MACAR TÜRKOLOG VÁMBÉRY’NİN TÜRKİSTAN SEYAHATİNDE “BÜYÜK OYUN” UN İZLERİ _Orijinal Fotoğraflarla Birlikte

Year 2019, Issue: 45, 13 - 27, 30.04.2019

Melek Çolak

https://doi.org/10.21563/sutad.636079

Abstract

Doğu ve Batı’yı birleştiren Türkistan coğrafyası, kendi kökenlerini arayan Macarlar açısından çok önemli bir araştırma alanı olmuştur.

Türkistan’da XIX. Yüzyılın sonlarına doğru Macaristan’da Türkoloji’nin gelişme kaydettiği dönemde, nüfuz alanları yaratmak isteyen İngiltere ve Rusya arasında bilimsel literatürde ‘’ Büyük Oyun’’ olarak adlandırılan siyasi ve ekonomik rekabet sürüyordu.

Macaristan’da Türkolojinin kurucusu olan Macar Türkolog Ármin Vámbéry de ‘’Büyük Oyun’a ‘’dâhil oldu. Türkistan‘a seyahat ederek hazırladığı raporları, İngiltere’ye verdi. Vámbéry’nin Türkistan seyahatnamesinde oryantalizmin izleri, Rusya’ya karşı İngiliz emperyalizmini Türkistan konusunda desteklemesinin bir sonucu idi. Onun Türkoloji Bölüm Başkanlığını elde etmesinin ya da Rusya’nın Panslavizm politikasına karşı Pantürkizmi ilan etmesinin geri planında İngiltere desteği vardı. Vámbéry’ye karşı, Rusların onun Türkistan seyahatini yalanlamaları, İngilizlerin ise onu desteklemeleri İngiliz –Rus çekişmesinin bir Macar Türkoloğun şahsında tebarüz etmesi demektir.

Bu çalışmanın amacı, henüz Macar arşiv belgelerine ve diğer Macar kaynaklarına dayanılarak pek araştırma yapılmamış olan adı geçen konuda, büyük ölçüde bunlardan yararlanılarak, Vámbéry’nin Türkistan seyahatinden hareketle, İngiliz Rus çekişmesinin zaman zaman da ittifakının izleri sürülerek, Macar Türkologların Orta Asya çalışmalarıyla “Büyük Oyun ”a dâhil oldukları ve bunun sonuçlarından İngiltere ile Rusya’nın zaman zaman ittifak yaparak yararlandıkları şeklinde açıklanabilecek muhtemel bulguları, tarih disiplininin yöntemi kullanılarak, İngiltere ile Rusya’nın Orta Asya politikası bağlamında değerlendirmektir.

Ayrıca Türkistan’a giden seyyahlardan kalan orijinal fotoğraflardan örnekler sunulacaktır.

Keywords

Macar, Türkoloji, Orta Asya, Vámbéry, Seyahat, Türkistan, İngiltere, Rusya

References

• KAYNAKÇA I. ARŞİV BELGELERİ
• Magyar Tudományos Akademia, Kézirattár (MTA, K): Macar Bilimler Akademisi, Elyazmaları Arşivi :
• MTA, K, Ms 5450/220: Ármin Vámbéry’nin József Budenz’e yazdığı Kasım 1863 tarihli mektubu.
• MTA, K, Ms 5450/221:Ármin Vámbéry’nin József Budenz’e yazdığı 5 Şubat 1864 tarihli mektubu.
• MTA, K, Ms 5450/222: Ármin Vámbéry’nin József Budenz’e yazdığı 19 Mart 1864 tarihli mektubu.
• MTA, K, Ms 4453/66: Ármin Vámbéry’nin Áron Szilády’e yazdığı 29 Aralık 1864 tarihli mektubu. II. KİTAPLAR
• Árminius Vámbéry Bir Sahte Derviş’in Orta Asya Gezisi (2011), Çev. Abdurrahman Samipaşazade Abdülhalim, Haz. N. Ahmet Özalp, İstanbul: Kitabevi.
• ÇETİN, Nurullah (2014), Türk’e Oryantalist Kuşatma, Ankara: Berikan Yayınevi.
• DÜNDAR, Ali Merthan (Kasım 2011), Panslavizmden Büyük Asyacılığa, Osmanlı İmpratorluğu, Japonya ve Orta Asya, 2. Basım, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• HAYİT, Baymirza (2004), Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, 3. Baskı, Ankara: TTK Basımevi.
• KOVÁCS, Iván Sándor (2001), Batu Kan Pesti Rokonai Vámbéry Ármin és tatárja Csagatai Izsák, Pozsony: Kalligram Könyvkiadó.
• KUTAY, Cemal (Ocak 1998), Sahte Derviş, 1. Baskı, Aksoy Yayıncılık.
• LİGETİ, L. (2011), Bilinmeyen İç Asya, Macarcadan Çeviren: Sadrettin Karatay, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Macaristan’dan Olgular, Doğu Kâşifi Macarlar (2014), Macaristan Dışişleri Bakanlığı, Budapeşte: Pharma Press.
• ÖKE, Mim Kemal (1991), Saraydaki Casus, 1. Baskı, İstanbul: Hikmet Neşriyat.
• SCHUYLER, Eugene (1877), Turkistan, Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara and Kuldja, Vol. I, New York.
• SİBAİ, Mustafa (Ekim 1993), Oryantalizm ve Oryantalistler, Yararları-Zararları, Tercüme ve Notlar: Mücteba Uğur, İstanbul: Beyan Yayınları. Tények és tanúk Goldziher Ignác Napló (1984), Budapest: Magvető Könyvkiadó.
• VÁMBÉRY, Ármin (2000), Dervisruhában Közép Ázsián Át, Dunaszerdahély: Lilium Aurum.
• YALÇINKAYA, Alaeddin (2006), Sömürgecilik Pan-İslamizm Işığında Türkistan 1856’dan Günümüze, 2. Baskı, Ankara: Lalezar Kitabevi.
• ZARCONE, Thierry (Şubat 2013), Yasak Kent Buhara (1830-1888), Çev: Ali Berktay, I. Basım, İş Bankası Yayınları.
• III. MAKALELER
• “A Turán olvasóihoz” (November-December, 1918), Turán: (9-10), s.514-515.
• BAŞTAV, Şerif (15 Mart 2006), “Türk Kültürüne Hizmet Eden Macar Türkologlar”, 2023, s. 4-13.
• COCCO, Carla (1983/3), ‘’Lettere İnedite e saggi non recensiti, di Ármin Vámbéry’’, Annali della Facolta di Lingue e Letterature Straniere di Ca Foscari ( Serie Orientale 14) , XXII, s.25-74.
• ÇEÇEN, Anıl (15 Mart 2006), “Türkiye ve Macaristan”, 2023, S.59, s.36-40.
• ÇOLAK, Melek (2012), “Türk-Macar İlişkileri Çerçevesinde Macar Türkolojisi ve “Ugor-Türk Savaşı”, IV. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri 22-24 Aralık 2011 Muğla, C.I, Ankara, s.527-542.
• ÇOLAK, Melek,(11-12 Eylül 2017), “Macaristan’da Türkoloji, Turancılık ve Türk Dünyası (XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla)”, 15. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Komrat- Gagavuzya / MOLDOVA, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, s.s. 461-465.
• DOĞAN, Asude S. (Güz 2008), “Bir Amerikalı’nın Asya-yı Vusta’da Seyahati: Eugene Schuyler’in “Türkistan’ı”, Gazi Türkiyat, S.3, s.190-201.
• MARÁCZ, László (20-24 Eylül 2010), ’’ The ’’ Other’’ Less Known Arguments in the ’’Ugric- Turkish War’’And Its Consequences’’, XVI. Türk Tarih Kongresi, C.II, s.121-158.
• MİNNULİN (Kazány), S.Z. (2005), “Vámbéry Ármin és 20. szazád eleji tatár értelmiség”, A Kiserlet Folytatodik, II. Nemzetközi Vámbéry Konferancia, Összeállitotta: Dobrovits Mihály, Dunaszerdahely: Lilium Aurum, s.109-119.
• “Mi ujság” (1864.07.17), Vasárnapi Ujság, 14. Évfolyam, 29. Szám, s.293.
• ORAL, Mustafa (2004), “Türkoloji Tarihinde 1926 Bakü Türkiyat Kongresi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.17, s.107-129.
• SABOL, Steven (2002), “Orta Asya’da Rus-İngiliz Rekabeti”, Türkler, C.18, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.587-595.
• SÁRKÖZY, Miklós (2013), “Vámbéry Ármin és Perzsia”, Magyar Tudomány: 81, s. 934-943.
• SCHUYLER, Eugene (4 October 1873), “Central Asia”, Athenaum, No:2397, s.431.
• SCHUYLER, Eugene (12 March 1874), “Travel in Central Asia”, New York Times, s.y.
• SEBESTYEN, Gyula (1913), “Vámbéry Ármin (1832-1913)”, Ethnographia, 24 Évfolyam, s.325-326. “Vambery Hates Russia” (1892.07.17), The New York Times, s.6.
• VATANSEVER, Erhan (Şubat 2011), “Türkistan’a Seyahat Eden Avrupalı Seyyahlar”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.190, s.209-214.
• VURUCU, İkbal (2011), “Turancılığın Gelişim Seyri Üzerine Bazı Notlar”, Turán, S.14, s.11-21.
• YETİŞGİN, Memet (2002), “Rusların Türkistan Topraklarını İstilaları’’, Türkler, C.18, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.596-606