The Political Foundations of Milla in al-Fārābī’s Thought and Its Distinction from Religion

Year 2025, Issue: 24, 246 - 264, 01.12.2025

Mehdi Yiğit

https://doi.org/10.55256/temasa.1784451

Abstract

This study examines the concept of Milla, which occupies a central position in al-Farabi’s political philosophy. In the literature, Milla is often equated with “religion,” and as a result of this identification its political function has remained largely underexplored. By adhering to al-Farabi’s terminology, the study approaches the concept not within a religious framework but from the perspective of political order, thereby seeking to fill this gap in the literature. Methodologically, a conceptual analysis of al-Farabi’s major works has been conducted, with particular emphasis on his definition of Milla as the set of values and actions designed by the ruler for the community. This approach makes it possible to uncover not only the theoretical dimension of the concept but also its practical and institutional aspects. The fact that Milla does not consist of immutable rules, can appear in different forms within the same period, and acquires meaning only within a political order demonstrates its originality. Accordingly, the aim of the research is to reveal the distinctive character of Milla within al-Farabi’s political thought—structured on ontological, cosmological, epistemological, and theological foundations—and to reposition the concept as a central subject of political science. In doing so, the study highlights the limits of classical interpretations while also providing a new ground for relating the concept to modern political theory. In conclusion, Milla, distinguished from religion, emerges as a key concept in al-Farabi’s political philosophy, explaining both the theoretical foundations and the establishment of political order.

Keywords

Philosophy , al-Fārābī , Milla , Politics , Religion

Fârâbî’nin Düşüncesinde Mille’nin Siyasal Temelleri ve Dinden Ayrışması

Abstract

Bu çalışma, Fârâbî’nin siyaset felsefesinde merkezi bir konuma sahip olan Mille kavramını ele almaktadır. Literatürde çoğunlukla “din” ile özdeşleştirilen Mille’nin bu eşitleme nedeniyle siyasal işlevinin yeterince görünür olmadığı tespit edilmektedir. Çalışma, Fârâbî’nin terminolojisine sadık kalarak Mille kavramını din bağlamından ziyade siyasal düzen perspektifinde incelemekte ve böylece literatürdeki bu boşluğu gidermeyi amaçlamaktadır. Yöntem olarak, Fârâbî’nin temel eserlerinde kavramsal çözümleme yapılmış; özellikle Mille’nin devlet başkanı tarafından tasarlanan değerler ve fiiller bütünü olarak tanımlanışı merkeze alınmıştır. Bu yaklaşım, kavramın yalnızca teorik yönünü değil, aynı zamanda pratik ve kurumsal boyutunu da açığa çıkarmaya imkân tanımaktadır. Mille’nin değişmez kurallardan oluşmaması, aynı dönemde farklı biçimlerde ortaya çıkabilmesi ve yalnızca siyasal bir düzen içinde anlam kazanması onun özgünlüğünü ortaya koymaktadır. Bu bağlamda araştırmanın amacı, Fârâbî’nin ontolojik, kozmolojik, epistemolojik ve teolojik temellendirmelerle oluşturduğu siyaset düşüncesinde Mille’nin özgün yapısını açığa çıkarmak ve kavramı siyaset biliminin temel inceleme alanlarından biri olarak yeniden konumlandırmaktır. Böylelikle çalışma, hem klasik literatürdeki yorumların sınırlarını göstermekte hem de kavramın modern siyaset teorisiyle ilişkilendirilebilmesi için yeni bir zemin sunmaktadır. Sonuç olarak, Mille dinle ayrışarak Fârâbî’nin siyaset felsefesinde hem teorik temellendirmeyi hem de siyasal düzenin kuruluşunu açıklayan kilit kavram olarak öne çıkmaktadır.

Keywords

Felsefe , Fârâbî , Mille , Siyaset , Din

References

• Alfarabi, Abu Nasr. Fusûl Munteze’a. Beyrut: Dar El Machreq, 1984.
• Al-Farabi, Abu Nasr. Risale Fi’l Akl. Beyrut: Catholic Press, 1938.
• Arioli, Daniel H. “The First Ruler and the Prophet: On the Identity-in-Difference of Politics, Religion, and Philosophy in the Thought of Alfarabi and Ibn Sina,” Polity 46, sayı: 4 (2014): 547-61.
• Arslan, Ahmet. İslam Felsefesi Üzerine. 1. bs. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2004.
• Ayaz, Adnan. “Fârâbî’de Siyaset Felsefesi Kaynakları ve Etkileri.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Aydın, Mehmet. “Farabi’nin Siyasi Düşüncesinde Sa’adet Kavramı,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21, (1976): 303-15.
• Aydınlı, Yaşar. “Fârâbî’nin Siyaset Felsefesinde ‘İlk-Başkan (er-Reîs el-Evvel)’ Kavramı,” Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi 2, sayı: 2 (1987): 291-302.
• Bouyahya, Driss. “Dualism in Al-farabi’s writings and language” in 14o Congreso Mundial de Semiótica: Trayectorias, Editörler: Maria Teresa Dalmasso ve Claudio Guerri, 127-39. Buenos Aires: International Association for Semiotic Studies (IASS/AIS), 2019.
• Büyüközkara, Ender ve Rahmi Karakuş. “Fârâbî’ye Göre İnsanın Akletmesi ve Faal Akıl,” Beytulhikme An International Journal of Philosophy 12, sayı: 1 (2022): 47-76. https://doi.org/10.18491/beytulhikme.1696
• Cabirî, Muhammed Abid el-. “Meşrûʿ firâʾ cedîde li-felsefeti’l-Fârâbî’s-siyâsiyye ve’d-dîniyye,” Maṭâbiʿ Dârü’l-ḥurriyye (1976): 339-76.
• Çelikkol, Suat. “Farabi’nin Toplum Görüşü,” Bilimname 19, sayı: 2 (2010): 99-115.
• Daiber, Hans. “The Ruler as Philosopher: A new interpretation of al-Farabi’s view,” Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afdeling Letterkunde 49, sayı: 4 (1986): 133-49.
• Deniz, Gürbüz. “Din, Felsefe ve Mille,” Diyanet İlmi Dergi 52, sayı: 1 (2016): 65-80.
• Ekincioğlu, Çiğdem. “Farabi ve Siyaset Felsefesine Dair Görüşlerinin İncelenmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, 2018.
• Erdem, Engin. “Fârâbî: Metafizik ve Şehir,” Düşünen Şehir (2020).
• Esots, Janis. “Al-Farabi on milla,” Latvijas Universitates Raksti 813, (2015): 44-56. https://doi.org/10.22364/luraksti.os.813.06
• Fârâbî, Abu Nasr. El-Medînetü’l-Fâzıla. 4. bs. Çeviren: Yaşar Aydınlı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• Farabî, Abu Nasr. Es-Siyasetü’l-Medeniyye veya Mebadi’ül-Mevcudat. 2. bs. Çevirenler: Abdulkadir Şener, Mehmet Rami Ayas ve Mehmet Aydın, İstanbul: Büyüyenay, 2012.
• Fârâbî, Abu Nasr. Fusulü’l Medeni. Çeviren: Hanefi Özcan, İzmir: İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1987.
• ———. Harfler Kitabı. Çeviren: Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• ———. İhsâ’ül Ulûm. Çeviren: Ahmet Ateş, İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• ———. Kitâbü’l-Mille: Din Üzerine. 2. bs. Çeviren: Yaşar Aydınlı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Farabî, Abu Nasr. Mutluluğun Kazanılması. 13. bs. Çeviren: Ahmet Arslan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2022.
• Farabi, Abu Nasr al-. Al Farabi on the Perfect State. Çeviren: Richard Walzer, Oxford: Clarendon Press, 1985.
• Gardet, Louis. “et-Tavfîḳ beyne’d-dîn ve’l-felsefe ʿinde’l-Fârâbî,” el-Fârâbî ve’l-ḥaḍâratü’l-insâniyye içinde. Bağdat: Maṭâbiʿ Dârü’l-ḥurriyye, 1976.
• Goodin, Robert E. ve Hans-Dieter Klingemann. ed. A New Handbook of Political Science. Oxford University Press, 1996.
• Gunnell, John G. Political Philosophy and Time. Middletown: Wesleyan University, 1958.
• Haklı, Şaban. “Fârâbî’de Din-Felsefe İlişkisi Bağlamında Din Dilinin Yapısı,” Uluslararası Fârâbî Sempozyum Bildirileri içinde, Editörler: Fethullah Terkan ve Şenol Korkut, 303-14. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
• Heywood, Andrew. Politics. 4. bs. New York: Palgrave Macmillan, 2013.
• Ishraq, Ali. “Philosophy and Religion in the Political Thought of Alfarabi,” Religions 14, sayı: 908 (2023): 1-9. https://doi.org/10.3390/rel14070908
• Kışlalı, Ahmet Taner. Siyaset Bilimi. 8. bs. Ankara: İmge Kitapevi, 2000.
• Korkut, Şenol. “Fârâbî’nin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve Kökenleri.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
• Kurşunoğlu, Mustafa Said. “Farabi’nin Siyaset Felsefesinde Senkretik Bir Terim Olarak ‘Mille’,” Mavi Atlas 6, (Aralık 2018): 29-62. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.486080
• Kurtoğlu, Zerrin. “Fârâbî’nin Din Tanımının İnsani Bilgelikle İlişkisi” Uluslararası Fârâbî Sempozyum Bildirileri içinde, Editörler: Fethullah Terkan ve Şenol Korkut, 295-301. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
• Kutluer, İlhan. “Fârâbî’nin Felsefesinde Sosyo-Politik, Entelektüel ve Dinî Hayatın Bütünlüğü” Uluslararası Fârâbî Sempozyum Bildirileri içinde, Editörler: Fethullah Terkan ve Şenol Korkut, 283-94. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
• Lawson, Todd. ed. Reason and Inspiration in Islam. New York: I. B. Tauris & Co Ltd, 2005.
• Mahdi, Muhsin S. Alfarabi on the Foundation of Islamic Political Philosophy. Chicago: The University of Chicago Press, 2001.
• Najjar, Fauzi M. “Al-Farabi on Political Science,” The Muslim World 48, sayı: 2 (1958): 94-103. https://doi.org/10.26577/jpcp-2019-3-p13
• ———. “Siyasa in Islamic Political Philosophy” in Islamic Theology and Philosophy: Studies in Honor of George F. Hourani, Editör: Michael E. Marmura. Albany: State University of New York Press, 1984.
• Nur, Abdullah Selman. “Fârâbî’nin Mille teorisi.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2011.
• Rosenthal, I. J. “Farabî’nin Felsefesinde Siyasetin Yeri,” Çeviren: Ali Çetinkaya, İslami Araştırmalar Dergisi 18, sayı: 2 (2005): 169-81.
• Serbest, Kübra. “Fârâbî’de Semâvî Cisimler.” Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, 2022.
• Sezgül, İbrahim. “Fârâbî’nin Siyaset Felsefesi,” Felsefe Dünyası sayı: 47 (2008): 198-205.
• Steiris, Georgios, G.Zh. Nurysheva ve G.M. Konayeva. “Al-Farabi on the interdependence of religion and politics,” Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы 69, sayı: 3 (2019): 117-26. https://doi.org/10.26577/jpcp-2019-3-p13
• Suštis, Hasan. “el-Medînetü’l-fâżıla ve Cumhûriyyet Aflâṭûn,” el-Fârâbî ve’l-ḥaḍâratü’l-insâniyye içinde. Bağdat: Maṭâbiʿ Dârü’l-ḥurriyye, 1976.
• Şahin, Hasan. “Fârâbî’nin Vahiy Anlayışı” Uluslararası Fârâbî Sempozyum Bildirileri içinde, Editörler: Fethullah Terkan ve Şenol Korkut, 30:267-82. Ankara: Elis Yayınları, 2005.
• Toktaş, Fatih. “Fârâbî’nin Kitâbü’l-Mille adlı eserinin takdim ve çevirisi,” Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 12, (2002): 247-73.
• Türker, Ömer ve Hatice Umut. ed. Fârâbî’nin Siyaset Düşüncesinde Hakikat-Siyaset İrtibatı Meselesi. İslam Siyaset Düşünce Dizisi 1. İstanbul: Fikir Kitap, 2023.
• Türksever, Esra ve Mehmet Çiçek. “Farabi’nin Düşünce Dünyası İçerisinde Din ve Felsefe İlişkisi,” Al-Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 2, sayı: 2 (2018): 21-27.
• Yıldız, Mustafa. “Din-Siyaset İlişkileri Bağlamında Farabi ve Maturidi,” Temaşa Felsefe Dergisi sayı: 1 (2014): 78-94.
• ʿIyādī, Sālim. "Medḫal ilā el-felsefe el-siyāsiyye ʿinde el-muʿallim el-s̱ānī Abū Naṣr el-Fārābī," Al-İslah E-Dergi 7, (2015).