Milli Mücadele Döneminde Yayılmacı Sovyet Politikası ve Ankara Hükümeti'nin Yaklaşımı

Yıl 2020, Cilt: 124 Sayı: 244, 83 - 102, 25.02.2020

Turhan Ada

Öz

“Milli Mücadele Dönemi’nde Türk-Sovyet İlişkileri” konusu, ortak düşman konumundaki İtilaf Devletleri karşısında Moskava ve Ankara’nın stratejik ortaklık içine girmeleri anafikrine dayanır. Sürecin başında, yüzyıllardır Rus emperyalizmine karşı durmaya çalışan Anadolu’nun, Batı yayılmacılığının bir dizi trajedik örneğine maruz kaldıktan sonra, istemeyerek de olsa Sovyet tarafına yaklaşmak zorunda kaldığı, Sovyet tarafının da, bu ve benzeri gelişmelerin yanı sıra, dahilde yaşadığı iç huzursuzluklardan kaynaklanan bir saikle, Anadolu’yu, askeri ve maddi yardım karşılığında kendi safına çekmeye çalıştığı özellikle vurgulanmalıdır. Doğal olarak, Moskova, ortaya böyle bir irade koyarken, Anadolu üzerindeki yayılmacı emellerini, “bir süreliğine de olsa” dondurmayı, “Müttefiklerce işgal edilmiş bir Anadolu” olgusu karşısında tercih etmek zorunda kalmıştır. Türk tarafının, “Sovyet etkisine girmiş bir Anadolu” olgusuna dayandırdığı “Sovyet Kozunu” başarıyla oynaması ve Sakaya Zaferi ile birlikte ortaya sağlam bir irade koyması, Ankara Hükümeti’ni başarılı kılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Milli Mücadele

Teşekkür

Başta, değerli meslektaşım Gökmen Kılıçoğlu hocam ve Gökhan Kaya Bey olmak üzere mensubu olmakla onur duyduğum bütün Türk Dünyası Vakfı camiasına saygılarımı arz ediyorum. Doç. Dr. Turhan ADA

Kaynakça

• ARŞİV BELGELERİ
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Sayı: 351, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 1.19..8; Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dosya: 431148, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 247.674..10. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Sayı: 273, Dosya: 431-4, Fon Kodu: 30.18.1.1, Yer No: 1.15.9. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 13A, Kutu: 911, Gömlek: 17, Sıra: 3913, Belge: 17-1, 17-2; Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 10 A, Kutu: 613, Gömlek: 45, Sıra No: 1062, Belge No: 45-2; Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 10A, Kutu: 613, Gömlek: 96, Sıra: 1886, Belge: 96-1. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi, Belge: 132/19543; Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi, Belge: 59/17364.
• HATIRATLAR, RESMİ YAYINLAR ve ARAŞTIRMA-İNCELEMELER Akdevelioğlu, Atay ve Oran, Baskın; Türk Dış Politikası (1919-1989) (Edit. Baskın Oran), İletişim Yayınları, Ankara 2001. Akşin, Aptulahat; Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, İstanbul 1964. Aliyev, Hamit; “Kemal Atatürk’ün Türkiye ile Sovyetler Birliği Arasında Dostluğun Kurulması ve Sağlamlaşmasında Rolü”, IX. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt: III, TTK Basımevi, Ankara 1989. Aliyev, Hamit; “70 Yılda Sovyet-Türkiye İlişkilerine Dair”, Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu (9–11 Eylül 1991), Cilt: II, ATAM Yayınları, Ankara 1996, s. 1235. Apak, Rahmi; Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, TTK Basımevi, Ankara 1988. Arıkoğlu, Damar; Hatıralarım, İstanbul, Tan Matbaası, 1961. Armaoğlu, Fahir; “Ali Fuat Cebesoy ve Milli Mücadele Türk-Sovyet İlişkileri”, Ali Fuat Cebesoy’u Anma Paneli (10 Ocak 1994), ATAM Yayınları, Ankara 1997. Armaoğlu, Fahir, Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, TTK Basımevi, Ankara 1991. Armaoğlu, Fahir; “1920 Yılında Milli Mücadele ve Sovyet Rusya”, VII Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt: II, TTK Basımevi, Ankara: 1973. Atatürk, Mustafa Kemal; Nutuk, Cilt: II, TTK Basımevi, Ankara 1989. Atatürk’ün Bütün Eserleri, Cilt: II, 1999; Cilt: VIII, 2002, Kaynak Yayınları, İstanbul. Atatürk’ün Milli Dış Politikası, Dışişleri Yayını, Cilt: I. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II. Baskı, Cilt: III, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara 1961. Atatürk'ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2006. Avagyan, Arsen; "Kurtuluş Savaşı'nda Ankara-Sovyet İlişkileri", Toplumsal Tarih, Sayı:159, Bileşim Yayınları, İstanbul 2007. Aydemir, Şevket Süreyya; Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, İstanbul 1965. Bayur, Yusuf Hikmet; “Birinci Genel Savaştan Sonra Yapılan Antlaşmalarımız”, Belleten, Cilt: XXX, No: 117, Ankara 1966. Bayur, Yusuf Hikmet; “Mustafa Kemal’in Falkenhayn’la Çatışmasıyla İlgili Henüz Yayınlanmamış Bir Raporu”, Belleten, Cilt: XX, Sayı: 80, Ankara 1956. Bayur, Yusuf Hikmet; Türk Devleti’nin Dış Siyasası, II. Baskı, TTK Basımevi, Ankara 1995. Bayur, Yusuf Hikmet; Türk İnkılabı Tarihi, III. Baskı, Cilt: II/IV, TTK Basımevi, Ankara 1991. Bayur, Yeni Türk Devletinin Harici Siyaseti, İstanbul 1935. Belen, Fahri; Askeri, Siyasal ve Sosyal Yönleriyle Türk Kurtuluş Savaşı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, Ankara 1973. Biçer, Ali Rıza; Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Sovyet İlişkileri ve Mustafa Suphi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir 2000. Bilge, Suat; Güç Komşuluk-Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri (1920-1964), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1992. Carr, Edward Hallett; A History of Soviet Russia, Cilt: III, Londra, 1966. Cebesoy, Ali Fuat; Milli Mücadele Hatıraları, Vatan Neşriyat, İstanbul 1953. Cebesoy, Ali Fuat; Moskova Hatıraları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982. Dokumentı Vneşney Politiki, Cilt: III, Moskova, Gospolizdat, 1959. Dumont, Paul; “Bolşevizm ve Doğu-Mustafa Suphi’nin Türkiye Komünist Partisi 1918-1921”, Birikim, Mart 1980. Düstur, III. Tertip, Cilt: II, III, İstanbul 1929. Eroğlu, Hamza; Kurtuluş Savaşımız, (1919-1922), Dışişleri Bakanlığı Yayınları, Ankara 1973. Eroğlu, Hamza; Türk İnkılap Tarihi, Savaş Yayınları, 1990. Ertürk, Hüsamettin; İki Devrin Perde Arkası (Edit. Samih Nafiz Tansu) , Pınar Yayınları, İstanbul 1964. Figes, Orlando; The Whispepers: Private Life in Stalin’s Russia, Picador, New York 2007. Goloğlu, Mahmut, Üçüncü Meşrutiyet, Başnur Matbaası, Ankara 1968. Gürsel, Haluk; Tarih Boyunca Türk-Sovyet İlişkileri, Baha Matbaası, İstanbul 1968. Gürün, Kamuran; Ermeni Dosyası, TTK Basımevi, Ankara 1983. Gürün, Kamuran; Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), TTK Basımevi, Ankara 1991. Gürün, Kamuran; “17 Aralık 1925 Türk- Rus Anlaşması”, Türk Rus İlişkilerinde 500 Yıl (1491¬-1992), TTK Basımevi, Ankara 1999. Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuvayı Milliye Hatıraları (1919-1920) (Edit. Şerafettin Turan), Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara 1967. Halil Menteşe’nin Anıları, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986. Jaeschke, Gotthard; Türk İnkılabı Kronolojisi (1918-1923), (Çev. Niyazi Recep Aksu), Cilt: I, İstanbul Üniversitesi Yayını, 1939. Kandemir, Feridun; Atatürk’ün Kurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Sonrası, İstanbul 1965. Kansu, Mazhar Müfit; Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk ile Beraber, Cilt: II, TTK Basımevi, Ankara 1997. Harish Kapur, Soviet Russia and Asia, 1917-1927: A Study Sovet Policy Towards Turkey, İran and Afghanistan, The Humanities Press, New York 1967. Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, II. Baskı, İstanbul 1969. Kazım Karabekir, İstiklal Harbimizde İttihat Terakki ve Enver Paşa (Edit. Orhan Hülagü), I. Baskı, Cilt: I, Emre Yayınları, İstanbul 2001. Kazım Karabekir, İstiklal Harbimizin Esasları, Timaş Yayınları, İstanbul 1991. Kerensky, Alexandr; Kerensky ve Rus İhtilali (Çev. Rasih Güran), Ağaoğlu Yayınevi, İstanbul 1967. Kocabaşoğlu, Uygur ve Berge, Metin; Bolşevik İhtilali ve Osmanlılar, İletişim Yayınları, İstanbul 2006. Kurat, Akdes Nimet; Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990. Kurtuluş Savaşı’nın İdeolojisi Hakimiyet-i Milliye Yazıları, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003. Kurtuluş Savaşımız, (1919-1922), Dışişleri Bakanlığı Yayınları, Ankara 1973. Lenin, Viladimir İlyiç; Emperyalizm-Kapitalizmin En Yüksek Aşaması, (Çev. Cemal Süreyya), VII. Baskı, Sol Yayınları, İstanbul 1979. Lenin, Viladimir İlyic; “Rusya’da Simdiki Durum ve İşçi Hareketinin Taktiği”, Partizan Savaşı, III. Baskı, Yar Yayınları, İstanbul 1994. Melek, Kemal; Doğu Sorunu ve Milli Mücadelenin Dış Politikası, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978. Montefiore, Simon Sebag; Young Stalin, Weidenfeld & Nicholson, Londra 2007. Müderrisoğlu, Alptekin; Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 1990. Onar, Mustafa; Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, Cilt: I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995. Oran, Baskın; Türk Dış Politikası, Cilt: I, İletişim Yayınları, 10. Baskı, İstanbul 2004. Özalp, Kazım; Milli Mücadele, III. Baskı, Cilt: I, TTK Basımevi, Ankara 1988. Özdemir, Metin; Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtlarında Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1933), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1986. Parla, Reha; Belgelerle Türkiye Cumhuriyeti 'nin Uluslararası Temelleri, Cilt: II, Özdilek Matbaası, Lefkoşa 1987. Perinçek, Mehmet Bora; Atatürk'ün Sovyetler'le Görüşmeleri, III. Baskı, Kaynak Yayınları, İstanbul 2011. Potskhveriya, Boris; “1921 Türkiye-Sovyet Rusya Dostluk ve Kardeşlik Antlaşmasının İmzalanmasının Nedenleri”, Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu (9–11 Eylül 1991), Cilt: II, ATAM Yayınları, Ankara 1996. Rıza Nur, Moskova-Sakarya Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993. Rustow, Dankwart; Politics and Westernisation in The Near East, Princeton 1956. Saray, Mehmet; Rusya’nın Türk İllerinde Yayılması, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1975. Saray, Mehmet; Türk-Rus Münasebetlerinin Bir Analizi, MEB Yayınları, İstanbul 1998. Selek, Sabahattin; Anadolu İhtilali, Cilt: I, Kastaş Yayınları, İstanbul 2000. Sonyel, Salahi; “Orgeneral Kazım Özalp’in Anıları ile İlgili Bir Açıklama”, Belleten, Cilt: XXXVII, Sayı: 146. Sonyel, Salahi; Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt: I, TTK Basımevi, Ankara 1973. Soysal, İsmail; Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), TTK Basımevi, Ankara1989. Soviet Foreign Policy, Cilt: I, Moskova. Şimşek, Cihat; Türkiye’de Aşırı Sol Faaliyetler ve Rusya Faktörü (1908-1938), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 1999. Şimşir, Bilal; British Documents on Atatürk, Cilt: I-IV, TTK Basımevi, Ankara 1975-1992. Tansel, Selahattin; Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Cilt: III, MEB Yayınları, İstanbul 1991. TBMM Gizli Celse Zabıtları, (I. Devre),Cilt: I, TBMM Matbaası, Ankara 1959. TBMM Zabıt Ceridesi, (I. Devre), Cilt: VII. Tengirşek, Yusuf Kemal; Vatan Hizmetinde, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981. Tevetoğlu, Fethi; Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler (1910-1960), Ankara 1967. Tuğlacı, Pars; Çağdaş Türkiye, Cilt: I, Cem Yayınevi, İstanbul 1987. Tunçay, Mete; “Paul Dumont’un Yazısı Dolayısıyla Mustafa Suphi Üzerine Notlar”, Birikim, -Mart 1980. Tunçay, Mete; Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925), Bilgi Yayınevi, Ankara 1978. Yavi, Ersal; Batırılan Bir Ülke Nasıl Kurtarılır ?, Yazıcı Yayınevi, İzmir 2001. Yerasimos, Stefanos; Ekim Devriminden “Milli Mücadele’ye Türk Sovyet İlişkileri, Gözlem Yayınları, İstanbul 1979. Yerasimos, Stefanos; Kurtuluş Savaşında Türk-Sovyet İlişkileri, Boyut Yayınları, İstanbul 2000. Yılmaz, Mustafa; “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası”, Türkler, Cilt: 16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002. Yılmaz, Mustafa; Milli Mücadelede Yeşil Ordu, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 1985. Yüceer, Saime; Milli Mücadele Döneminde Türk-Sovyet İlişkileri (1919-1923), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 1995.