Allah’ın Ahlakı ile İlgili Rivayetlerin Tahlili ve Değerlendirilmesi

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 1077 - 1125, 31.12.2024

Muhammed Sıddık

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1509274

Abstract

Bu çalışma, rivayet ve dirayet açısından Allah’ın ahlâkı ifadesini içeren hadisleri incelemeyi, Allah’ın ahlâkı ifadesiyle ne kastedildiğini değerlen-dirmeyi ve bu hadislerin İslâmî ahlâkın oluşumundaki etkisinden bahsetme-yi hedeflemektedir. Çalışma, farklı soruların cevabını bulmayı amaçlamak-tadır. Bu sorulardan ilki, “Bu hadisler, hadisçilerin tenkid usulüne göre sa-hih midir?” sorusu, ikincisi “Allah’ın ahlâkından maksat nedir?” sorusu ve üçüncüsü ise “Âlimlerin bu hadislere karşı bakışı nedir?” sorusudur. Çalış-manın en önemli sorusu ise şudur: “Bu hadisler ahlâkî bir nazariyenin olu-şumuna nasıl bir etkide bulunmuştur?” İlk olarak Allah’ın ahlâkını içeren hadisleri bir araya getirip hadis tenkit metoduna göre senetlerini inceleyen bu çalışma âlimlerin hadislere dair bakış açısını ve onlara nasıl yaklaştıkları-nı değerlendirmektedir. Sonrasında çalışma, incelenen hadislerde geçen Al-lah’ın ahlâkı ifadesinin İslâmî ahlâk teorisindeki etkisini tespit etme nokta-sında bir katkı sunmuştur. Çalışma, Allah’ın ahlâkını içeren beş rivayetin hadis edebiyatında geçtiği ancak bu beş rivayetin hadis tenkit metoduna göre zayıf olduğu, bununla beraber manasını destekleyen bazı sahih hadis-lerin bulunması itibariyle Allah’ın ahlakı ile ilgili ve zayıf olarak tespit edilen bu rivayetlerin hasen ligayrihî mertebesine çıkabileceği neticesine ulaşmıştır. Nitekim “Allah temizdir, temizliği sever.” gibi hadisler, Allah’ın belirli sıfat-larından ve onun, insanların da bu sıfatlarla nitelenmelerini istemesinden bahsetmektedir. Âlimlerin bir kısmının, bu tür rivayetlere dayanarak Al-lah’ın ahlâkı düşüncesini ve onunla ilgili gelen rivayetleri kabul ettikleri gö-rülmektedir. Allah’ın ahlâkı ile ilgili rivayetlerin, Allah’ın güzel isimlerine göre ahlâkı değerlendiren yaklaşımın ortaya çıkmasında etkili olduğu gö-rülmektedir. Bu yaklaşıma göre Allah’ın ahlâkı onun esmâ-i hüsnâsıdır. Bu yaklaşımın tezahürleri Hâkim et-Tirmizi’nin(öl. 320/932.), Râzî’nin(öl. 606/1210) ve el-Gazzâlî’nin (öl. 505/1111) görüşlerinde mülahaza edilmek-tedir. Nitekim onlar, kendi ahlâkî nazariyelerini inşa ederlerken Allah’ın güzel isimlerini merkeze almaktadırlar. Ancak çalışma, Allah’ın ahlâkı dü-şüncesini kabul eden âlimlerin Allah’ın isimleri ile ahlâklanma meselesinde titiz davrandıkları neticesine ulaşmıştır. Dikkatimizi çeken başka bir hususu da söylemekte fayda vardır ki o da hadislere dayalı ahlâkî incelemeler ve ona göre ahlakî bir nazariye ortaya koyulmasının, hadisçiler tarafından de-ğil; diğer disiplinlere mensup âlimler tarafından yapılmış olmasıdır. Hadisçi-lerin ahlak meselesini ele almaması hususu mühim bir sorundur. Bunun farklı sebepleri olabilir. Bu sebeplerden birisi, ahlâkî içerikli hadislerin bir kısmının zayıf olmasıdır. İkincisi ise hadisçilerin bir kısmının tevil etmekten kaçıp hadislere zâhirî bir bakış açısı ile bakmalarıdır.

Keywords

Hadis, Tevhid, Ahlâk, Esmâ-i Hüsna, Allah’ın Ahlâkı

الأحاديث التي جاءت في نسبة الأخلاق إلى الله رواية ودراية

Abstract

تهدف هذه الورقة العلمية إلى دراسة الأحاديث التي جاءت فيها نسبة الأخلاق إلى الله رواية ودراية، وكيف أسهمت هذه الأحاديث في إنشاء نسق أخلاقي. إشكالية البحث الأساسية قائمة على فهم معنى أخلاق الله، وكيفية تعامل العلماء مع هذه الأحاديث، وكيف استفادوا منها في حقل الأخلاق الإسلامية، ثمة أسئلة متعددة للبحث أهمها: ما درجة صحة هذه الأحاديث التي تنسب الأخلاق إلى الله، وما المعنى المقصود من أخلاق الله، وكيف تعامل العلماء مع هذه الأحاديث، ولعل أهم سؤال لهذه الورقة كيف ساهمت هذه الأحاديث في بناء نظرية أخلاقية. قام البحث بالبحث في الأحادث التي تثبت الصفات لله ودراستها دراسة سندية، ثم قامت بتحليل كيف ساهمت عبارة أخلاق الله في النظرية الأخلاقية عند المفكرين توصلت الورقة إلى نتائج أهمها أن عدد الأحاديث التي وردت في نسبة الأخلاق إلى الله خمسة، وهي ضعيفة من ناحية القواعد الحديثية، لكن هذه الأحاديث تدعم بعضها بعضاً، إضافة إلى ورود شواهد لهذه الأحاديث تدعم فكرة اتصاف الله بأخلاق معينة من مثل حديث "إن الله طيب"، و"إن الله حيي فهذه الأحاديث تدعم فكرة أن لله صفات يحب من عباده الاتصاف بها، ولذلك يمكن قبول قسم من الأحاديث الخمسة على أنها حسنة لغيرها، تم قبول هذه الأحاديث من بعض المفكرين الذين أولوا أخلاق الله على أنها الأسماء الحسنى، وعليه فإن أخلاق الله هي أسماؤه الحسنى، ويمكن ملاحظة آثار هذه الأحاديث عند الحكيم الترمذي (320/932 öl.) والغزالي والرازي (öl. 606/1210) وغيرهما، فهم وضعوا أسماء الله الحسنى في مركز آرائهم الأخلاقية، والملاحظ أن الذين قبلوا فكرة أخلاق الله كانوا دقيقين في التعامل معها. ثمة ملاحظة مهمة وهي أن الذين تعاملوا مع هذه الأحاديث مؤسسين عليها نظرة أخلاقية لم يكونوا من المحدثين، بل كانوا من المشتغلين بعلوم أخرى، وهذا الأمر له أسباب متعددة واحد منها: كون الأحاديث التي تنسب الأخلاق إلى الله غير صحيحة، والثاني عزوف عدد من المحدثين عن التأويل واكتفاؤهم بظاهر الأحاديث

Keywords

حديث, توحيد, أخلاق، الأسماء الحسنى, أخلاق الله

Analysis and Evaluation of Narrations Related to Allah's Morality

Abstract

This article aims to study the Hadiths which ascribe morality to Allah, regarding narration and understanding, and how these Hadiths have cont-ributed to the establishment of a moral framework. The primary research problem is based upon understanding the meaning of Allah’s morality, how scholars have dealt with these Hadiths, and how they have benefited from them in the field of Islamic ethics. There are several key research questions, the most important of which are: What is the authenticity of these Hadiths that attribute morality to Allah? What is the intended meaning of Allah’s morality? How have scholars addressed these Hadiths? Perhaps the most significant question is how these Hadiths have contributed to the develop-ment of an ethical theory. The research investigated the Hadiths that attri-bute qualities to Allah and studied them through the analysis of their chains of transmission. It then analysed how the phrase "Allah’s morality" contri-buted to the ethical theory among thinkers. The paper arrived at several conclusions, the most important of which is that there are five Hadiths att-ributing morality to Allah, all of which are weak according to Hadithic principles. However, these Hadiths support each other, and there are addi-tional references that espouse the idea of Allah being characterized by cer-tain morals, such as the Hadiths "Indeed, Allah is Tayyib (Pure)" and "In-deed, Allah is Modest." These Hadiths embrace the notion that Allah has attributes He loves His servants to embody. Therefore, the five Hadiths can be accepted as Hasan (good) due to external support. These Hadiths were accepted by some thinkers who interpreted Allah’s morality as His Beautiful Names (Asmāʾ llāhi al-ḥusnā). Consequently, Allah’s morality is understood as His Beautiful Names. The impact of these Hadiths can be observed in the works of Al-Ḥakīm al-Tirmidhī, Al- Ghazālī, and Al- Rāzī, as they placed the Beautiful Names of Allah at the centre of their ethical views. It is no-teworthy that those who accepted the idea of Allah’s morality were cauti-ous in dealing with it. An important observation is that those who based an ethical perspective on these Hadiths were not Hadith scholars, but rather individuals engaged in other fields of study. This can be ascribed to several reasons: one being that the Hadiths attributing morality to Allah are not authentic, and another being that many Hadith scholars refrained from in-terpretation and were content with the literal meaning of the Hadiths.

Keywords

Ḥadīth, Tawḥīd, Morality, Asmāʾ llāhi al-ḥusnā, Allah’s morality

References

• Abdurrahmân, Tâha. el-Amelü’d-dînî. Beyrût: el-Merkezü’s-Sekâfi, 1. Bask, 1997.
• Abdurrahmân, Taha. Dînü’l-hayâ. Beyrût: el-Merkezü’l-Arabî, 1. Bask, 2017.
• Abdurrahmân, Taha. Rûhu’l-hadâsa. Beyrût: el-Merkezü’l-Arabî, 1. Bask, 2006.
• Acar, Yusuf. “Zayif Hadisin Amel Karinesiyle Desteklenmesi ve Tirmizî’nin Süneni”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/37 (Şubat 2014), 41-70. https://dergipark.org.tr/tr/pub/neuifd/issue/19683/210245
• Askalânî, İbn Hacar. Lisânü’l-mizân. thk. Abdülfattâh Ebû Gudda. Beyrût: Daru’l-Beşâir, 1. Bask, 2002.
• Askalânî, İbn Hacar. el-Matâlibü’l-âliye. thk. Sad eş-Şaserî. Sudi Arabistan: Daru’l-Âsima, 1. Bask, 1998.
• Avvâma, Muhammed. Hükmü’l-amel bi’l-hadisi’z-zayîf. Cidde: Daru’l-Minhâc, 1. Bask, 2017.
• Bazzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. el-Bahrü’z-zahhâr. thk. Mahfûzu’r-Rahmân. El-Medine: Mektebetü’l-Ulûm, 1. Bask, 2002.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. Şuabü’l-imân. thk. Muhtâr Ahmed Nedvî. Ri-yad: Mektebetu’r-Ruşd, 1. Bask, 2002.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed b. Sâlih ed-Debbâsî . Riyad: Matbaatu’n- Nâşir’l-Mutemeyyiz, 1. Bask, 2019.
• Bûrsavî, İsmail Hakki. Ruhy’l-beyân. Beyrût: Daru’l-Fikir. t.y.
• Curcânî. et-Ta’rîfât. Beyrût: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyya, 1. Bask, 1983.
• Dârakutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. el-‘ilau’l-vâirde fi’l-ahâdis. thk. Mahfûz’r-Rahmân. Riyâd: Daru Tayba, 1. Bask, 1985.
• Ebü’ş-şeyh el-İsfahânî, Abdullâh b. Muhammed. el-Azama. thk. Rıdallah el-Muberakfûrî, Riyâd: Daru’l-Âsima, 1. Bask, 1408.
• Elbânî, Nâsiruddîn. Silsiletü’l-ahâdis’d-daîfa. Riyâd: Daru’l-Maârif, 1. Bask, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyaü ulûmi’d-dîn. Beyrût: Daru’l-Marife. t.y.
• Gazzâli, Ebû Hâmid. el-Maksidü’l-asnâ. thk. Bassâm el-Câbî, Kıbrıs: Mektebe-tu’l-Câbî, 1. Bask, 1987.
• Hakîm Tirmizî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Hasen. Nevâdirü’l-usûl. thk. Abdurrahmân Umayra. Beyrut: Daru’l-Cîl. t.y.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Târîhu Bağdât, thk. Beşşâr Marûf. Beyrût: Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Bask, 2002.
• Heytemî, İbn Hacer. el-Fetâvâ’l-hadîsiyye. Beyrût: Daru’l-Fikir. t.y.
• Haysamî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr. Mecmau’z-zevâid. thk. Hü-sameddîn Kudsî. Mısır: Dâru’l-Kudsî, 1. Bask, 1994.
• Hifâcî, Şihâbüddîn. Haşiyetu’ş-şihâb, Beyrût, Daru Sâdır. t.y.
• İbn Adi, Ebû Ahmed Abdullâh. el-Kâmil fi duafai’r-ricâl. thk. Adil Abdul-mevcût ve Ali Ahmed Muavvad. Beyrût: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Bask, 1997.
• İbn Hibbân, es-Sikât. Hindistân: Dâiratu’l-Maarif el-Osmâniyye, 1. Bask, 1973.
• İbn Hibbân. el-Mecruhûn. thk: Mahmud Zâyid. Halep: Daru’l-va’i, 1. Bask, 1396.
• İbn Furak. Müşkilü’l-hadîs. thk: Musa Muhammed Ali. Beyrût: Alemu’l-Kutub, 1. Bask,1985.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b Medâricü’s-sâlikîn. thk. Muhammed Mutasim Bağdâdî. Beyrût: Daru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Bask, 1996.
• İbn Teymiyye. Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Beyânü telbi-si’l-Cahmiyye. el-Medine: Mucemm’au’l-Melik Fahd, 1. Bask,1436.
• İbn Teymiyye. es-Safadiyye. thk. Muhammed Reşâd sâlim, Kahira: Mektebe-tu İbn Teymiyye, 1. Bask, 1406.
• İbn Teymiyye. er-Redu ‘ale’ş-Şâzilî. thk: Ali Umrân. Beyrût: Daru İbn Hazm. t.y.
• İbnu Ebüi’d-Dünya, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. Mekârimu’l-ahlâk. thk. Mecdî İbrâhim. Kahira: Mektebetu’l-Kur’ân. t.y
• İrâkî, Şamsuddîn. el-Muğnî an hamli’l-asfâr. Beyrût: Daru İbn Hazm, 1. Bask, 2005.
• İsfbahânî, Ebû Nu’aym. Hilyatü’l-evliyâ. Mısır: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Bask, 1974.
• İsfbahânî, Ebû Nu’aym. Marifetü’s-Sahâbe. thk. Adil b. Yusuf el-Azzâzî. Riyâd, Daru’l-Vatan, 1. Bask,1998.
• İsfbahânî, Ebû Nu’aym. Tarîhu İsfahân, thk. Seyyid Kisrâvî Hasan, Beyrût: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî. Mısır: el-Matbaatu’l-Emîriyye, 1323.
• Mazharî, el-Mefâtîh fi şerhi’l-Masâbîh. thk. Nuruddîn Tâlib. Beyrût: Daru’n-Nevâdir, 1. Bask, 2012.
• Münâvî, Abdürraûf. Fayzü’l-kadîr. Mısır: el-Mektebetu’t-Ticâriyye, 1. Bask, 1356.
• Mücîr, Muhammed Hatib. Marifetü medâri’l-isnâd. Şam: Daru’l-Meymân. 1434.
• Nisâbûrî. Garâibü’l-Kur’ân ve reğâibü’l-furkân. thk: Zekeriya Umayrât, Beyrût: Daru’l-kutubi’l-İlmiyya, 1. Bask,1416.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtihu’l-ğayb, Daru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Bask,1420.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Râzî, Levâmiu’l-beyyınât. thk. Muhammed Bedruddîn Nasânî, Mısır: el-Matbaatu’ş-Şarkiyye, 1. Bask, 1323.
• Kiraz, alaadin. Turuku takviyeti’l-hadîs’z-zayîf. Beyrût: Daru’l-Muktebes, 1. Bask,2014.
• Sahâvî. Fethü’l-muğîs. thk: Ali Seyid. Mısır: Mektebetu’s-Sünne, 1. Bask,2003.
• San’ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed. et-Tenvîr. thk: Muhammed Seyyid İbrahim. Riyad, Daru’s-Selâm, 1. Bask, 2011.
• Sıddık, Muhammed. “الحديث والأخلاق الصوفية: دراسة في دور الأحاديث في بناء التصور الأخلاقي عند الحكيم الترمذي”. Tasavvur/Tekirdağ İlahiyat Dergisi, 9/1 (Haziran 2023), 239-294. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1230148.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr. ed-Du’âfâü’l-kebîr. thk. Abdulmuti Kalacî, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1. Bask, 1984.
• Uysal, Muhiddin. “الأعلام الصوفية في عهد السلاجقة وعلاقتهم بعلم الحديث”. Necmettin Er-bakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/32 (Eylül 2011), 59-76. https://dergipark.org.tr/tr/pub/neuifd/issue/19688/210271
• Yavuz, Adil. “Gazzâlî’nin Yönetim Anlayışında, Hadis ve Sünnet Kültürünün Etkisi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34/34 (Kasım 2012), 7-27. https://dergipark.org.tr/tr/pub/neuifd/issue/19686/210261
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mizânü’l-itidâl. thk. Ali el-Bicâvî, Beyrût: Daru’l-Marife, 1. Bask, 1983.