr/content/teknoloji/tek005/tekno20. html (16 Eylül 2014).
• “Mars’a 80 bin Nüfuslu Koloni”, http://www.ntvmsnbc.com/id/25401439/ (16 Eylül 2014).
• “Marsta İnsan Kolonisi Kurulacak”, http://www.ntvmsnbc.com/id/25489066/ (16 Eylül 2014).
• Tulûhan Tekelioğlu, “Uzaya bir’ki”, http://arsiv.hurriyetim.com.tr/tatilpazar/turk/98/02/15/eklhab/29ekl.htm (16 Eylül 2014).
• “Turist Tito Uzayda”, http://arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/01/04/30dunya/30dun.htm (16 Eylül 2014).
• “Türkler Mars’a Gidiyor! MarsOne Koloni Projesi”, http://www.kadinhaberleri.com/dunya/turkler-marsa-gidiyor-marsone-koloni-projesi-h66433.html (16 Eylül 2014).