Son Dönem Osmanlı Aydınlarının Oryantalistlerin Kur’an’a Yönelik İddialarına Verdiği Cevaplar Üzerine Bir İnceleme: Manastırlı İsmail Hakkı ve Şehbenderzâde Ahmed Hilmi Örneği

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 232 - 253, 30.04.2025

Ercan Şen

https://doi.org/10.31121/tader.1596834

Abstract

Geçmişten günümüze oryantalistlerin değişik zamanlarda ortaya attıkları iddialara karşı İslam dünyasının farklı bölgelerindeki ilim adamları tarafından reddiyeler yazılmıştır. Reddiye kaleme alan bu ilim adamları içerisinde son dönem Osmanlı aydınlarından bazıları da yer almıştır. Bu kapsamda Hollandalı oryantalist Reinhart Dozy’nin (ö. 1883) orijinal adı “Essai sur l’Histoire de l’Islamisme” olan ve Abdullah Cevdet’in (ö. 1932) Türkçeye “Târîh-i İslamiyyet” adıyla tercü-me ettiği esere İslam’a ve Kur’an’a yönelik iddia ve iftiralardan dolayı İslam dünyasında ve özellikle son dönem Osmanlı ilmî çevrelerinde pek çok reddiye yazılmıştır. Bu reddiyeler içeri-sinde Manastırlı İsmail Hakkı’nın (ö. 1912) “Hak ve Hakikat” isimli kitabı ve Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin (ö. 1914) “Tarih-i İslam” isimli çalışması içerikleri ve kapsamları açı-sından oldukça dikkat çekmiştir. Mezkûr reddiyelerde temelde Dozy’nin dile getirdiği iddia ve suçlamalar merkeze alınırken bunun yanında diğer başka oryantalistlerin iddiaları da muhtelif açılardan cevaplandırılmıştır. Bu çalışmada Osmanlı son dönem ilim ve fikir adamlarından Ma-nastırlı İsmail Hakkı ile Şehbenderzâde Ahmed Hilmi’nin oryantalist çevrelerce Kur’an hakkında dile getirilen iddialara verdikleri cevaplara ilişkin Kur’an’ın kaynağı, vahyin mahiyeti, Kur’an’ın üslûp özellikleri, Kur’an’ın muhtevası ve benzeri bazı başlıklar üzerinden söz konusu iki eser merkeze alınarak analitik bir yöntemle bazı tespitler ve tahliller yapılmıştır. Yine bu çalışmada oryantalistlerin Kur’an hakkında öne sürdükleri iddiaların son dönem Osmanlı’da nasıl bir karşı-lık bulduğu ve onlara hangi yönlerden cevaplar verildiği ortaya konulmuştur. Araştırmamızda elde edilen bulgulara göre her iki ismin kaleme aldıkları reddiyelerde metot ve muhteva olarak farklı hususların öne çıktığı görülmüş olup Dozy tarafından ileri sürülen eleştirilere dinî, ilmî ve felsefî açılardan çeşitli cevaplar verdikleri tespit edilmiştir.

Keywords

Tefsir, Kur’an, Oryantalist, Dozy, Reddiye.

Ethical Statement

* Bu makale, 17-18 Mayıs 2014 tarihleri arasında Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde gerçekleştirilen “Türkiye’de Kur’an ve Tefsir Çalışmaları Çalıştayı-1- Cumhuriyet Öncesi (1880-1922 Arası)” isimli toplantıda sözlü olarak sunulan ancak tam metni hiçbir yerde yayımlanmayan “Son Dönem Osmanlı Aydınlarının Kur’an’a Yönelik Oryantalist İddialara Verdiği Cevaplar Üzerine Bir İnceleme: Manastırlı İsmail Hakkı Ve Şehbenderzâde Ahmed Hilmi Örneği” adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş hâlidir.

دراسة مقارنة لردود المفكرين العثمانيين المتأخرين على دعاوى المستشرقين حول القرآن: إسماعيل حقي المنستيرلي والفيليبيلي أحمد حلمي

Abstract

قد كتب العلماء في مختلف مناطق العالم الإسلامي، عبر التاريخ وحتى يومنا هذا، ردودًا على الادعاءات التي أثارها المستشرقون في أوقات مختلفة. من بين هؤلاء العلماء الذين كتبوا إلى رِدِّيّة كان هناك أيضًا بعض من مثقفي الدولة العثمانية في الفترة الأخيرة. في هذا السياق، ألّف المستشرق الهولندي راينهارت دوزي (ت.1883) كتابًا بعنوانه الأصلي “Essai sur l’Histoire de l’Islamisme”، والذي ترجمه عبد الله جودت (ت.1932) إلى التركية بعنوان "تاريخ إسلاميت". وقد أثار الكتاب العديد من الادعاءات والافتراءات ضد الإسلام والقرآن، مما أدى إلى كتابة العديد من الردود عليه في العالم الإسلامي، وخاصة في الأوساط العلمية العثمانية في أواخر عهدها .تُعَدُّ كِتَابَةُ "حق وحقيقة" لماناسترلي إسماعيل حقي (ت.1912) وعملُ ”تاريخ الإسلام“ لشيخ بندرزاده فيليبيلي أحمد حلمي (ت.1914) من بين هذه الردود من الأعمال التي لفتت الانتباه بشدة من حيث محتواها ونطاقها .في الردود المذكورة، تم التركيز بشكل أساسي على الادعاءات والاتهامات التي طرحها دوزي، بالإضافة إلى الرد على ادعاءات مستشرقين آخرين من زوايا مختلفة. إظهارًا للنتائج التي تم التوصل إليها في بحثنا، تبين أن هناك اختلافات بارزة من حيث المنهج والمحتوى في الردود التي كتبها كل من الاسمين المذكورين، وتم تحديد أنهم قد قدموا إجابات متنوعة على الانتقادات التي طرحها دوزي من النواحي الدينية والعلمية والفلسفية.

Keywords

التفسير, القرآن, المستشرق, دوزي, الرد

An Analysis on the Responses of the Late Ottoman Intellectuals to the Orientalists’ Cla-ims on the Qurʾān: The Case of Manastirli Ismail Hakki and Shahbenderzade Ahmed Hilmi

Abstract

From the past to the present, it is known that some of the claims put forward by orientalists at different times have been refuted by scholars from various parts of the Islamic world. In this framework, some of the claims of the orientalists also affected some Ottoman intellectuals, who soon wrote refutations against their views. In this context, the work of the Dutch orientalist Reinhart Dozy (d. 1883), originally titled “Essai sur l'Histoire de l'Islamisme” and translated into Turkish by Abdullah Cevdet (d. 1932) under the title “Târîh-i İslamiyyet”, was written many refutations in the Islamic world and especially in the late Ottoman scholarly circles due to its claims and slanders against Islam and the Qurʾān. Among these refutations, Manastırlı Ismail Hakkı's (d. 1912) "Hak ve Hakikat" and Shahbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi's (d. 1914) “Ta-rih-i İslam” attracted much attention in terms of their content and scope. Because in the afore-mentioned refutations, Dozy's allegations and accusations were taken as the centre, while the claims of other orientalists were also tried to be answered from various angles. In this study, some determinations and analyses have been made with an analytical method by focusing on the two works in question on the source of the Qurʾān, the nature of revelation, the stylistic features of the Qurʾān, the content of the Qurʾān and some similar titles regarding the answers given by the late Ottoman scholars and intellectuals Manastirli Ismail Hakki and Shahbenderzade Ahmed Hilmi to the claims made by orientalist circles about the Qurʾān. In this study, it is also revealed how the claims put forward by orientalists about the Qurʾān found a response in the late Otto-man period and in what ways they were responded to. According to the findings obtained in our research, it has been seen that different issues in terms of method and content stand out in the refutations written by both names, and it has been determined that they give various answers to the criticisms put forward by Dozy from religious, scientific and philosophical perspectives.

Keywords

Tafsīr, Qur’ān, Orientalist, Dozy, Refutation.

References

• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ - ʿÂdil Murşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Bektaş, Emine. II. Meşrutiyet Dönemi Entelektüel Hayatının Önemli bir Siması: Şehben-derzâde Filibeli Ahmed Hilmi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Bilgin, Muharrem Samet. Dozy’e Yazılan Türkçe Reddiyeler. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Bulut, Yücel. “Oryantalizmin Tarihsel Gelişimi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 2/3 (2002), 13-38.
• Ceylan, Betül. Reinhart Dozy’nin Tarih-i İslamiyet Adlı Eserinin Felsefi Açıdan İncelenmesi (İsmail Fenni, Manastırlı İsmail Hakkı, Filibeli Ahmet Hilmi Örneği). Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çimen, Fatih. “Dozy’nin Hz. Peygamber ve Hadislere Dair Bazı İddialarına İsmail Fenni Ertuğrul’un Cevapları”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/1 (2021), 225-242.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Tarih-i İslamiyet. çev. Abdullah Cevdet. 2 Cilt. Mısır: Matbaa-i İctihad, 1908.
• Ekici, Mehmet Zeki. II. Meşrutiyet Dönemi Fikir Adamı Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hil-mi, Hayatı ve Eserleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Ekiz, Necmeddin Salih. Oryantalizm ve Kur’an: Alman-Yahudi Oryantalizminde Kur’an’a Bakış. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2023.
• Ekiz, Necmeddin Salih. “What Do Orientalist Qurʾānic Studies Mean For a Muslim?” Journal of Tafsir Studies 7/Special Issue (2023), 305-351.
• Ertuğrul, İsmail Fenni. Kitab-ı İzâle-i Şükûk: Dozy’nin Tarih-i İslamiyyet’i Üzerine Reddiye. İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1928.
• Filibeli, Şehbenderzade Ahmed Hilmi. Tarih-i İslam. 2 Cilt. Kostantiniye: Hikmet Matbaası, 1326.
• Gökkır, Bilal. “Modern Dönemde Kur’an Tarihinin Ortaya Çıkışı: Kur’an’ın Korunmuşluğu Hususunda Oryantalist İddialar ve Müslümanlardan Cevaplar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012), 9-28.
• Hanioğlu, M. Şükrü. Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstan-bul: Üçdal Neşriyat, 1981.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Osmanlı Aydınlarınca Dozy’nin Tarih-i İslamiyyet’ine Yöneltilen Ten-kitler”. İslam Araştırmaları Dergisi 3 (1999), 197-213.
• Hatip, Abdülaziz. Kur’an ve Hz. Peygamber Aleyhindeki İddialara Cevaplar. İstanbul: Nesil Yayınları, 1997.
• Hughes, Aaron W. Muslim Identities-An Introduction To Islam. Newyork: Columbia Univer-sity Press, 2013.
• İbn Hişâm, Ebû Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişâm el-Ḥimyerî. es-Sîretu’n-Nebeviyye. thk. Muṣṭafâ es-Saḳḳâ v.dğr. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Muṣṭafâ el-Bâbî’l-Ḥalebî, 1375/1955.
• Jeffery, Arthur. “The Textual History of the Qur’an”. The Journal of Middle East Society 1/2 (1947), 35-49.
• Manastırlı, İsmail Hakkı. Hak ve Hakikat. Dârülhilâfetilaliyye: Sıratı Müstakim Matbaası, 1329.
• Mâturîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed. Teʾvîlâtu Ehli’s-Sunne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Muḳâtil b. Suleymân, Ebû’l-Ḥasen Muḳâtil b. Suleymân el-Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Su-leymân. thk. ʿAbdullâh Maḥmûd Şeḥâte. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 1423/2002.
• Necmettin, Gökkır vd. (ed.). Kur’an Araştırmaları ve Oryantalizm. İstanbul: İfav Yayınları, 2023.
• Özdemir, Mehmet. “Dozy, Reinhart Pieter Anne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/513-514. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özervarlı, M. Sait. “Şehbenderzâde Ahmed Hilmi (Fikirleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/425-427. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn. Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• Selahattin Sönmezsoy. Kur’an ve Oryantalistler. Ankara: Fecr Yayınları, 1998.
• Şen, Ercan. “Manastırlı İsmail Hakkı’nın Fusûlu’t-teysîr fî usûli’t-tefsîr Adlı Eseri ve Tefsir Usûlüne Katkısı”. İlted: İlahiyat Tetkikleri Dergisi 53 (2020), 17-40.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-Beyân fî Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳur’ân. thk. ʾAḥmed Muḥammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1420/2000.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Târîḫu’r-Rusul ve’l-Mulûk ve Ṣılatu Târîḫ eṭ-Ṭaberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs̱, 1387/1967.
• Temizer, Aydın. Kur’an’ın Benzersiz Üslubu. İstanbul: İfav Yayınları, 2022.
• Uçman, Abdullah. “Şehbenderzâde Ahmed Hilmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. 38/424-425. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uğur, Hakan. “Avrupa’da Oryantalizmin Ortaya Çıkışı ve Dozy’nin İslam’ın Aslîliği Hakkındaki İddialarına Karşı İsmail Fenni Ertuğrul’un Savunması”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48 (2019), 175-195.
• Uğur, Hakan. “Oryantalist Dozy’nin Kur’an Hakkındaki İddialarına İsmail Fenni Ertuğrul’un Verdiği Cevaplar”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (2019), 399-428.
• Uğur, Hakan. “Osmanlının Son Döneminde Oryantalistlerin Kur’an Hakkındaki İddialarına Karşı Osmanlı Ulemasının Yapnğı Çalışmalar-İsmail Fennf Ertuğrul Örneği”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları-II. 507-548. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2013.
• Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî. Esbâbu’n-Nuzûl. thk. Kemâl Besyûnî Zağlûl. Beyrut: y.y., 1411.
• Yaşar, Naif. Oryantalistlere Göre Kur’an’ın Kaynağı ve Metinleşmesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Yasin. “Batılı Münekkitler ve Dozy’nin Kur’an-ı Kerim, Vahiy ve Hz. Muhammed’e Yönelik Tenkitlerine Müslümanların Cevabı: Filibeli Hilmi Örneği”. Dini Araştırmalar Dergisi 22/55 (2019), 77-95.
• Yılmaz, Yasin. “Filibeli Ahmet Hilmi’nin Tarih-i İslam Adlı Eseri Özelinde Dozy ve Müsteşriklerin İddialarıyla İlgili Bazı Mülahazalar”. Turkish Studies 12/2 (2017), 283-300.
• Yılmaz, Yasin. “Filibeli Ahmet Hilmi’nin Tarih-i İslam Özelinde Dozy’nin Hz. Peygamber’e Yönelik İddialarına Verdiği Bazı Cevaplar”. Kesit Akademi Dergisi 8 (2017), 37-60.
• Zerenay Avan, Canan - Akdemir, Hikmet. “Çağdaş Dönemde Kur’an Vahyinin Kaynağına Dair Görüşler”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 7/2 (2023), 466-485.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: İsa el-Babi el-Halebi, ts.