Çanakkale Savaşı'nda Müttefiklik ve Alman Kaynakları

Year 2024, Volume: 22 Issue: 42, 1 - 30, 31.12.2024

Yusuf Ziya Altıntaş

https://doi.org/10.55842/talid.1577160

Abstract

Çanakkale Savaşı, Birinci Dünya Savaşı’nın ilk aylarında Osmanlı Devleti’nin fiilen bu savaşa dâhil olmasından kısa süre sonra başlayan ve esas merkezi Avrupa olan büyük savaşın kaderini etkileyen cephelerinden birisidir. Savaşa katılan pek çok devletin bu cephede doğrudan veya dolaylı biçimde yer alması yerli kaynakların yanı sıra yabancı dillerde de Çanakkale Savaşı’na dair büyük bir literatür birikiminin oluşmasını beraberinde getirmiştir. Pek az istisnası olmakla birlikte Osmanlı/Türkiye tarih yazımında Çanakkale Cephesi, “yedi düvele karşı kazanılan” ve “Millî Mücadelenin ruhunu oluşturan” büyük bir zafer olarak öne çıkmaktadır. Çanakkale Zaferi bu yüzden Türk tarihçilerinin en fazla ilgi gösterdikleri konulardan biridir. Bu yoğun ilgiye rağmen Birinci Dünya Savaşında müttefiklik ilişkisi içerisinde bulunulan Almanya’nın Çanakkale’deki yerini ve katkısını, bu alana dair kaynak zenginliğini de içeren çalışmaların azlığı dikkati çekmektedir. Bu makalede Çanakkale Savaşı’ndaki Alman varlığı ve etkinliğine dair kaynaklar müttefiklik ilişkisi ve tarih yazımı çerçevesinde ele alınacaktır.

Keywords

Çanakkale Savaşı, Alman kaynakları, müttefiklik, tarih yazımı, Osmanlı-Alman ittifakı.

The Allıance In The Dardanelles War And German Sources

Abstract

The Dardanelles War is one of the fronts that affected the fate of the great war, which started in the first months of the World War I, shortly after the Ottoman Empire's de facto involvement in this war, and whose main centre was Europe. The fact that many states participating in the war took part in this front directly or indirectly has led to the accumulation of a large body of literature on the Battle of Çanakkale in foreign languages as well as domestic sources. With very few exceptions, in Ottoman/Turkish historiography, the Gallipoli Front stands out as a great victory ‘won against the Seven Heavies’ and ‘forming the spirit of the National Struggle’. For this reason, the Çanakkale Victory is one of the topics that Turkish historians pay the most attention to. Despite this intense interest, it is noteworthy that there is a lack of studies on the place and contribution of Germany, which was in an allied relationship in the First World War, in Çanakkale, including the richness of resources in this field. In this article, the sources on the German presence and activity in the Gallipoli War will be discussed within the framework of the alliance relationship and historiography.

Keywords

Dardanelles War, German sources, alliance, historiography, Ottoman-German alliance.

References

• Arşiv Kaynakları
• Bundesarchiv Militärarchiv (BArch MA)
• BArch MA, RM 40
• BArch MA, RM 40/1
• BArch MA, MSG 2/10873
• Politisches Archiv des Auswärtigen Amts (PA AA)
• PA AA, RZ 201/13320 vd.
• Basılı Eserler ve Araştırmalar
• Albayrak, Muzaffer, Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri, Ankara: T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2005.
• Alkan, Necmettin, “Alman Kaynaklarına Göre Çanakkale Savaşı ve Zaferi,” Belleten c. 80, sy. 289 (2016), s. 899-938. https://doi.org/10.37879/belleten.2016.899.
• Altıntaş, Yusuf Ziya, “Cihan Harbi ve Osmanlı-Alman İttifakının Balkan Kilidi,” İçinde The Balkans: History, Religion and Society, ed. Sevba Abdula ve Semran Murtezani, Skopje: IDEFE, 2024, s. 125-146.
• ———, “Çanakkale Kara Savaşlarına Osmanlı-Alman Donanmasından Bir Katkı: Alman Deniz Yüzbaşı R. Firle’nin Terekesinden Goliath Zırhlısının Batırılışı,” Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, sy. 29 (2019), s. 31-46.
• ———, Çanakkale Savaşı’nda Alman Bahriyeliler, İstanbul: Küre Yayınları, 2024.
• ———, “Goltz Paşa’nın 18 Mart öncesi Alman İmparatoru II. Wilhelm’e Sunduğu Raporunda Çanakkale’deki Durum ve Cephenin Önemi Hakkındaki Değerlendirmeleri,” İçinde 105. Yılında Çanakkale Muharebelerine Bakış, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2020, s. 12-27.
• ———, “Guido von Usedom,” İçinde Çanakkale Savaşları Ansiklopedisi. İstanbul: Çanakkale Savaşları Enstitüsü, 2023. https://canakkalesavaslariansiklopedisi.com/content/guido-von-usedom/.
• Aslan, Rüstem ve Atabay, Mithat (ed.), Çanakkale Boğazı 1915 Deniz Savaşları: W. von Thomson Hamidiye Günlüğü, Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2018.
• Babüroğlu, Naim, “Çanakkale Muharebelerinde Osmanlı ve Alman Komutanlarının Askerî Planları ve Alınan Sonuçlar”, Doktora tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2016.
• Beşikçi, Mehmet, Cihan Harbi’ni Yaşamak ve Hatırlamak: Osmanlı Askerlerinin Cephe Hatıraları ve Türkiye’de Birinci Dünya Savaşı Hafızası, İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Deniz Harekâtı, c. 8, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1976.
• Birinci Dünya Savaşı’nda Çanakkale Cephesi I-II-III, c. 5, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2012.
• Bleeck-Schlombach, Emil, Allah il Allah: Mit den Siegesfahnen an den Dardanellen und auf Gallipoli, Leipzig: Zehrfeld, 1916.
• ———, Çanakkale Allah illallah: Zafer Sancaklarıyla Çanakkale Boğazı ve Gelibolu’da, çev. Rüstem Aslan, İstanbul: Vapur, 2018.
• Bossert, Erwin, Der Kampf um die Dardanellen, Pforzheim: Vaterland-Verlag, 1925.
• Buddecke, Hans Joachim, Çanakkale Üzerinde Bir Şahin, çev. Bülent Erdemoğlu, İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2009.
• ———, El Schahin (der Jagdfalke): Aus Meinem Fliegerleben, Berlin: August Scherl, 1918.
• Bülow, Bernhard von, Die deutschen Dokumente zum Kriegsausbruch 1914, 5 cilt, Berlin: Deutsche Verlagsanstalt für Politik und Geschichte, 1922.
• Çalık, Ramazan, “Çanakkale Muharebelerine Alman Bakışı,” Osmanlı Araştırmaları Dergisi, sy. XX (2000), s. 355-383.
• Çanakkale Muharebelerinde Müstahkem Mevki Cerideleri 1-2, Ankara: Genel Kurmay Başkanlığı, 2019.
• Çolak, Mustafa, “Çanakkale Savaşları ve Almanya,” Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 8, sy. 16 (2010), s. 35-49.
• ———, “Çanakkale Savaşları ve Müttefik Almanya,” İçinde 100. Yılında Çanakkale: Sempozyum Tebliğleri, ed. Aykut Ertuğrul, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2016, s. 141-157.
• ———, “Çanakkale’de Yalnız Bırakılan Bir Müttefik: Almanya’nın Osmanlı İmparatorluğuna Yardım Çabaları,” Türkler, c. 13, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 377-383.
• Daniels, Emil, “Der Kampf um die Dardanellen im Jahre 1915,” ed. Walther Schotte, Sonderausdruck aus den Preußischen Jahrbücher 182, Berlin: Verlag von Georg Stille, 1920.
• Die Operationen des Jahres 1915 die Ereignisse im Westen und auf dem Balkan vom Sommer bis zum Jahresschluß, c. 9, Weltkrieg 1914 bis 1918, Berlin: Mittler, 1933.
• Erdmann, Gustav Adolf, Die Dardanellen: Konstantinopel und die Meerengen einst und jetzt, Bielefeld-Leipzig: Velhagen & Klasing, 1915.
• Esenkaya, Ahmet, “Çanakkale Savaşında Türk-Alman Birlikteliği,” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, c. 6, sy. 6-7 (2009), s. 15-42.
• Feldmann, Otto von, “Das Oberkommando der Meerengen in den Dardanellen 1914 bis 1918,” Marine-Rundschau, c. 44 (Temmuz 1939), s. 640-653.
• Firle, Rudolf, “Die Vernichtung des englischen Linienschiffes Goliath,” Auf See Unbesiegt: Erlebnisse im Seekrieg – Erzählt von Mitkämpfern, 2. bs, c. 1, Münih: J. F. Lehmanns Verlag, 1922, s. 39-48.
• Gencer, Mustafa, “Çanakkale Savaşlarında Alman Yardımı (1914-1916),” I. Uluslar Arası Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Türk-Alman İlişkileri Sempozyumu [Das Erste Internationale Symposium zu den Deutsch-Türkischen Historischen Kulturellen Beziehungen], Konya: Konya Valiliği, 2010, s. 237-245.
• ———, “Çanakkale Savaşlarında Türk-Alman İlişkileri,” Çanakkale Tarihi, ed. Mustafa Demir, c. IV, İstanbul: Değişim Yayınları, 2008, s. 1891-1904.
• Görgülü, İsmet, “Çanakkale Cephesi’nde Almanların Niyeti,” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, c. 1, sy. 1 (2003), s. 161-182.
• ———, “Çanakkale Zaferi Üzerine Alman İddiaları,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. 10, sy. 28 (1994), s. 105-136.
• Grüßhaber, Gerhard, The “German Spirit” in the Ottoman and Turkish Army, 1908-1938: A history of military knowledge transfer, Berlin: De Gruyter, 2018.
• ———, Türk Ordusunda Alman Ruhu: Bir Askeri Teknoloji Transferi Tarihi. çev. Bozkurt Leblebicioğlu, İstanbul: Say Yayınları, 2022.
• Heichen, Walter, Im Kampf um die Dardanellen: Erzählung aus dem Weltkriege, Berlin: Mars-Verlag C. Siwinna, 1916.
• Herrmann, Matthias, Das Reichsarchiv (1919-1945): eine archivische Institution im Spannungsfeld der deutschen Politik, Kamenz: Stadtarchiv, 2019.
• Hersing, Otto, Çanakkale Denizaltı Savaşı, çev. Bülent Erdemoğlu, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2007. ———, U21 Rettet die Dardanellen, Zurich: Amalthea Verlag, 1932.
• Hiltmann, E., “Mit den Maschinengewehren der Mittelmeerdivision an der Front auf Gallipoli,” Vor 20 Jahren. Zweite Folge: Von den Dardanellen zum Sues. Mit Marineärzten im Weltkrieg durch die Türkei, Deutsche Medizinische Wochenschrift, Leipzig: Georg Thieme, 1935, s. 112-125.
• Holzhausen, Rudolf, Birinci Dünya Harbinde Almanya’nın Türkiye’ye Sağladığı Hava Desteği ve Çanakkale Havacıları, çev. H. Fahri Çeliker, 14 sayılı Askeri Tarih Bülteni eki, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1982.
• Hüner, Hans, İki Bayrak Altında: İmparatorluk Gemisi Breslau/Midilli Kruvazörünün Hayat ve Savaş Tarihi, çev. Hüsnü Erentok, Ankara: Deniz Basımevi, 1976.
• ———, Unter zwei Flaggen Die Lebens- u. Kampfgeschichte S. M. S. “Breslau-Midilli”, Potsdam: Breslau-Midilli, 1930.
• Jacob, Frank, Gallipoli 1915/16: Britanniens bitterste Niederlage, Berlin: De Gruyter, 2020.
• Janson, Gerhard von, “Die Grundlagen der türkischen Meerengenverteidigung im Weltkriege (1914),” Marine-Rundschau, c. 33 (Şubat 1928), s. 63-73.
• Kannengiesser, Hans, Çanakkale’de Türklerle Beraber: Bir Alman Albayının Gözünden Çanakkale, çev. Mehmet Serez, İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• ———, Gallipoli: Bedeutung und Verlauf der Kämpfe 1915, Berlin: Schlieffen-Verlag, 1927.
• Kon, Kadir, “Almanya Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşivi’nin Tarihsel Gelişimi ve Modern Dönem Türk Tarihi Açısından Önemi,” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sy. Özel Sayı (Ağustos 2024), s. 1-54. https://doi.org/10.33419/aamd.1534126.
• ———, “Gazetecilik mi, Ajanlık mı? Alman Gazeteci Dr. Harry Stuermer’in Birinci Dünya Savaşı Ortasında Yayınlanan Kitabı ve Yol Açtığı Etkiler Üzerine Bir Deneme,” Sultan V. Mehmed Reşad ve Dönemi, c. 1, İstanbul: TBMM Millî Saraylar Yayını, 2018, s. 448-485.
• Korkmaz, Mehmet, “Yakınçağ Tarih Araştırmalarında Deniz Tarihi (Bahriye) Arşivi’nin Önemi”, 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi, Bildiriler c. II, Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Yayınları, 2019, s. 751-769.
• Koyuncu, Aşkın ve Keskin, Özcan ve Sınmaz Sönmez, Cahide (ed.), Çanakkale Savaşları Bibliyografyası, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2010.
• Kraus, Theodor ve Dönitz, Karl, Die Kreuzerfahrten der Goeben und Breslau, Berlin: Ullstein, 1933.
• ———, Kader Gemileri: Yavuz ile Midilli, çev. A. Göke Bozkurt, İstanbul: İlgi Kültür Sanat, 2012.
• Laar, Clemens, Der Kampf um die Dardanellen, Berlin: Paul Neff Verlag, 1936.
• Lepsius, Johannes ve Mendelssohn-Bartholdy, Albrecht ve Thimme, Friedrich, Die Grosse Politik der Europäischen Kabinette, 1871-1914, Sammlung der Diplomatischen Akten des Auswärtigen Amtes, 40 cilt, Berlin: Deutsche Verlagsgesellschaft für Politik und Geschichte, 1922.
• Liebmann, Ernst, Dardanellenflieger, Berlin: Boll und Pickardt, Verlagsbuchhandlung, 1918.
• Lorey, Hermann, Çanakkale’de Deniz Harbi: Türk Sularında Deniz Hareketleri, Boğazlar Etrafında Mücadele, çev. Mehmet Mert Çam, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2018.
• ———, Der Krieg in den türkischen Gewässern 1: Die Mittelmeer-Division, Krieg zur See 1914-1918, Berlin: Mittler, 1928.
• ———, Der Krieg in den türkischen Gewässern 2: Der Kampf um die Meerengen. Krieg zur See 1914-1918, Berlin: Mittler, 1938.
• ———, “Die Deutsche Landungsabteilung auf Gallipoli,” Marine-Rundschau, c. 33 (Nisan 1928), s. 126-29, 175-78.
• ———, Türk Sularında Deniz Hareketleri, çev. Tekirdaǧlı H. Sami, c. 1, İstanbul: Deniz Matbaası, 1936.
• ———, Türk Sularında Deniz Hareketleri, çev. Tacettin Talayman, c. 2, İstanbul: Deniz Matbaası, 1946.
• Ludwig, Emil, Die Fahrten der Goeben und der Breslau, Berlin: S. Fischer Verlag, 1916.
• ———, Yavuz ve Midilli: Göben ve Breslav, İstanbul: Burçak Yayınevi, 1968.
• Morgenthau, Henry, Ambassador Morgenthau’s Story, Garden City, N.Y.: Doubleday, Page, 1918.
• ———, Büyükelçi Morgenthau’nun Öyküsü, çev. Attila Tuygan, İstanbul: Belge Yayınları, 2005.
• Mühlmann [Binbaşı Mühlmann], Carl, Çanakkale Muharebesi, çev. Miralay Halil Kemal, İstanbul: Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Talîm ve Terbiye Dairesi-Askeri Matbaa, 1927.
• Mühlmann, Carl, Çanakkale Savaşı: Bir Alman Subayının Notları, çev. Sedat Umran. İstanbul: Timaş Yayınları, 1998.
• ———, Das Deutsch-Türkische Waffenbündnis im Weltkriege, Leipzig: Koehler&Amelang, 1940.
• ———, Der Kampf um die Dardanellen 1915, Berlin: Stalling, 1927.
• ———, Deutschland und die Türkei 1913-1914: die Berufung der deutschen Militärmission nach der Türkei 1913, das deutsch-türkische Bündnis 1914 und der Eintritt der Türkei in den Weltkrieg, Berlin-Grunewald: Rothschild, 1929.
• ———, İmparatorluğun Sonu 1914: Osmanlı Savaşa Neden ve Nasıl Girdi?, çev. Kadir Kon, İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Mühlmann [Dr. Garl Mülman], Carl, Çanakkale Muharebesi 1915, çev. Mehmet Cemal (Kastamonu Erkek Lisesi Almanca Muallimi), Kastamonu Vilayet Matbaası, 1933.
• Nihad, [Bursalı Mehmet] (çev.), 1914’den 1916 Senesine Kadar Balkan ve Türkiye’de Büyük Harb, Askeri Mecmua sy. 36 eki, Alman Arşivinin “Grosse Krieg” (Büyük Harp) Eserinin 9. cildi, İstanbul: Askerî Matbaa, 1934.
• Ortaylı, İlber, “Büyük Savaşa Giderken Türkiye ve Avrupa: ‘Kaçınılmaz’ Müttefik Almanya,” Atlas Tarih, sy. 6 (Çanakkale 1915 özel sayısı) (2011), s. 50-57.
• Özbilen, Eşref Bengi (çev.), Denizlerde Yenilmediler: Cihan Harbi’nde Alman Bahriyeliler, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
• Petter, Wolfgang, “Die Dardanellen in der deutschen Weltkriegstrategie,” Çanakkale Savaşları Sebep ve Sonuçları Sempozyumu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993, s. 125-136.
• Pomiankowiski, Joseph, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküşü: “1914-1918 I. Dünya Savaşı”, çev. Kemal Turan, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1990.
• Pomiankowski, Joseph, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches Erinnerungen an die Türkei aus der Zeit des Weltkrieges, Wien: Amalthea-Verlag, 1927.
• Prigge, Erich R., Der Kampf um die Dardanellen, Deutsche Orientbücherei, Weimar: G. Kiepenheuer, 1916.
• ———, Liman von Sanders’in Emir Subayı Binbaşı Erich R. Prigge’nin Çanakkale Savaşı Günlüğü, çev. Bülent Erdemoğlu, İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Reichmann, Jan Christoph, “‘Tapfere Askers’ und ‘Feige Araber’: Der osmanische Verbündete aus der Sicht deutscher Soldaten im Orient 1914-1918”, Doktora Tezi, Münster Üniversitesi, 2009.
• Richter, Heinz A., Der Krieg im Südosten. Band 1: Gallipoli 1915, Wiesbaden: Harrossowitz Verlag, 2013.
• Rosenberger, Wilhelm, “Sanitätsdienst beim Oberkommando der Meerengen, Abteilung in den Dardanellen,” Vor 20 Jahren. Zweite Folge: Von den Dardanellen zum Sues. Mit Marineärzten im Weltkrieg durch die Türkei, Deutsche Medizinische Wochenschrift, Leipzig: Georg Thieme, 1935, s. 89-91.
• Sanders, Liman von, Fünf Jahre Türkei, Berlin: A. Scherl, 1920.
• Sanders, Liman von, Türkiye’de Beş Sene, çev. Tarih-i Askerî Encümeni Heyeti. Dersaadet: Matbaa-i Askeriye, 1337.
• ———, Türkiye’de Beş Sene, ed. Muzaffer Albayrak. 2. bs., İstanbul: Yeditepe, 2006.
• ———, Türkiye’de Beş Yıl, çev. M. Şevki Yazman, İstanbul: Burçak Yayınevi, 1968.
• ———, Türkiye’de Beş Yıl, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Schneider, Karl, “Çanakkale’de Alman Bahriyesi,” çev. Mehmet İzzet, Risale-i Mevkute-i Bahriye, c. 9, sy. 4 (Mayıs 1926), s. 218-240.
• ———, Die deutsche Marine in den Dardanellen, Berlin: E.S. Mittler & Sohn, 1925.
• Schoen, Walter von, Bir Alman’ın Gözüyle Çanakkale: Gelibolu Cehennemi, çev. Dilek Ekiz ve Hayrettin Ekiz, İstanbul: 2010.
• ———, Die Hölle von Gallipoli: Heldenkampf an den Dardanellen, Berlin: Ullstein, 1937.
• Schweder, Paul, Im Türkischen Hauptquartier, Leipzig: Hesse & Becker, 1916.
• Schweder, Paul, Çanakkale Cephesinde: Türklerin Genel Karargahında, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2012.
• Souchon, Wilhelm, “Der Durchbruch S. M. Schiffe 'Goeben' und 'Breslau' von Messina nach den Dardanellen,” Auf See Unbesiegt, ed. Eberhard von Mantey, München: Lehmann, 1921, s. 17-31.
• Stürmer, Harry, Zwei Kriegsjahre in Konstantinopel: Skizzen deutsch-jungtürkischer Moral und Politik, Lausanne: Payot, 1917.
• Trampe, Ludwig, Der Kampf um die Dardanellen, Stuttgart-Berlin: Deutsche Verlags-Anstalt, 1915.
• Tuna, Ozan, “Alman Amiral Souchon’un Osmanlı Donanmasındaki Faaliyetleri (1914-1917)”, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2020.
• Wallach, Jehuda L., Bir Askeri Yardımın Anatomisi, çev. Fahri Çeliker, Ankara: Genel Kurmay ATASE Yay., 1985. Wallach, Jehuda Lothar, Anatomie einer Militärhilfe, Düsseldorf: Droste, 1976.
• Wallau, “Zwei Dardanellenkämpfe,” Auf See Unbesiegt: Erlebnisse im Seekrieg – Erzählt von Mitkämpfern, Münih: J. F. Lehmanns Verlag, 1921, s. 105-111.
• Wehrle, Heinrich, “Aus meinem türkischen Tagebuch,” Die schwere Artillerie, 1926.
• Welsch, Otto, “Die deutsch-türkische Flotte und deutsche U-Boote vor Gallipoli,” Marine-Rundschau, c. 43 (1938), s. 639-654.
• Weniger, [Karl], “Der Flottenangriff gegen die Dardanellen,” Marine-Rundschau, c. 30 (1925), s. 1-11, 57-69, 108-15.
• Wolf, Klaus, Gallipoli 1915: Das deutsch-türkische Militärbündnis im Ersten Weltkrieg, Report Verlag, 2008. ———, Gelibolu 1915 - Birinci Dünya Harbi’nde Alman Türk Askeri İttifakı, çev. Eşref Bengi Özbilen, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Yazman, M. Şevki, Türk Çanakkale, Ankara: Ulus Basımevi, 1938.
• Yıldız, Gültekin, “Cihan Harbinde Türk-Alman İttifakı: Bir Stratejik Ortaklığın Kısa Muhasebesi,” Türkiye Günlüğü, sy. 136 (Güz 2018), s. 12-21.
• Zabel, Rudolf, In Kampfe um Konstantinopel und die wirtschaftliche Lage der Türkei während des Weltkrieges: auf Gallipoli, an den Dardanellen, in Anatolien, Kleinasien und Mesopotamien, in der Levante, Leipzig: Thomas, 1916.
• ———, İstanbul İçin Savaş: Bir Gazetecinin Çanakkale Savaşı Anıları, çev. Rüstem Aslan, İstanbul: Cümle Yayınları, 2015.
• Web Kaynakları
• “Archivportal Deutschland”. Erişim 21 Kasım 2024. https://www.archivportal-d.de/.
• “Bayerisches Hauptstaatsarchiv - Abt. IV Kriegsarchiv”, 17 Ocak 2020. https://www.gda.bayern.de/hauptstaatsarchiv.
• Das Bundesarchiv. “Die Abteilung Militärarchiv - Freiburg”. Erişim 19 Kasım 2024. https://www.bundesarchiv.de/das-bundesarchiv/standorte/freiburg/.
• “Deutsche Digitale Bibliothek - Kultur und Wissen online”. Erişim 21 Kasım 2024. https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/.
• “digiPress - Das Zeitungsportal der Bayerischen Staatsbibliothek”. Erişim 21 Kasım 2024. https://digipress.digitale-sammlungen.de/.
• “Digitalisierte Sammlungen der Staatsbibliothek zu Berlin”. Erişim 21 Kasım 2024. https://digital-beta.staatsbibliothek-berlin.de.
• “Geschichte des Bundesarchivs”. Erişim 29 Temmuz 2024. https://www.bundesarchiv.de/DE/Navigation/Meta/Ueber-uns/Geschichte-des-Bundesarchivs/geschichte-des-bundesarchivs.html.
• “Geschichte des Politischen Archivs und seiner Bestände”. Erişim 29 Temmuz 2024. https://archiv.diplo.de/arc-de/das-politische-archiv/geschichte-des-politischen-archivs/1433596.
• “Österreichischen Nationalbibliothek”. Erişim 21 Kasım 2024. https://onb.digital/.
• “Publikationen des Reichsarchives”. Erişim 27 Ekim 2024. https://wiki.genealogy.net/Reichsarchiv#Der_Weltkrieg_1914_bis_1918.
• “Regionale Zeitungen aus der Zeit des Ersten Weltkrieges”. Erişim 21 Kasım 2024. https://hwk1.hebis.de/. “Zeitungsportal NRW”. Erişim 21 Kasım 2024. https://zeitpunkt.nrw/.