تناول هذا البحث أمثال العرب في حاشية شهاب الدّين الخفاجي المسمّاة عناية القاضي وكفاية الراضي، فبيّن البحث أسلوب الشهاب الخفاجي في كيفية توظيفه لأمثال العرب في خدمة النّصّ التّفسيري، وقد تميّز الخفاجي في تناوله للأمثال، لاسيّما وقد ألّف فيها منظومته ذات الأمثال، وأفاض منها في حاشيته التفسيرية، فهدفت هذه المقالة إلى إبراز منهجه في توظيفها وتوضيحه، لهذا ناسب الوقوف على معاني المثل في لغة العرب، سواء من جهة الأصل الوضعي الذي يدلّ على النظير والمشابه، أو من جهة العرف اللغوي الذي يدلّ على القول السائر المعروف، لكن لا يناسب أيّ منهما في تفسير الآيات القرآنية؛ لهذا اختار الشهاب الخفاجي تفسير لفظ المثل هنا بالمعنى المجازي وهو وصف الشيء، فهو الأنسب في تفسير الآيات القرآنية، وكان يورد الأمثال في سياق تفسيره للآيات، إمّا ليبين معنى أو ليؤكده أو ليرجح قولاً. وتأتي أهمية بحث الأمثال في أنها مرآة تعكس ثقافة الشعوب عبر تصوير الأحداث والمواقف الحياتية بألفاظ مختصرة. كما أن المثل يجسد البلاغة العربية في أعلى درجاتها، ولهذا اهتم العرب بالأمثال منذ القدم، وضمّنوها أشعارهم وأقوالهم، واهتمّ القرآن بضرب الأمثال في مختلف السور القرآنية، ونبّه البحث إلى الفرق بين أمثال العرب وأمثال القرآن التي ابتدأها الله دون أن يستخدمها أحد من قبل، ثم أشار البحث إلى شروط المثل ومضمونه من إيجاز اللفظ، وإصابة المعنى، وحُسْن التشبيه، وجَوْدة الكناية، إضافة إلى الأغراض التي تُحقَّق من ضربه كإيضاح المقاصد، وتشخيص للمجرد، وإبرازالمعقول في هيئة المحسوس، وإقامة الحجة والبرهان، والتربيـة والترغيب والمدح والذم، والتذكير والوعظ، وذلك من خلال دراسة نماذج من الأمثال التي أوردها الشهاب الخفاجي في حاشيته التفسيرية الغنية بأمثال العرب.
Bu araştırma Şihabuddin el-Hafâcî’nin (ö. 1069/1659) ʿİnâyetü’l-Ḳāḍî ve kifâyetü’r-Râżî ya da diğer ismiyle Ḥâşiye ʿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî adlı eserindeki Arap meselleri konusunu ele almaktadır. Makale, el-Hafâcî’nin meselleri/Arap atasözlerini tefsir metinlerinde nasıl kullandığını açıklamaya ve yine onun atasözlerini kullanmadaki maharetini göstermeye çalışmaktadır. Nitekim o, özellikle bu hususta Zâtu’l-emsâl adlı eserini telif etmiş ve bu eserinde yer alan bilgileri Beyżâvî tefsirinin haşiyesinde detaylı bir biçimde kullanmıştır. Makalenin amacının el-Hafâcî’nin yaklaşımını ortaya koymak ve açıklamak olması hasebiyle konuyu, Arap dilinde atasözlerinin manalarını, hem denk ve benzerliğini gösteren aslî kök açısından hem de yaygın olarak bilinen konuşmayı gösteren dilsel gelenecek açısından incelemek yerinde olacaktır. Ne var ki bu iki bakış açısının da Kur’ân’ı tefsir etmeye uygun olmadığını düşünmesi nedeniyle el-Hafâcî, mesel/atasözü ifadesini mecazi anlamda yorumlamayı tercih etmiştir. Çünkü bu, Kur’ân ayetlerini tefsir etmeye daha uygun bir yaklaşımdır. Tefsir sürecinde atasözlerini kullanmak suretiyle ayetlerin anlamını açıklama, teyit etme veya farklı görüşler arasında tercihte bulunmada atasözlerinden yararlanılır. Atasözlerini incelemenin önemi, olayları ve yaşam durumlarını özlü sözlerle tasvir ederek bir toplumun kültürünü yansıtmalarında yatmaktadır. Nitekim mesel, Arap belagatını en üst düzeyde temsil etmektedir. Bu nedenle Araplar, eski zamanlardan beri mesellere büyük bir ilgi göstermişler, onları şiirlerine ve sözlerine dahil etmişlerdir. Kur’ân-ı Kerîm de çeşitli surelerinde mesel verme hususuna özel bir ihtimam göstermiştir. İş bu nedenden ötürü makalede ilk defa Kur’ân’da Allah tarafından zikredilen ve daha önce kimsenin kullanmadığı meseller ile Arapların kullandığı meseller arasındaki farklara dikkat çekilmiştir. Yanı sıra araştırma, el-Hafâcî’nin atasözleri açısından zengin olan tefsir haşiyesinde zikrettiği mesel örneklerini inceleyerek ifadenin özlü oluşunu, anlamın doğruluğunu, benzetmenin güzelliğini, maksadın ortaya konuluşunu, soyut olanın somut hale getirilmesini, mantıklı olanın somut bir şekilde vurgulanmasını, delillerin gözler önüne serilmesini, terbiye, teşvik, övgü ve zem gibi hususlarda atasözlerinin/mesellerin kullanılmasıyla sağlanan faydalarına işaret etmiştir.
Destekleyen bir kurum bulunmamaktadır.
The research examines Arab proverbs in the margin of Shihab al-Din al-Khafaji's work, titled "Anayah al-Qadi and Kifayat al-Radi." The study elucidates al-Khafaji's approach in employing Arab proverbs in the service of exegesis, highlighting his distinctive method in handling proverbs, particularly as he compiled his own collection and extensively incorporated them into his exegetical margin. The article aims to showcase his methodology in employing and clarifying these proverbs. Hence, it is pertinent to delve into the meanings of these proverbs in the Arabic language, whether from the perspective of their situational origin indicating similarity and likeness, or from the linguistic convention perspective indicating commonly accepted expressions. However, neither of these approaches is suitable for interpreting Quranic verses. Therefore, al-Khafaji opted to interpret the proverbial expressions here figuratively, as it is more fitting for interpreting Quranic verses. He included proverbs within the context of his interpretation of the verses, either to explain, confirm, or support a statement. The importance of researching proverbs lies in their reflection of the culture of nations by depicting life events and situations in concise terms. Additionally, proverbs embody the pinnacle of Arabic eloquence, hence the historical Arab interest in proverbs, which they included in their poetry and sayings. The Quran also employs proverbs in various chapters, drawing attention to the distinction between Arab and Quranic proverbs, the latter introduced by Allah without prior human usage. Furthermore, the research discusses the criteria and content of proverbs, such as brevity of expression, accuracy of meaning, quality of analogy, excellence of metaphor, and the purposes achieved by their use, including clarification of objectives, diagnosis of abstract concepts, highlighting the rational through sensory perceptions, establishing arguments and proofs, education, encouragement, praise, criticism, reminder, and admonition. This is accomplished through the study of examples of proverbs mentioned by Shihab al-Khafaji in his exegetical margin, which is rich in Arab proverbs.
Primary Language | Arabic |
---|---|
Subjects | Tafsir |
Journal Section | ARAŞTIRMA MAKALESİ |
Authors | |
Early Pub Date | April 30, 2024 |
Publication Date | April 30, 2024 |
Submission Date | February 11, 2024 |
Acceptance Date | April 20, 2024 |
Published in Issue | Year 2024 Volume: 8 Issue: 1 |