Ebû Ca‘fer en-Nehhâs’ın İ‘râbu’l-Kur’ân Adlı Eserinde Kıraat Farklılıklarının Sarf ve Nahiv Yönünden İncelenmesi (Âl-i İmrân Sûresi Özelinde)

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 258 - 274, 20.03.2025

Süleyman Aykut , Yasin Pişgin

Abstract

Ebû Ca‘fer en-Nehhâs, İslam ilim dünyasının önemli bir şahsiyetidir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte muhtemelen hicrî 270 (883) yılında Mısır’da dünyaya gelmiş ve orada yetişmiştir. Üçüncü yüzyılın sonları ile dördüncü yüzyılın başlarında yaşamış olan Nehhâs, ilmî faaliyetlerini de yine burada sürdürmüştür. Ailesi bakırcılık mesleğiyle uğraştığı için “Nehhâs” ve “Saffâr” gibi lakaplarla tanınmıştır. Eğitimine Mısır’da başlamış ve dönemin en ünlü alimlerinden dersler almıştır. Nehhâs, gençlik yıllarında ilmî birikimini artırmak amacıyla yalnızca doğup büyüdüğü Mısır ile sınırlı kalmamış, Bağdat, Kûfe, Enbâr ve Filistin’in Remle şehri gibi dönemin önemli ilim merkezlerine seyahat etmiştir. Bu seyahatler ona, en seçkin alimlerinden istifade etme fırsatı tanımış ve bu süreç, kıraat, Arap dili ve diğer İslâmî ilimlerdeki bilgisini derinleştirerek ilmî bakış açısının olgunlaşmasını sağlamıştır. Nehhâs’ın ilmî yolculuğu sırasında, kıraat ilminde Verş’in kıraatini öğreten Bekir b. Sehl ed-Dimyâtî gibi önemli alimlerden ders almasının yanı sıra, dil ilminin önde gelen isimlerinden Müberred, Sa‘leb ve Niftaveyh gibi büyük âlimlerden de eğitim görmüştür. Bu tecrübeler, onun kıraatlerin dilbilimsel analizine olan ilgisini derinleştirerek ileride yazacağı İ‘râbu’l-Kur’ân adlı eserine sağlam bir temel hazırlamıştır. Kur’ân-ı Kerîm, dil bilimleri açısından en güvenilir kaynak olarak kabul edilir ve kıraatler, sarf ve nahiv ilimlerinin kurallarını belirlemede önemli bir rol oynamaktadır. Sarf ve nahiv ilimleri, kelimelerin kökeni ve cümledeki işlevlerini belirleyerek kıraat farklılıklarını bu kurallarla ilişkilendirirken, kıraat ilmi de sahih okuma biçimlerini tespit etmek için sarf ve nahiv ilmine başvurmaktadır. Bu karşılıklı etkileşim, kıraat, sarf ve nahiv arasındaki güçlü bağı ortaya koymakta ve bu üç disiplin, Kur’ân’ın doğru anlaşılmasında birbirini tamamlayan bilimsel unsurlar olarak işlev görmektedir. Bu makale, Ebû Ca‘fer en-Nehhâs’ın İ‘râbu’l-Kur’ân adlı eserinde Âl-i İmrân Sûresi bağlamında kıraat farklılıklarını sarf ve nahiv açısından incelemektedir. Çalışma, bu farklılıkların i‘râb, cümle yapısı ve kelime işlevleri üzerindeki etkilerini analiz etmekte ve Arap dili ile Kur’ân ilimlerinde bu farklılıkların yerini tartışmaktadır. Nehhâs, kıraatleri yalnızca rivâyet etmekle kalmamış, gramatik ve anlamsal yönleriyle değerlendirerek anlam bütünlüğüne uygun tercihlerde de bulunmuştur. Eserde müellifin mütevâtir ve şâz kıraatler arasındaki ayrımına ve kıraatlerin Arap dili ile tefsir arasındaki bağlantılarına çokça yer verildiği görülmektedir. Bu bağlamda eserde yer alan kıraat konularıyla ilgili meseleler irdelenmiş; metin analiz yöntemiyle fiil kipleri, özne-fiil uyumu, kelime türetme kalıpları ve gramatik farklılıklar mercek altına alınmıştır. Aynı zamanda araştırmada, kıraat farklılıklarının tarihsel gelişimi, Arap dili üzerindeki etkileri ve anlam dünyasına katkıları da değerlendirilmiştir. Ayrıca bu çalışma, kıraat farklılıklarının Arap dili ve Kur’ân ilimlerindeki önemini anlamak isteyen araştırmacılar için kapsamlı bir kaynak sunmakta ve Nehhâs’ın kıraatlere yaklaşımını, dilbilimsel ve anlamsal yönleriyle ele alarak literatüre önemli bir katkı sağlamaktadır. Nehhâs’ın İslâmî ilimler alanındaki en değerli katkılarından biri, İ‘râbu’l-Kur’ân adlı eseridir. Eserin temel özelliği, kıraatlerin sarf ve nahivle ilişkisini göstererek bu iki ilmin kurallarını kıraat farklılıklarıyla temellendirmesidir. Bunun yanında, Nehhâs’ın elliden fazla eser telif ettiği bilinmektedir. Bu eserler, kıraat ve dil ilimlerinin yanı sıra, hadis, fıkıh ve diğer İslâmî bilim dallarında kapsamlı incelemeler sunmaktadır. Bu çeşitlilik, onun bilimsel bakış açısını zenginleştirmiş ve çok yönlü bir alim olarak tanınmasını sağlamıştır. Ayrıca, Nehhâs’ın kıraat farklılıklarını dilbilimsel bir perspektifle ele alması, onu ve eserini, Kur’ân’ın i‘râbına ve tefsir ilmine yönelik çalışmalarda önemli bir konuma taşımaktadır. “İ‘râbu’l-Kur’ân”, kıraatlerin yalnızca rivayet boyutunu değil, dilbilimsel bağlantılarını da açıklayarak Kur’ân’ın doğru anlaşılmasına katkı sağlayan temel kaynaklardan biri olmuştur. Nehhâs’ın bu eseri, kıraat ve dil bilimlerinin birbirini nasıl tamamladığını ortaya koyarak sonraki araştırmalara da ışık tutmaktadır. Sonuç olarak, Ebû Ca‘fer en-Nehhâs kıraat ve dil ilimleri alanında derinlemesine çalışmalar yapan ve bunları İ‘râbu’l-Kur’ân isimli eserinde birleştiren mahir bir müfessir olarak tanınmıştır. O, eserinde kıraat ve dil ilimlerinin birbirini tamamlayarak nasıl bir bütünlük oluşturduğunu ortaya koymuş; böylece hem Kur’ân’ın doğru anlaşılmasına katkı sağlamış hem de sonraki nesillere değerli bir miras bırakmıştır.

Keywords

Kıraat, Nehhâs, İ‘râbü’l-Kur’ân, İ‘râb, Sarf, Nahiv

In Abū Jaʿfar al-Nahḥās’s Iʿrāb al-Qurʾān An Analysis of Qirāʾāt Variations in Terms of Morphology and Syntax (A Case Study of Sūrat Āl ʿImrān)

Abstract

Abū Ja‘far al-Nahhās is a significant figure in the Islamic scholarly tradition. While his exact date of birth remains uncertain, he was likely born in Egypt around 270 AH (883 CE) and received his early education there. Having lived between the late third and early fourth centuries AH, Nahhās pursued his academic endeavors primarily in Egypt. Due to his family’s engagement in the coppersmithing trade, he became known by the epithets “Nahhās” and “Saffār.” His education began in Egypt under some of the most renowned scholars of his time. However, in his youth, Nahhās sought to expand his scholarly knowledge beyond his birthplace, traveling to major intellectual centers such as Baghdad, Kufa, Anbār, and Ramla in Palestine. These journeys afforded him the opportunity to study under leading scholars, thereby deepening his expertise in Qur’ānic recitation (qirā’āt), Arabic linguistics, and other Islamic sciences, which helped him refine his scholarly perspective. During his academic journey, he studied the recitation of Warsh under prominent scholars such as Bakr b. Sahl al-Dimyātī and received instruction in Arabic linguistics from distinguished figures like al-Mubarrad, Tha‘lab, and Niftawayh. These experiences strengthened his interest in the linguistic analysis of qirā’āt and laid the foundation for his seminal work, I‘rāb al-Qur’ān. The Qur’ān is considered the most authoritative source in linguistic studies, and the various qirā’āt play a crucial role in shaping the principles of morphology (ṣarf) and syntax (naḥw). While these linguistic disciplines establish the origins and syntactic functions of words, correlating qirā’āt differences with linguistic rules, the science of qirā’āt, in turn, relies on morphology and syntax to verify authentic recitation forms. This mutual interaction underscores the strong connection between qirā’āt, morphology, and syntax, demonstrating how these three disciplines function as complementary elements in ensuring a precise understanding of the Qur’ān. This article examines the morphological and syntactic aspects of qirā’āt variations in Sūrat Āl ‘Imrān as analyzed in I‘rāb al-Qur’ān by Abū Ja‘far al-Nahhās. The study investigates how these variations influence grammatical parsing (i‘rāb), sentence structures, and word functions while situating them within the broader context of Arabic linguistics and Qur’ānic studies. Nahhās did not merely transmit different qirā’āt; he also evaluated them grammatically and semantically, making interpretative choices aligned with textual coherence. His work extensively distinguishes between mutawātir and shādhdh recitations, highlighting the connections between qirā’āt, Arabic linguistics, and tafsīr. In this regard, the article scrutinizes key qirā’āt-related discussions in I‘rāb al-Qur’ān through text analysis methodology, focusing on verb forms, subject-verb agreement, word derivation patterns, and grammatical variations. Additionally, the study assesses the historical evolution of qirā’āt variations, their impact on Arabic linguistics, and their contributions to the broader semantic framework. By exploring these dimensions, this research serves as a comprehensive resource for scholars seeking to understand the significance of qirā’āt variations in Arabic and Qur’ānic sciences, thereby offering a valuable contribution to the literature by examining Nahhās’s approach from both linguistic and semantic perspectives. One of Nahhās’s most notable contributions to Islamic scholarship is his I‘rāb al-Qur’ān, which systematically demonstrates the relationship between qirā’āt and linguistic rules, particularly in morphology and syntax. Additionally, he is known to have authored over fifty works covering a wide range of Islamic disciplines, including qirā’āt, linguistics, ḥadīth, and fiqh. This extensive scholarly output enriched his intellectual perspective and solidified his reputation as a versatile scholar. Furthermore, Nahhās’s approach to qirā’āt from a linguistic perspective has positioned both him and his work as crucial references in Qur’ānic grammatical analysis and tafsīr studies. “I‘rāb al-Qur’ān” not only documents the transmission of qirā’āt but also elucidates their linguistic implications, thereby serving as a fundamental resource for comprehending the Qur’ān accurately. By illustrating the interplay between qirā’āt and linguistic sciences, Nahhās’s work continues to inform contemporary research in these fields. In conclusion, Abū Ja‘far al-Nahhās is recognized as a distinguished exegete and linguist who conducted in-depth studies in qirā’āt and linguistic sciences, integrating them into his seminal work, I‘rāb al-Qur’ān. Through this work, he effectively demonstrated how these disciplines complement one another, thereby facilitating a more accurate interpretation of the Qur’ān and leaving a valuable scholarly legacy for future generations.

Keywords

Recitation, Nahhas, I, i, Morphology, Syntax.

References

• Ahmed b. Hanbel, E. A. (2001). el-Müsned (Ş. el-'Arna'ût, 'Â. Murşid vd., Thk.) (1. bs., 50 Cilt). Mu'essesetu'r-Risâle.
• Akdağ, H. (1997). Arap Dili Dilbilgisi. Tekin Kitabevi Yayınları.
• Âlûsî, Ş. M. (1415). Rûhu'l-Me'ânî fî Tefsîr el-Kur'âni'l-'Azîm ve's-Seb'u'l-Mesânî (A. Abdu'l-Bârî Atıyye, Thk.) (1. bs.). Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye.
• Aykut, S. (2017). Ebû Ca'fer En-Nehhâs'ın İ'râbu'l-Kur'ân İsimli Eserinde Âl-i İmrân Sûresinin Kıraât İlmi Açısından Değerlendirilmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bayram, E. (2022). Dilde Firavunculuk ve Selâme Mûsa. İlahiyat Kitap.
• Birışık, A. (2002). Kıraat. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 25, ss. 425-432). TDV Yayınları.
• Boz, N., Karataş, Y., & Araz, Y. (2022). Arap Gramerinde İ'râb Olgusu ve Tarihi Gelişimi. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 23-44.
• Cürcânî, E. A. (1987). el-Miftâh fi's-sarf (A. Tevfîk Ahmed, Thk.) (1. bs.). Müessesetü'r-Risâle.
• Cürcânî, E. A. (1983). et-Ta'rîfât (1. bs.). Dârü'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
• Çörtü, M. (1995). Arapça Dil Bilgisi Sarf. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Dânî, E. A. O. (2015). et-Teysîr fi'l-kırâ'âti's-seb' (H. Hamûd Sâlim eş-Şağdelî, Thk.) (1. bs.). Dârü'l-Endelüs.
• Dâvûdî, Ş. M. (t.y.). Tabakâtü'l-Müfessirîn. Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• Demirci, M. (2024, 12 Ekim). el-AHRUFÜ's-SEB'A. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-ahrufus-seba
• Ebû Hayyân, E. M. (2000). el-Bahrü'l-muhît. Dâru'l-Fikr.
• Eroğlu, A. (1999). İbn Mihrân en-Nîsâbûrî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 20, ss. 199-200). TDV Yayınları.
• Eroğlu, M. (2006). Nehhâs. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 32, ss. 542-543). TDV Yayınları.
• Ferrâ, Y. Z. (t.y.). Me'âni'l-Kur'ân (A. Yusuf en-Necâtî vd., Thk.). Dârü'l-Masriyye li't-te'lîf ve't-tercüme.
• Güneş, K. (2015). el-Mu'cemü'l-'Arabî Arapça Türkçe Sözlük. Mektep Yayınları.
• Güney, F. (2015). Ebû Ca'fer en-Nehhâs'ın Hayatı Eserleri ve Me'ani'l-Kur'an'ı. G.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(7).
• Işık, E. (1989). Âl-i İmrân Sûresi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 2, ss. 307-309). TDV Yayınları.
• İbn Cinnî, E. O. (t.y.). el-Hasâis (4. bs., 4 Cilt). Hey'etü'l-Masriyyeti'l-âmmeti li'l-kitâb.
• İbn Cinnî, E. O. (1998). el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi'l-kırâ'âti ve'l-îzâhi anhâ (M. Abdülkadir Atâ, Thk.) (1. bs.). Dârü'l-Kütübi'l-'İlmiyye.
• İbn Hâleveyh. (1934). Muhtesar fî Şevâzzi'l-Kur'ân min Kitâbi'l-Bedî'. Cem'iyyetü'l-Müteşarrıkîne'l-Almâniyye.
• İbn Hâleveyh, E. A. (1992). İ'râbu'l-kırâ'âti's-seb' ve 'ilelühâ (A. el-'Useymîn, Thk.) (1. bs.). Mektebetü'l-Hâncî.
• İbn Hallikân, E. Ş. (1900). Vefeyâtü'l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi'z-zemân (İ. Abbas, Thk.) (7 Cilt). Dâru Sâdir.
• İbn Hayr el-İşbîlî, E. B. M. (1998). el-Fehrese (M. Fuâd Mansûr, Thk.) (1. bs.). Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye.
• İbn Mâkûlâ, E. N. A. (1990). el-İkmâl fî ref'i'l-irtiyâb 'ani'l-mü'telif ve'l-muhtelif mine'l-esmâ' ve'l-künâ ve'l-ensâb (N. el-Abbâs, Thk.) (1. bs.). Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye.
• İbn Manzûr, C. (1993). Lisânü'l-ʿArab (3. bs., 15 Cilt). Dâru Sâdr.
• İbn Mücâhid, E. B. A. (1980). Kitâbü's-Seb'a fi'l-kırâ'ât (Ş. Dayf, Thk.) (2. bs.). Dârü'l-Me'ârif.
• İbn Zencele, A. M. (t.y.). Huccetü'l-kırâ'ât (S. el-Efğânî, Thk.). Dâru'r-Risâle.
• İbnü'l-Cezerî, E. Ş. M. (1999). Muncidu'l-Mukri'în ve Mürşidu't-Tâlibîn (1. bs.). Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye.
• İbnü'l-Cezerî, Ş. E. M. (t.y.). en-Neşr fi'l-Kırâ'âti'l-Aşr (A. Muhammed ed-Dabbâ', Thk.). Matba'atü't-Ticâriyyeti'l-Kübrâ.
• İbnü'l-Enbârî, E. K. A. (1985). Nüzhetü'l-elibbâʾ fî tabakâti'l-üdebâ' (İ. es-Sâmerâî, Thk.). Mektebetü'l-Menâr.
• İbnü'l-Hâcib, C. (1995). eş-Şâfiye fî 'İlmi't-Tasrîfi me'ahe'l-Vâfiye Nazmu'ş-Şâfiye (H. Ahmed Osmân, Thk.) (1. bs.). Mektebetü'l-Mekkiyye.
• İnanç, Y. (2016). Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi (1. bs.). İFAV Yayınları.
• İşeri, Y. (2022). Sıhhat Açısından Kıraat Çeşitlerinin Kavramsal Olarak Değerlendirilmesi. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 26(2). https://doi.org/10.18505/cuid.1073516
• Karaçam, İ. (2014). Kur'ân-ı Kerîm'in Faziletleri ve Okunma Kâideleri (28. bs.). İFAV Yayınları.
• Karaçam, İ. (2018). Kur'ân-ı Kerîm'in Nüzûlü ve Kırâati (6. bs.). İFAV Yayınları.
• Kâsım b. Sellâm, E. U. (1995). Fezâ'ilü'l-Kur'ân (M. el-Atiyye vd., Thk.) (1. bs.). Dâru İbn Kesîr.
• Kıftî, E. C. A. (1982). İnbâhu'r-ruvât 'alâ enbâhi'n-nühât (M. Ebü'l-Fadl İbrâhîm, Thk.) (1. bs.). Dâru'l Fikri'l-'Arabî.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, E. M. (1981). el-Keşf 'an vücûhi'l-kırâ'âti's-seb' ve 'ilelihâ ve hucecihâ (M. Ramazan, Thk.) (2. bs.). Müessesetü'r-Risâle.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, E. M. (1405). Müşkilu i'râbi'l-Kurân. Müessesetü'r-Risâle.
• Nehhâs, E. C. A. (2009). en-Nâsih ve'l-Mensûh fî Kitâbillahi Azze ve Celle (S. İbrahim el-Lâhim, Thk.) (1. bs.). Dâru'l-Âsıme li'n-neşr ve't-tevzi'.
• Nehhâs, E. C. A. (1421). İ'râbu'l-Kur'ân (A. Halil İbrahim, Thk.) (1. bs.). Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye.
• Nehhâs, E. C. A. (1429). İ'râbu'l-Kur'ân (H. el-Ali, Thk.) (2. bs.). Dâru'l-Ma'rife.
• Nehhâs, E. C. A. (1985). İ'râbu'l-Kur'ân (Z. Gâzî Zâhid, Thk.) (2. bs.). Âlemü'l-kütüb.
• Nîsâbûrî, E. B. A. (1985). el-Ğâye fi'l-kırâ'âti'l-aşer (M. Ğiyâs el-Canbâz, Thk.) (1. bs.). Dârü'ş-şevâf.
• Nüveyrî, M. E. K. (2003). Şerhu Tayyibeti'n-Neşr fi'l-kırâ'âti'l-'aşr (M. Muhammed Sürûr, Thk.) (1. bs., 2 Cilt). Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye.
• Pehlivan, A. (2015, 14-16 Mayıs). Hamid b. Abdul Fettah El-Paluvi'nin Hayatı, Zübdetü'l-irfan Adlı Eseri ve Kıraat İlmindeki Yeri [Bildiri]. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Harput'a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu, Elazığ.
• Râcihî, A. (2010). Tatbîku'n-nahvî. Dârü'n-nehdati'l-Arabiyye. http://archive.org/details/Heliopolis1957_gmail_20180503_1537
• Râfiî, M. S. (2005). İ'câzü'l-Kur'ân ve'l-belâğatü'n-Nebeviyye (8. bs.). Dâru'l-kitâbi'l-Arabî.
• Râzî, F. (1420). Mefâtihu'l-Ğayb (3. bs.). Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî.
• Safedî, S. H. (2000). el-Vâfî bi'l-vefeyât (A. el-Arna'ût & M. Türkî, Thk.) (29 Cilt). Dâru İhyâi't-Turâs.
• Süyûtî, C. A. (t.y.). Buğyetü'l-vu'ât fî tabakâti'l-luğaviyyîn ve'n-nühât (M. Ebu'l-Fazl İbrahim, Thk.). Mektebetü'l-Asriyye.
• Süyûtî, C. A. (2004). Mu'cemu Mekâlîdi'l-'ulûmi fi'l-hudûdi ve'r-rusûmi (M. İbrahim Ubâde, Thk.) (1. bs.). Mektebetü'l-Âdâb.
• Süyûtî, E. C. (1974). el-İtkân fî 'Ulûmi'l-Kur'ân (M. Ebu'l-Fadl İbrahim, Thk.) (4 Cilt). el-Hey'etü'l-Masriyyeti'l-âmmeti li'l-kitâb.
• Süyûtî, E. C. A. (2000). el-Behcetü'l-mardiyye (Şerhü's-Süyûtî 'alâ Elfiyye). Dârü's-Selâm.
• Taberânî, S. A. (t.y.). el-Mu'cemü'l-Kebîr (H. Abdülmecid es-Selefî, Thk.) (2. bs., 25 Cilt). Mektebetü İbn Teymiyye.
• Talü, M. (1998). Arap Dili ve Edebiyatı Sarf ve Nahv'e Giriş. Milsan Basın Yayın A.Ş.
• Tirmizî, E. Î. M. (1996). Câmi'u'l-kebîr - Sünenü't-Tirmizî (B. Avvâd Ma'rûf, Thk.) (1. bs., 6 Cilt). Dârü'l-Garbi'l-İslâmî.
• Ünal, M. (2002a). Kur'ân'ın Anlaşılmasında Kırâat Farklılıklarının Rolü [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ünal, M. (2002b). Kur'an'ın anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü [Yayımlanmamış doktora tezi]. A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri.
• Zeccâc, E. İ. (1988). Meani'l-Kur'ân ve i'râbuhu (A. Abduh Şelebî, Thk.). Âlemü'l-kütüb.
• Zehebî, E. A. Ş. M. (1985). Siyeru a'lâmi'n-nübelâ' (Ş. el-Arnaût vd., Thk.) (3. bs., 25 Cilt). Müessesetü'r-Risâle.
• Zemahşerî, M. Ö. (1987). el-Keşşâf (3. bs.). Dâru'r-Reyyân l'it-turâs - Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî.
• Zerkeşî, E. A. B. (1957). el-Burhân fî 'Ulûmi'l-Kur'ân (M. Ebu'l-Fazl İbrahim, Thk.) (1. bs., 4 Cilt). Dâru İhyâ'i'l-Kutubi'l-Arabiyye.
• Zürkânî, M. A. (t.y.). Menâhilu'l-İrfân fî Ulûmi'l-Kur'ân (3. bs., 2 Cilt). Matbaatu 'Îsa'l-bâbiyyi'l-Halebîyyi ve Şürakâihî.