The Wording and Meaning of Ḫab’ in Quran Within the Context of 27th/25th Verse in Chapter Neml.

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 118 - 140, 30.04.2025

Hasan Sarraoğlu

https://doi.org/10.31121/tader.1594122

Abstract

The word ḫab’ in the Quran means concealing, covering, and hiding. It also refers to everything that is unknown and unseen. This study focuses on the concept of ḫab’ as it appears in verse 25 of Surah An-Naml, one of the chapters that was revealed before the migration of Prophet Muhammed to Medina. It also aims to study possible meanings of the concept and its derivations and as found in the relevant verse. Analyses on this kind of rare or unfamiliar lexical items that have more than one meaning are important in that it contributes to revealing the subtle meanings of the Quran. Some concepts of the Quran can be better understood within specific literary, social, and cultural contexts in history. Lack of knowledge about the poems and culture of the Pre-Islamic period can make it difficult to reach the deep layers of these concepts. Many of the concepts in the Qur’an were also used during the period of the Pre-Islamic period, but with Islam, these concepts acquired new meanings. If this connection is not properly established, it can be difficult to understand the deep messages of the Quran. Interpreting a word in different ways either limits or expands its meaning. Therefore, in this study, by using ancient dictionaries, poems and exegesis books, basic roots of the word will be discussed and the development of its denotations and conceptual boundaries will be revealed. Especially, since poetry is considered as the Divan of the Arabs, the poems of Pre-Islamic age and the Divans containing them will be referred to in order to reach the root meaning of the concept. In this way, the uses of the word ḫab’ in various conceptual dimensions and aspects of meaning will be revealed, as well. Afterwards, the range of its meaning in the Qur’an and the differences regarding the interpretation of the relevant word in different exegetical traditions will be analysed. In order to identify conceptual differentiation, the document analysis method will be used therefore modern and classical sources will be examined and compared chronologically. The word ‘ḫab’ in the Quran appears as a concept with more than one typology of meaning, containing many mysteries. Although different meaning are associated with the word ḫab’ and its derivations, it is noteworthy that the meaning of concealment stands out as the primary one. This concept is associated with secrecy of the earth and the sky in relevant verse. Although many major commentators have restricted the meaning of the word ḫab’, primarily associated with secrecy, to rain and vegetation, it is possible to say that it expresses a general meaning.

Keywords

Exegesis, Quran, Verse, Ḫab’, Secrecy

لفظ "خبء" في سياق الآية الخامسة والعشرين من سورة النمل وأبعاده المعنوية في القرآن الكريم

Abstract

تعدّ لفظة "الخبء" في القرآن الكريم من الألفاظ ذات الدلالات المتعددة، حيث تحمل معاني مثل الإخفاء والتغطية والكتمان ، وتشمل أيضا كل ما هو مجهول أو غائب. تهدف هذه الدراسة إلى التركيز على لفظة "الخبء" الواردة في الآية الخامسة والعشرين من سورة النمل، وهي من السور التي نزلت قبل هجرة النبي محمد ﷺ إلى المدينة المنورة. كما تسعى الدراسة إلى تحليل معاني هذه اللفظة ومشتقاتها والاحتمالات الدلالية التي تحملها الآية. إن تحليل هذه الألفاظ الغريبة (غريب القرآن) مهم لفهم القرآن الكريم فهماً دقيقاً، كما يساهم في الكشف عن دقائق المعاني التي يحتويها. العديد من المفاهيم القرآنية يمكن فهمها بشكل أفضل من خلال السياقات الأدبية والاجتماعية والثقافية التاريخية. لكن نقص المعلومات حول شعر الجاهلية وثقافتها قد يشكل عائقاً أمام الوصول إلى الطبقات العميقة لهذه المفاهيم على الرغم من أن العديد من المفاهيم الواردة في القرآن كانت مستخدمة في فترة الجاهلية، إلا أن الإسلام أضاف إليها معاني جديدة. عدم فهم هذا الربط قد يؤدي إلى قصور في إدراك الرسائل العميقة للقرآن الكريم. وقد فسّر المفسرون لفظة "الخبء" بطرق مختلفة، مما أثر على تحديد معانيها سواء بتضييقها أو توسيعها. يُلاحظ أن هذه اللفظة لم ترد في القرآن الكريم إلا في موضع واحد، ولم تُتناول بالتحليل الكافي في الرسائل الأكاديمية أو الأبحاث. لذلك، تتميز هذه الدراسة بأهميتها وأصالتها، حيث تعتمد على مصادر كلاسيكية مثل المعاجم القديمة، والشعر الجاهلي، وكتب التفسير. سيتم تناول الأصل اللغوي للفظة "الخبء" وحدودها الدلالية، مع العودة إلى الشعر الجاهلي باعتباره ديوان العرب للوصول إلى الدلالات الجذرية. تهدف الدراسة إلى إبراز البعد المفاهيمي والمعنى المضموني للفظة "الخبء"، مع الإشارة إلى تعدد معانيها في القرآن الكريم والاختلافات في تفسيرها. سيتم استخدام منهج تحليل الوثائق، مع مراجعة المصادر التقليدية والحديثة بشكل زمني ومقارن. لفظة "الخبء" في القرآن الكريم تحتوي على أسرار ودلالات متعددة؛ رغم تنوع معانيها، يبرز معنى "الإخفاء" بوصفه المعنى الأساسي. يرتبط هذا المفهوم في الآية بغيب السماوات والأرض. وعلى الرغم من أن أغلب المفسرين قصروا معنى "الخبء" على "المطر والنبات"، إلا أنه يمكن القول بأن المعنى أعم وأشمل.

Keywords

التفسير, القرآن, الآية, الخبء, الإخفاء

Neml Sûresi’nin 27/25. Âyeti Bağlamında Ḫeb’ Lafzı ve Kur’an’daki Anlam Boyutu

Abstract

Kur’an’da geçen ḫeb’ (الْخَبْءُ) lafzı; gizlemek, örtmek, kapatmak gibi muhtelif anlamlara gelen kelimelerdendir. Özellikle bilinmeyen ve gâip olan her şeye de şamil olan bir sözcüktür. Bu çalışma, Hz. Peygamber’in Medine’ye hicretinden önceki dönemde inen sûrelerden biri olan Neml Sûresi’nin 27/25. ayetinde geçen ḫeb’ lafzının anlam analizine ve ayete yüklenen muhtemel manalara odaklanmayı amaçlamaktadır. Birçok anlam aksiyonuna sahip olan bu tür ğarîb lafızlar üzerine yapılan tahliller Kur’an’ın doğru anlaşılması bakımından önem arz ettiği gibi anlam inceliklerinin ortaya çıkarılmasına da katkı sağlamaktadır. Kur’an’da geçen bazı kavramlar, tarihteki belirli edebî, sosyal ve kültürel bağlamlar içinde daha iyi anlaşılabilir. Câhiliye şiirleri ve kültürüyle ilgili bilgi eksikliği bu lafızların derin katmanlarına ulaşmada zorluk yaratabilir. Kur’an’daki kavramların birçoğu/bazıları Câhiliye döneminde de kullanılıyordu ancak İslâmiyetle birlikte bu kavramlara yeni anlamlar yüklenmiştir. Bu bağlantının iyi kurulmadığı durumlarda Kur’an’ın derin mesajlarını kavramada yetersiz kalınabilir. Müfessirlerin de bu kelimeyi farklı şekillerde yorumlaması, kavramın anlamını sınırlandırmakta veya genişletmektedir. Burada kadim lugatlar, şiirler ve tefsir kitaplarından faydalanılarak ḫeb’ ifadesinin temel/kök manası ele alınacak, delâlet gelişimi ve kavramsal sınırları ortaya konulacaktır. Bilhassa şiirin Arab’ın divanı mesabesinde olmasından ötürü bu kelimeye ait kök manaya erişebilmek için Câhiliye şiirlerine, bunların yer aldığı divanlara müracaat edilecektir. Bu şekilde ḫeb’ sözcüğünün kavramsal boyutu ve mana muhtevasına dair kullanımları ortaya konulacaktır. Akabinde Kur’an’daki anlam yelpazesine ve mezhebî tefsirlerdeki yorum farklılıklarına değinilecektir. Kavramsal farklılaşmanın tespit edilebilmesi adına doküman analizi metodundan faydalanılacak, modern ve klasik kaynaklar kronolojik bir şekilde irdelenerek kıyaslamalar yapılacaktır. Kur’an’daki ḫeb’ (الْخَبْءُ) tabiri; içerisinde nice sırların mündemiç olduğu, birden fazla anlam tipolojisine sahip bir terim olarak karşımıza çıkar. Ḫeb’ lafzı ve türevlerinin kullanımlarında farklı anlamlara işaret edilse de birincil mana olarak “gizleme” anlamının öne çıktığı dikkat çeker. Bu ifade, ilgili ayette yeryüzü ve gökyüzünün gizliliğiyle ilişkilendirilmiştir. Ḫeb’ kelimesinin gizlilikle kastedilen anlam boyutu müfessirlerin çoğunluğunun bakış açısıyla “yağmur ve bitkiler” ekseninde sınırlandırılsa da kanaatimizce umûm ifade ettiğini söylemek mümkündür.

Keywords

Tefsir, Kur’an, Âyet, Ḫeb’, Gizlilik.

References

• Abdullah b. Abbas b. Abdülmuttalib. Mesâilu Nâfi’ b. el-Ezrak. Limasol: el-Ceffan ve’l-Câbî, 1413/1997.
• Abdülcevâd, Muhammed. Şecerü’d-dür. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1347/1968.
• Abdülhamid Ömer Ahmed Muhtar. Mu’cemü’l-lugati’l-ʿArabiyye el-Muâsıra. 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1429/2008.
• Alim Lugavî Kadîm. Şerḥu Dîvân Rü’be b. el-Ḥaccâc. thk. Dâhî Abdülbakî Muhammed. 3 Cilt. Kahire: Mecmaü’l-Lügal-ʿArabiyye, 1429/2008.
• Begavî, Ebû Muhammed Muḥyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdünnemir- Osman Cuma Dumayriyye. 8 Cilt. Riyad: Dârü Taybe, 1409/1989.
• Biḳāʿî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Cenâbizî, Sultan Muhammed. Beyânü's-Seâde fî Maḳâmâti'l-‘İbâde. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemî li’l-Matbûât, 1407/1997.
• Dâmin, Hâtim Sâlih, ʿAşeretü şuʿarâʾ muḳıllûn. Bağdat: Vizâretüt-Ta’lim, 1411/1990.
• Durmuş, İsmail – Çuhadar, Mustafa. “İbnü’r-Rûmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/186. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Düelî, Ebü’l-Esved, Dîvân. nşr. M. Hasan Âlü Yâsîn. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilal, 1417/1998.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. thk. Şeyh Adil Ahmed Abdülmevcûd, Şeyh Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrut: 1413/1993.
• Ebüssüûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-ʿaḳli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dârü İhyait-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Zehretü’t-tefâsîr. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, ts.
• Er, Rahmi. “Rü’be b. ʿAccâc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1989), 35/282. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yûsuf b. Îsâ b. Sâlih el-Hafsî el-Adevî. Himyânü'z-zâd ila dâri'l-meâd. 15 Cilt. Umman: Vizaretü't-Türâsi'l-Kavmi ve's-Sekâfe, 1411/1991.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Abdusselâm Serhan. 15 Cilt. Kahire: Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Tercüme, ts.
• Ezherî, Mustafa. et-Tebşîr vet-teşbî’. b.y., y.y., 1411/1990.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhim es-Samarraî. 8 Cilt. Beyrut: b.y., ts.
• Fettenî, Cemâlüddîn Muhammed Tâhir es-Sıddîkī. Mecmaü biḥâri’l-envâr. 5 Cilt. b.y.: Matbaatü Meclis-i Dâireti’l-Mu‛ârifi’l-‛Osmâniyye, 1387/1967.
• Halis, Zeki. “Kur’an’da Haşyet Kelimesinin Semantik Analizi ve Haşyet Duygusunun Kullanım Yerleri”. Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları (Dergi) XI, sy 5 (2016), 314-350. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.9413.
• Hamed, Abdullah Ḫadr. el-Kifâye fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr ve’d-dirâye. 30 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kalem, 1438/2017.
• Hammûş, Me’mûn. et-Tefsîrü’l-Me’mûn alâ menheci’t-tenzîl ve’s-ṣaḥîḥi’l-mesnûn. 8 Cilt. Dımeşk: Muvafakatü Vizareti’l- İ’lam, 1428/2007.
• Hatîb, Abdülkerîm Yûnus. et-Tefsîrü’l-Ḳurʾânî li’l-Ḳurʾân. 5 Cilt. Kahire: Dârü’l-Fikr el-ʿArabî, 1400/1979.
• Hevvârî, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru kitâbillâhi’l-ʿazîz. thk. el-Hac bin Saîd Şerîfî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Ğarbil-İslâmî, 1410/1990.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer b. Ahmed b. Muhammed. el-ʿİḳdü’l-ferîd. thk. Abdulmecid et-Terhînî. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1938.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsiru’t-taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tunusiyye, 1428/1984.
• İbn Bâdîs, Ebü’l-Fütûh Abdülhamîd b. Muhammed el-Mustafâ b. Mekkî. Tefsîru İbn Bâdîs fî mecâlisi’t-teẕkîr min kelâmi’l-ḥakîmi’l-ḫabîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1412/1992.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. b.y.: Camiatü Ümmi’l-Kura, 1430/2009.
• İbn Habîb, Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr. el-Münemmaḳ fî ahbâri Ḳureyş. thk. Hurşid Ahmed Faruk. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1405/1985.
• İbn Habîb, Ebû Mervân Abdülmelik es-Sülemî. Kitâbü’t-Târîḫ. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1429/2008.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî, Kitâbü’t-Tîcân fî mülûki Ḥimyer. thk. Merkezi'd-dirasat ve'l-ebhasi'l-Yemeniyye. San’a: y.y., 1374/1979.
• İbn Kesîr, Ebül-Fidâ İsmâil b. Ömer b. Kesîr el-Kuraşî ed-Dımeşkî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1418/1997.
• İbn Manzûr, Ebül-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mükrim. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr-ü Sadr, ts.
• İbn Ma‘sûm, Sadrüddîn Alî Hân b. Nizâmiddîn Ahmed b. Muhammed Ma‘sûm el-Hüseynî el-Medenî. eṭ-Ṭırâz’ül evvel. İran: Müessesetü Âli’l-Beyt li-İhyâi-turas, 1426/2006.
• İbn Saîd el-Mağribî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Mûsâ b. Muhammed b. Abdilmelik. Neşvetü’ṭ-ṭarab fî târîḫi Câhiliyyeti’l-ʿArab. thk. Nusret Abdurrahman. Amman: Mektebetü’l-Aksa, 1402/1982.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muḫaṣṣaṣ. 17 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1423/2002.
• İbnü’l-Ezrak, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Esbahî el-Mâlekī el-Gırnâtî. Ravżatü’l-aʿlâm bi-menzileti’l-ʿArabiyye min ʿulûmi’l-İslâm. 2 Cilt. Trablus: Külliyetü’d-Da’veti’l-İslâmiyye, 1429/1999.
• İbnür-Rûmî, Ebü'l-Hasan Ali bin Abbas bin Cüreyc. Dîvân. 6 Cilt. thk. Hüseyin Nassar, Kahire: Darül-Kütüb vel-Vesaikül-Kavmiyye, 1424/2003.
• Îcî, Muînüddin Ebü’l-Meâlî Muînüddîn Muhammed b. Abdurrahmân. Câmiʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Abdu'l-Hamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• İsfahânî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Muhammed b. Ca‘fer b. Hayyân el-Ensârî. Kitâbü’l-ʿAẓame. 5 Cilt. Riyad: Dârü’l-Azime, 1408/1998.
• İsfahânî, Ebû’l-Ferec Ali b. el-Huseyn. Kitâbu’l-Eğânî. thk. İhsân Abbâs vd. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1429/2008.
• Kannevcî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddîk Bahâdır Hân b. Hasen b. Alî. Fetḥu’l-beyân fî maḳāṣıdi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1412/1992.
• Kāsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kāsım el-Hallâk. Meḥâsinü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. b.y.: Dârü-İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, 1376/1957.
• Kaya, Ali. “Kur’an’da Fücûr Kavramının Anlam Alanı”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/2, (Ekim 2022), 772 - 792. https://doi.org/10.31121/tader.1143358.
• Komisyon. Mevsûʿatü’t-tefsîr el-mevḍûʾî. 36 Cilt. Riyad: Merkezu Tefsir lid-Dirâseti’l-Kur’âniyye, 1440/2019.
• Kummî, Ebû’l-Hasen Alî b. İbrâhîm b. Hâşîm. Tefsiru’l-Kummî. thk. es-Seyyid Tayyib el-Musavî el-Cezâirî. 10 Cilt. Necef: Matbaatü Necef, 1387/1967.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. 24 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turasi’l-Arabî, 1384/1965.
• Kutub, Seyyid. Fî Ẓılâli’l-Ḳurʾân. 6 Cilt. Kahire: Dârüş-Şürûk, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• Mazharî, Muhammed Senâullah Osmânî. Tefsîrü’l-Maẓharî. thk. Ahmed İzzu İnâye. Beyrut: Darü İhyâit-Turâsi’l-Arabî, 1425/2004.
• Mersafî, Seyyid b. Ali. Kitâbü Rağbeti’l-âmil min-kitâbi’l-kâmil. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’n-nahdâti'l-Mısriyye, 1348/1969.
• Meydânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Mecmaʿu’l-ems̱âl. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• Merzûkî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen. el-Ezmine ve’l-emkine. nşr. Halil el-Mansur. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Mizzî, Cemâluddin Ebu’l-Haccâc Yusuf. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. 35 Cilt. thk. Beşşâr Avvâd Maʼ rûf. Beyrut: Müesssesetüʼ r-Risâle, 1413/1992.
• Muhammed Hasen Hasen Cebel. el-Mu’cemu’l-iştiḳāḳīyyi’l-muassal li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 1431/2010.
• Neccâr İbrâhim Mustafa, Ahmed Ziyâd, Hamid Abdülkâdir Muhammed. el-Muʿcemü’l-vasîṭ. thk. Mecmau’l-Lüğa el-ʿArabiyye. b.y.: Mektebetüş-Şurûkid-Devliyye, 1424/2003.
• Pak, Süleyman. “Kur'ân'daki ille'l-Meveddete fi'l-Kurbâ' İfadesinin Manaya Delâleti Yönüyle Çevirisi ve Yorumu Üzerine Bir Değerlendirme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 8/1, (Nisan 2024), 308- 330. https://doi.org/10.31121/tader.1423836.
• Râfi‘î, Mustafa Sâdık. Târîḫu âdâbil’-‘Arab. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1394/1947.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. 11 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1417/1997.
• ——— Min Esrâri’t-tenzîl. Kahire: Darü’l-Müslim, ts.
• Sa‘dî, Abdurrahman b. Nâsır b. Abdillah. Teysîrü’l-Kerîmi’r-Raḥmân fî tefsîri kelâmi’l-Mennân. Riyad: Mektebetü Âbikân, 1422/2001.
• Safvet, Ahmed Zeki. Cemheretü ḫuṭabi’l-ʿArab fî uṣûri’l-ʿArabiyyeti’z-zâhire. 3 Cilt. Mısır: Mustafa El-Babi El-Halebi ve Evladuh, 1352/1923.
• Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. İmâm Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-Hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm. Baḥrü’l-ʿulûm. thk. Ali Muhammed Muavvid Âdil, Ahmed Abdülmevcûd. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ed-Dürrü’l-mens̱ûr fi’t-tefsîr bi’l-meʾs̱ûr. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 15 Cilt. Kahire: Merkezü Ḥicr li’l-buhūs ve’d-Dirāsāt el-‘Arabiyye ve’l-İslāmiyye, 1424/2003.
• Şa‘râvî, Muhammed Mütevelli. Tefsîrüş-Şa‘râvî. Mısır: Ahbârü’l-Yavm, 1418/1998.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fetḥu’l-ḳadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t-tefsîr. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1427/2007.
• Şeyh Ahmed Ridâ. Mu’cemü Metnil-Lüğa. 5 cilt. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayât, 1377/1908.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. 22 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemî li’l-Matbûât, 1417/1997.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerir. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. 26 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (Emînü’l-İslâm) el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. 10 Cilt. Beyrut: Darü'l-Ulûm, 1427/2006.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. Fütûḥu’l-ġayb fi (ve)’l-keşf ʿan ḳınâʿi’r-reyb. 17 Cilt. B.A.E: Câizetü Dubâi Ed-Devliyye li’l-Kurâni’l-Kerîm, 1434/2013.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Ebü'l-Esved ed-Düelî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/311. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Habîb Kusayr el-'Amilî. 10 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Türkmen, Hasan. “Kur’an’da Küfür Kavramının Semantik Analizi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 14/76 (Şubat 2021), 773-84. 10.17719/jisr.11224.
• ‘Uklî, Nemr b. Tevleb. Dîvân. thk. Muhammed Nebil Tarifi. Beyrut: Dâru Sâdır, 1421/2000.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. et-Tefsîrü’l-basîṭ. thk. Ahmed b. Muhammed b. Sâlih el-Hammâdî. 25 Cilt. Riyad: Silsiletur-Resâil el-Câmi’iyye, 1430/2008.
• Yaşar, Naif. A Semantic Study of Vocabulary of the Qur’an: A Comparative Study Based on Semitic Languages. 4 Cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdulcelil Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl’. Riyad: Mektebetü’l-Abîkân, 1418/1998.
• ———. Esâsü’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1319/1998.