Müneccimbaşı Ahmed Dede'nin Mütâlaa Âdâbına Dair Feyzu'l-Harem Adlı Risâlesinin İnceleme ve Tahkiki

Year 2020, Volume: 3 Issue: 1, 41 - 120, 30.06.2020

Hüseyin Örs

https://doi.org/10.5281/zenodo.3904497

Abstract

İslam medeniyeti tarihinde ortaya çıkan ilimlerden bir kısmı belli kurucu imamlara atfedilirken bazıları ise atfedilmez. Bu çalışmada görece geç bir dönemde bir ilim dalı formuna sokulan mütâlaa ilmi ile onun kurucu figürü olarak Müneccimbaşı Ahmed Dede ele alınmaktadır. Daha çok tarihçi kimliği ile bilinen Müneccimbaşı’nın aklî ve dil ilimlerine dair birçok eseri bulunmakta ve ilgilendiği ilim dallarına yenilikler getiren muhakkik bir âlim olarak bilinmektedir. Derin incelemelerde bulunmanın esasları olarak da ifade edilebilen ve lafız-mâna ilişkisi üzerine kurulu olan mütâlaanın öneminin bilincinde olan Müneccimbaşı, Mekke’de sürgünde iken 1102/1691 yılında Feyżü’l-Harem adlı risâlesi ile bu ilmi gerçek anlamda kurmuştur. Müneccimbaşı bu risâlesinde İslam eğitim tarihinin hocadan ve kitaptan ilim öğrenme yollarından ikincisi olan kitaptan bilgi alma yolunun temel koşulları ve yöntemini incelemektedir. Böylece bir hoca vasıtasıyla olmasa dahi bilginin sağlıklı bir şekilde kitaplardan nasıl çıkartılacağı, nasıl bir yöntem takip edileceği, hangi noktalara dikkat edileceği, karşılaşılabilecek muhtemel hatalar ve bunların çözümleri, bilginin meleke hâline getirilmesi için neler yapılması gerektiği gibi birçok noktayı aydınlatmaktadır. Bu anlamda ilim talipleri için rehber bir kitap olarak vasıflandırılabilecek bir eser hazırlamıştır.

Keywords

Müneccimbaşı Ahmed Dede, mütâlaa, Feyżü’l-Harem, müzâkere, münâzara, âdâbü’l-bahs

Thanks

Bu çalışma Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığında yapmış olduğum “Müneccimbaşı Ahmed Efendi’nin Mutâla‘a Âdâbına Dair Feyzü’l-Harem Adlı Risalesinin İnceleme-Tahkik ve Tercümesi” adlı uzmanlık tezinden istifade edilerek hazırlanmıştır. Farklı şekillerdeki katkılarından dolayı Seher Erdem Örs’e, Abdulkadir Yılmaz’a, Hasan Umut’a ve dergi hakemlerine içtenlikle teşekkür ederim.

A Critical Edition and Analysis of Müneccimbaşı Ahmed Dede’s Treatise on Art of Reading Entitled Fayd Al-Haram

Abstract

In this study, the science of private reading (mutala‘a) which was put into the form of a science in a relatively late period, and prominent Ottoman scholar Müneccimbaşı Ahmed Dede (d.1113/1702) as its founding figure have been analyzed. Müneccimbaşı, who is mostly known as historian, has many works on intellectual and linguistic studies and is known as a great scholar who brings innovations to his disciplines. Müneccimbaşı was aware of the importance of the mutala‘a, which can
be expressed as the basis of deep reading and which is based on the word-meaning relationship. While researching the life and works of Müneccimbaşı, the manuscript copies of his works were examined one by one and their chronology was has been created. It is also examined the concept of mutalaa and the treatises that were written in this field before Müneccimbaşı. In the last part, the treatise of the Müneccimbaşı was introduced briefly and the text of the critical edition, which was formed based on four manuscript copies, has been added at the end.

Keywords

Müneccimbaşi Ahmed Dede, Fayd al-Ĥaram, art of reading, mutala‘a, discipline of dialectics, discussion, disputation

References

• Abdellatif, Yahia. Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah el-Mevlevî’nin Tefsir İlmindeki Bazı Konuların Beyanına Dair Risâle’si: İnceleme ve Tahkik. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ağırakça, Ahmet. “Müneccimbaşı, Ahmed Dede”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15 Mayıs 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/muneccimbasi-ahmed-dede
• Âmidî, Seyfüddîn. Keşfü’t-temvîhât fî şerĥi’r-Râzî ‘ale’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1431/2010.
• Arıcı, Müstakim (ed.). İlimleri Sınıflamak: İslam Düşüncesinde İlim Tasnifleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Atsız, H. Nihal. “Müneccimbaşı Şeyh Ahmed Dede Efendi Hayatı”. Konya Dergisi V/34 (1940), 1945-1953.
• Aydüz, Salim. Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık ve Müneccimbaşılar. İstanbul: Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bilim Tarihi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Aykıt, Asiye. Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin Şerhu Ahlak-ı Adud Adlı Eseri, Metin Tahkiki ve Değerlendirme. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı İslam Felsefesi Bilim Dalı, Doktora Tezi, Haziran 2013.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Mehmed IV [AE.SMMD.IV]. No. 101/11833.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İbnülemin Tevcihat [İE.TCT]. No. 1/37.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Müneccim Başı Ahmed Dede’nin’“Adab-ı Mutalaa’ Adlı Risâlesinin Tahlili”. Internatıonal Journal of The Asıan Phılosophıcal Assocıatıon 7/2 (July 2014), 69-77.
• Bosnevî, Abdullah b. Muhammed b. Abdullah. Risâle fî âdâbi’l-müŧâla‘a. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 704, 33b-36b.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. thk. Âdil Enver Hıdır. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Basım, 1434/2013.
• Dalkırdan, Tuğçe. Osmanlı’da İlm-i Nücum ve Münnecimler (1580-1839). Mersin: Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Rouayheb, Khalid. Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century. New York: Cambridge University Press, 2015.
• Ezherî, Ahmed Hüseyin. el-Mutâli‘ fî Âdâbi’l-Mutâli‘, Kahire: Dâru’l-İhsân, 2017.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Ta‘lîm ile İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”. Dîvân İlmî Araştırmalar. 18 (2005/1), 115-173.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Muśtaśfâ min ‘ilmi’l-uśûl. thk. Nâcî es-Suveyd. 2 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1430/2009.
• Gıfârî, Hâmid b. Burhân b. Ebî Zer. Risâle fî âdâbi’l-müŧâla‘a. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3341, 123b-125b.
• Gökbunar, Abdülmüttalip. Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin Gayetü’l-Beyan fi Dekaiki İlmi’l-Beyan İsimli Eserinin Tahkiki. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Haddâd, Ebû Yahyâ. Erbaʻa resâil fî âdâbi’l-‘ilm ve muķaddimâtihî Feyżü’l-ĥarâm. Kahire: Mektebetü’-Tevfikiyye, 2013.
• Hamevî, Mustafa b. Fethullah (ö.1123). Fevâ’idü’l-irtiĥâl ve netâ’icü’s-sefer fî aħbâri’l-ķarni’l-ĥâdî ‘aşer. thk. Abdullah Muhammed el-Kenderî. 4 cilt. Suriye: Darü’n-Nevâdir, 2011.
• İbn Cemâ‘a, Bedreddîn. Teźkiretü’s-sâmi‘ ve’l-mütekellim fî edebi’l-‘âlim ve’l-müte‘allim. thk. Muhammed b. Mehdî el-Acemî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 2012.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Haśâ’iś. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• İbnü’s-Salâh, Takiyyüddîn Osman eş-Şehrezûrî. Fetâvâ ve mesâ’il İbni’ś-Śalâh. thk. Abdülmuti Emin Kal‘aci. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1. Basım, 1406/1986.
• İsferâyînî, İsâmüddîn. Risâle-i İsti‘âre. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1878, 158a-166b.
• Müneccimbaşı, Ahmed b. Lutfullah el-Mevlevî Dede. Feyżü’l-ĥarâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 3034, 160b-188b.
• Örs, Hüseyin. “Derin Okumanın Esasları: Mutâla‘a Hakkında Mechûl Bir Risâle”. 6. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi -Bildiriler Kitabı-1, 10-13 Mayıs 2017, Muş. ed. Kadir Budak vd.. 193-195. İstanbul: İlmi Etütler Derneği, 2017.
• Örs, Hüseyin. “Taşradan Merkeze Sorular: Molla Çelebi el-Âmidî’nin Sorularında Fıkıh”. Osmanlı’da İlm-i Fıkıh. ed. Mürteza Bedir vd.. 257-298. İstanbul: İSAR Yayınları, 2017.
• Öztop, Abdullah. “Gün Yüzüne Çıkmayı Bekleyen Kıstâs: İlimler Tasnifi için Mebâdi-i Aşera”. III. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi, Bildiriler Kitabı II. ed. Nuriye Kaya v.d.. 217-225. İstanbul: İlmi Etütler Derneği, 2014.
• Smith, Mikaeel. Enlightenment from the Sacred Precinct- Fayd al-Haram, USA: İmam Ghazali Institute, 2017.
• Sözüdoğru, Hatice Arslan. “Tarihçi Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah ve Eseri Camiʻu’d-Duvel’in Son Kısmı Hakkında Yeni Bulgular”. EKEV Akademi Dergisi. 13/40 (Yaz 2009), 349-359.
• Süyutî, Celâleddîn. el-İķtirâĥ. thk. Abdülhakîm Atiyye. Beyrut: Dâru’l-Beyrutî, 2006.
• Şerbetçi, Azmi. “Kutbüddîn-i Şîrâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/kutbuddin-i-sirazi (15.06.2020).
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-Fuzalâ. haz. Ramazan Ekinci. 4 cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2018.
• Tûsî, Nasîrüddin. Şerĥü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. Kum: Matba‘atü’n-Neşri’l-Belâğa, 1435.
• Türker, Ömer. “İslam Düşüncesinde İlimler Tasnifi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi III/22 (2011/1), 533-556.
• Yıldız, Musa. “Bir Dilci Olarak Müneccimbaşı Ahmed Dede”. EKEV Akademi Dergisi II/2 (2000), 105-122.
• Yıldız, Musa. “Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin Risâle fi’l-Kinâye ve’t-Ta’rîz’i”, İslâm Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 43-68.
• Zernûcî, Burhâneddin. Ta‘lîmü’l-müte‘allim fî ŧarîķi’t-ta‘allüm. thk. Salah Muhammed - Nezir Muhammed. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2014.