KAFKASYA’DA ALMAN KOLONİZASYONU VE AZERBAYCAN’DA KURULAN BİR ALMAN KÖYÜ “HELENEN DORF/GÖYGÖL”

Yıl 2021, Cilt: 128 Sayı: 252, 111 - 132, 12.06.2021

Fatih Çolak

Öz

18. yüzyılda Avrupalı bütün büyük devletler kolonizasyon faaliyetlerine başlamışlar ve kendi aralarında bir rekabete girişmişlerdir. Almanya diğer devletlere göre birliğini geç tamamlamış ve söz konusu rekabete sonradan dâhil olmuştur. 1871 yılında kurulan Alman İmparatorluğu hiç vakit kaybetmeden özellikle Afrika, Amerika ve Orta Doğu coğrafyalarında söz sahibi olmak istemiştir. Bu bağlamda dünyanın birçok bölgesine Alman kolonistler göç etmişlerdir. Fakat Rusya topraklarında bulunan Alman kolonistlerin buraya gelip yerleşmeleri hem daha eski tarihlerde gerçekleşmiş hem de farklı bir şekilde gelişmiştir. Bu çalışmada Kafkasya’daki Alman kolonizasyonuna değinilecek, özel olarak da 1819 yılında, günümüz Azerbaycan topraklarında kurulmuş olan “Helenendorf” ismindeki bir Alman köyü üzerinde durulacaktır. Bu çalışma Alman arşivlerinden ve Almanca eserlerden faydalanılarak hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alman Kolonizasyonu, Kafkasya'da Almanlar, Helenendorf, Еленендорф, Hanlar, Xanlar, Göygöl

Kaynakça

• A- Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivi (PA-AA) PA-AA, R 10589, Russland 78, Odesa Alman Konsolosluğundan Alman Başbakanı Büllov’a gönderilen Rapor, Odesa 14.09.1907.
• PA-AA, R 10589, Russland 78, Varşova Konsolosluğundan Alman Başbakanı Bülov’a gönderilen rapor, 21.01.1908.
• PA-AA, R 10589, Russland 78, Moskova’dan Almanya Dışişlerine gönderilen A 8314 numaralı yazı, Moskova 23 Mart 1909.
• PA-AA, R 19590, Russland No: 78, 23 Haziran 1910 St.Petersburger Herold Gazetesi haberini rapor eden St. Petersburg Almanya Büyükelçiliği, St. Petersburg 24.06.1910.
• B- Gazete Petersburg Zeitung, Ein Feldzug gegen die Kultur, 05.10.1910.
• Deutsche Tageszeitug, Die russische Regierung und die Deutschen in Russland, 30.11.1910.
• C- Kitap-Makale AUCH, Eva-Maria: “Die Entwicklung Helenendorf/Chanlars in den 1920/30er Jahren”, (Ed. Eva-Maria Auch), Deutsche Winzer im multikulturellen Umfeld Aserbaidschans. Erinnerungsbericht des Julius Vohrer (1887-1979), Berlin 2011.
• ---------------: “Die Einwandererfamilien und Ortsgründer von Helenendorf in Aserbaidschan 1819”, Deutsche im multikulturellen Umfeld Südkaukasus, Bibliotheca Academica-Orientalistik, Cilt: 27, Baden-Baden 2017.
• BAUMGART, Winfried: Deutschland im Zeitalter des Imperialismus (1890-1914): Grundkräfte, Thesen und Strukturen, Ullstein Verlag, Frankfurt (M), Berlin, Wien 1972.
• BIHL, Wolfdieter: Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte, Teil 2, Böhlau Verlag, Wien-Köln-Weimar 1992.
• BUNDESMINISTERIUM des INNERN, für Bau und Heimat: Deutsche Minderheiten stellen sich vor, Verlagshaus Zarbock GmbH & Co. KG, Berlin 2018.
• ÇOLAK, Mustafa: Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• GRAFF von SCHWEINITZ, Hans Hermann: Helenendorf-Eine deutsche Kolonie im Kaukasus, Vossische Buchhandlung Verlag, Berlin 1910.
• GÜLER, Neriman: “Kazakistan’da Alman Azınlığı”, Avrasya Dosyası, Kazakistan-Kırgızistan Özel, Cilt: 7, Sayı: 4, Kış 2001-2002.
• HUMMEL, Jakob: Heimat-Büchlein - Der Deutschen in Transkaukasien, Deutsche Staatsverlag, Pokrowsk 1928.
• KLAMPEN, Erich zu: Carl Peters-Ein deutsches Schicksal im Kampf um Ostafrika, Hans Siep Verlag, Berlin (W8) 1938.
• KURAT, Akdes Nimet: Rusya Tarihi - Başlangıcından 1917’ye Kadar, 6. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• MAIER, Ulrich: “Schwabenzüge - Die Auswanderung nach Russland - Polen und die Donauländer”, DeutschlanD&Europa, Sayı: 45, Ulm 2004.
• NAWROTH, Manfred: “Deutsche im Kaukasus bis zum Beginn 20. Jahrhunderts”, Russen und Deutsche 1000 Jahre Kunst Geschichte und Kultur, Michael Imhoff Verlag, Berlin 2013.
• NEUTATZ, Dietmar: Die Kolonien des Schwarzmeergebietes im Spannungsfeld nationalstaatlicher Politik, Alfred Eisfeld Markus Verlag, Köln 1992.
• OBHOLZ, Albert: Die Kolonie Mariental an der Wolga, Historischer Forschungsverein der Dt. aus Russland Verlag, Nürnberg 2014.
• ORTAYLI, İlber: Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, 10. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul 2008.
• ÖZYÜKSEL, Murat: Osmanlı Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Arba Yayınları, İstanbul 1988.
• ROHRBACH, Paul: Deutsches Volkstum Als Minderheit, Hans Robert Engelman Verlag, Berlin 1926.
• STRICKER, Gerd: “Deutsche Siedler auf russischem Boden”, Russen und Deutsche 1000 Jahre Kunst Geschichte und Kultur, Michael Imhoff Verlag, Berlin 2013.
• SCHULZE, Hagen: Kleine deutsche Geschichte, Verlga C.H. Beck, München 2007.
• SCHÜTZ, Fhilipp: Der Ruf der Zarrin-Ein Beitrag zur Auswanderung hessischer Familien nach Russland, Elwert Verlag, Marburg 1989.
• TOPRAK, Kevser: Osmanlı Filistini’nde Alman Kolonileri (1869-1917), Taş Mektep Yayınları, İstanbul 2015.
• ULUSOY, Belkıs: “Stalin Döneminde Azerbaycan’da Kolektifleştirme”, Ed. Emine Gürsoy Naskali-Liaisan Şahin, Stalin ve Türk Dünyası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2007.
• ÜSTÜNTAŞ, Doğan: “Volga Almanları: 250 Yıllık Süreçte Yaşanan Göçler, Sürgünler ve Alman Diasporasının Kazakistan-Almanya İlişkilerine Etkileri”, Savunma Bilimleri Dergisi, Cilt: 14, Ankara 2015.
• WAHRIG, Gerhard: Das Grosse Deutsche Wörterbuch, Bertelsmann Verlag, Gütersloh 1968.
• WINTERSTETTEN, Karl von: XX. Yüzyıl Başında Alman Emperyalizmi ve Türkiye-Orta Avrupa Politikasında Yeni Amaçlar Berlin-Bağdat, Haz. Faruk Yılmaz, Berikan Yayınevi, Ankara 2002.
• D- İnternet https://masimovasif.net/ferne-hoffnung-kaukasus-deutsche-spuren-in-aserbaidschan/ (Doku TV Belgeseli, Ferne Hoffnung Kaukasus: Deutsche Spuren in Aserbaidschan, 2017.) (Erişim Tarihi: 03.12.2020.)