Geleneksel Ahlaktan Felsefi Ahlaka Geçişte Ahlak, Etik ve Töre

Year 2025, Issue: 24, 133 - 151, 01.12.2025

Lokman Çilingir

https://doi.org/10.55256/temasa.1773417

Abstract

Bu makale, geleneksel ahlak anlayışından felsefi ahlaka geçiş sürecini, Türkçe’deki ahlak, etik ve töre kavramlarının semantik farklılıkları çerçevesinde tartışmakta ve bu kavramları Batı ile İslam düşüncesi bağlamında karşılaştırmalı bir analizle ele almaktadır. Çalışmada, Antik Yunan’da ethos kavramının nesnel boyutu (toplumsal kurallar, örf ve adetler) ile öznel boyutu (karakter, düşünce tarzı) arasındaki ayrım incelenmekte; bu ayrımın İslam düşüncesindeki ahlak tasavvuru ile örtüşme ve ayrışma noktaları irdelenmektedir. Töre kavramının geleneksel normatif düzen anlamı, onu ethos’a yaklaştıran temel özellik olarak değerlendirilmektedir. Diğer bir ifadeyle, ahlaki bir temellendirmede töreyi dikkate almak, ethos’un nesnel boyutuyla kurulan bağın sürekliliğinin güvencesi olmaktadır. Bununla birlikte, İslamiyet’in kabulüyle birlikte töre kavramının anlam ve işlevinde dönüşümler yaşanmış; özellikle sonraki dönemde Arapça kökenli “örf” teriminin ön plana çıktığı gözlemlenmiştir. Batı geleneğinde Kant’ın Moralität ve Hegel’in Sittlichkeit kavramları merkeze alınarak, bunların Türkçe’deki töre terimiyle kurabileceği analojiler ve farklılıklar ortaya konulmaktadır. Makale, özellikle törenin, geleneksel ahlakın çoğunlukla ihmal edilen nesnel ve toplumsal boyutunu geliştirmeye imkân tanıdığını savunmaktadır. Ayrıca, etik-ahlak ayrımının Türkiye’deki eğitim sistemi, dil kullanımı ve felsefi literatürdeki yansımaları eleştirel bir perspektifle değerlendirilmektedir. Sonuç olarak, töre kavramının Kantçı ve Hegelci etik sistemler ışığında yeniden düşünülmesi gerekliliği ileri sürülmektedir.

Keywords

Ahlak , Etik , Töre , Ethos , Moralität , Sittlichkeit , Kant , Hegel

Morality, Ethics, and Custom in the Transition from Traditional to Philosophical Morality

Abstract

This article examines the semantic distinctions between the Turkish terms ahlak (morality), etik (ethics), and töre (customary moral order) in the context of the transition from traditional morality to philosophical ethics, through a comparative analysis of Western and Islamic thought. The study first defines the concept of ethos in Ancient Greek, highlighting its objective dimension (social rules, customs) and subjective dimension (character, mindset), and discusses points of convergence and divergence with the understanding of morality in Islamic intellectual tradition. In the Western tradition, Kant’s distinction between Moralität and Hegel’s Sittlichkeit is examined, with an analysis of how these concepts may be related to the Turkish notion of töre. The article argues that töre could serve as a conceptual resource to strengthen the objective dimension often overlooked in traditional morality. Furthermore, it critically evaluates how the morality–ethics distinction influences the education system, linguistic usage, and philosophical literature in Turkey. In conclusion, the study emphasizes that achieving conceptual clarity is significant not only for theoretical discourse but also for the preservation and development of social values. As a result, the töre concept should be reconsidered in light of Kant’s and Hegel’s ethical frameworks.

Keywords

Morality , Ethics , Töre , Ethos , Moralität , Sittlichkeit , Kant , Hegel

References

• Adelung, Johann Christoph. Grammatisch-Kritisches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart. 1774–1786. Digitale Bibliothek; 40. ISSN 3-89853-140-6. Abgerufen am 16. Mai 2022.
• Akman, Mehmet. “Örf. Osmanlı Devleti’nde” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde, c. 34, 93. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Atalay, Besim. Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lügat’it Türk Tercümesi. 4 cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1998.
• el-Câbiri, M. Abid. Arap Ahlaki Aklı. Çeviren: Muhammet Çelik, İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Bodur, Harun. “Etiğin Alet Çantasına Bakmak: Ahlâk, Etik ve İlintili Temel Kavramlar Üzerine Notlar,” Temaşa Journal of Philosophy sayı: 7 (2017): 155-190.
• Çağrıcı, Mustafa. “Ahlak” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde, c. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• ———. “Edep.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 10. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• ———. İslam Düşüncesinde Ahlak. İstanbul: DEM Yayınları, 2013.
• Charpenel, Eduardo. Ethos und Praxis. Der Charakterbegriff bei Aristoteles. Freiburg/ München: Verlag Karl Alber, 2017.
• Çengel, H. “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesiyle Yazılmış Töre Bitigi ve Bu Eserdeki Töre, Yargı, Bitik Terimleri Üzerine,” Gazi Türkiyat (2007/1): 77–95.
• Çilingir, Lokman. Farabi ve İbn Haldun’da İdeal ve Reel Siyaset. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• M. Dağ ve Aydın, H. Ortaçağ İslam Kültüründe Felsefe. İstanbul: Bilim ve Gelecek Yayınları, 2020.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Örf” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde, c. 14. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Fahri, Macid. İslam Ahlak Teorileri. Çevirenler: M. İskenderoğlu ve A. Arıkan, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.
• Funke, Gerhard. “Ethos: Gewohnheit, Sitte, Sittlichkeit,” Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie 47, (1961): 1-80.
• Grimm, Jacob ve Wilhelm Grimm. “sittlich” Deutsches Wörterbuch. Erstbearbeitung (1854–1960). Digitalisierte Version im Digitalen Wörterbuch der deutschen Sprache. Zugriff am 16 August 2025. https://www.dwds.de/wb/dwb/sittlich
• Höffe, Otfried. Praktische Philosophie. Das Modell des Aristoteles. Berlin: Akademie Verlag, 1996.
• ———. Ethik: Eine Einführung. München: Verlag C. H. Beck, 2013.
• Habermas, Jürgen. “Noch einmal: Zum Verhältnis von Moralität und Sittlichkeit,” DZPhil 67, sayı: 5 (2019): 729-743. https://doi.org/10.1515/dzph-2019-0055
• Işıktaç, Yasemin. “Hukukun Kaynağı Olarak Örf ve Adet Hukuku.” PhD diss., İstanbul Üniversitesi, 1991.
• Kahraman, Abdullah. (ed.) İhvan-ı Safa Risaleleri. Çeviren: Enver Uysal, Vol. 1. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1984.
• Kant, Immanuel. Grundlegung zur Metaphysik der Sitten. Vol. 6. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1983.
• ———. Die Metaphysik der Sitten. Vol. 7. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1983.
• Karaman, Hayrettin. “Adet” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde, c. 1, 369-373. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lügat-it Türk. Çeviren: Besim Atalay, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1992.
• Koca, Suat. “Ahlak Kavramı Üzerine Etimolojik ve Semantik Bir Araştırma,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57, sayı: 2 (2016): 121-135.
• Kuçuradi, İoanna. Uludağ Konuşmaları: Özgürlük, Ahlâk, Kültür Kavramları. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, 1988.
• Kutluer, İlhan. “İslam Felsefesi Tarihinde Ahlak İlminin Teşekkülü.” PhD diss., Marmara Üniversitesi, 1989.
• Locke, John. İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme. Çeviren: V. Hacikadiroğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1996.
• İbn Miskeveyh. Ahlaki Olgunlaştırma. Çevirenler: A. Şener Tunç ve I. Kayaoğlu, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Nişanyan, Sevan. “Töre” Türk Dili’nin Etimoloji Sözlüğü içinde, Erişim https://www.nisanyansozluk.com
• Öğel, Bahattin. Türk Kültürünün Gelişme Çağları. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1970.
• Özturan, Hümeyra. “Etik ile Ahlâk Arasında: Türkçe Ahlâk Felsefesi Literatürüne Dair Etik Kavramı Kullanımı Üzerinden Bir Değerlendirme,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9, sayı: 17 (2011): 169-202.
• ———. “Tehzîbü’l-Ahlak Bir Derleme mi?: İbn Miskeveyh’in Ahlak Projesine Dair Bütüncül Bir Anlama Girişimi” İbn Miskeveyh içinde, 127-159. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
• Pamir, Aybars. “Orta–Asya Türk Hukukunda ‘Töre’ Kavramı,” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (2009): 368.
• Pieper, Annemarie. Etiğe Giriş. Çeviren: Veysel Ataman ve Gönül Sezer, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Poyraz, Hakan. Dil ve Ahlak. İstanbul: Dergâh Yaınları, 2016.
• Ragıb el-İsfahani. İslam’ın Ahlak İlkeleri. Çeviren: Abdi Keskinsoy, Trabzon: Beşikçi Yayınları, 1987.
• Ritter, Joachim. “Zur Grundlegung der praktischen Philosophie bei Aristoteles,” Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie 46, sayı: 2 (1960): 179-199.
• Schönecker, Dieter. “Gemeine sittliche und philosophische Vernunfterkenntnis Zum ersten Übergang in Kants Grundlegung,” Kant-Studien 88. Jahrgang (1977): 311-333.
• Siep, Ludwig. “Was Heisst: ‘Aufhebung der Moralität in Sittlichkeit’ in Hegels Rechtsphilosophie?,” Hegel-Studien 17, (1982): 75–96.
• Tatar, Burhanettin. “Din ve Ahlâk İlişkisi” İslâm Ahlak Esasları ve Felsefesi içinde, 21-40. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Tepe, Harun. Etik ve Metaetik. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, 2011.
• Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
• Türker, Ö ve Tiryaki, K. B. (ed.). İslam Ahlak Literatürü. Ekoller ve Problemler. Ankara: Nobel Yayınları, 2016.
• Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: Reşit Rahmeti Arat, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2006.