Mantık Tarihinde Mantığın Gerekliliği Düşüncesi -Gazzâlî Merkezli Bir İnceleme-

Year 2025, Issue: 24, 370 - 391, 01.12.2025

İbrahim Çınar

https://doi.org/10.55256/temasa.1799241

Abstract

Doğru ya da tutarlı düşünmenin ölçütü olarak tanımlanan mantık bilimi, kurucusu Aristoteles’ten Meşşâî geleneğin büyük temsilcilerine varıncaya kadar bir alet ilim olarak konumunu daha da sağlamlaştırmıştır. Mantığın önemine ve amacına ilişkin bilhassa Fârâbî ve İbn Sînâ’da görülen birtakım düşünceler, onun gereklilik niteliğinin bu isimlerdeki karşılığını net olarak göstermektedir. Bu nitelik, Meşşâî geleneğin dışında kalan İbn Hazm’da ve ondan çok daha vurgulu bir biçimde olmak üzere Gazzâlî’de; mantık bilimi öğrenilmeden ilimlere girişin doğru olmadığı, mantık bilmeyen birinin ilmine güvenilemeyeceği şeklindeki düşüncelerle ifade bulmuştur. Burada kastedilen mantığın, kesin bir biçimde Aristoteles mantığı olduğuna dair mevcut veriler, bu mantık sistemini bilmeksizin kaleme alınmış tutarlı veya burhana uygun (apodeiktik) eserlerin muhtemel varlığı göz önünde tutulduğunda son derece düşündürücüdür. Bu noktada, burhani gelenek içerisinde kaleme alınmış eserlerin gerek biçimsel gerek içeriksel açıdan burhana ne derece uygun olduğu sorusu da mantığın gerekliliği düşüncesi hakkında sorgulamalara yol açmaktadır. Konunun mantığa karşı olan isimler açısından nasıl karşılık bulduğu hususu da bu çerçevede önem kazanmaktadır. Aristoteles mantığına karşı İslam dünyası içerisinde ortaya çıkan eleştirel tutumun büyük temsilcilerinden İbn Teymiyye de Gazzâlî ile irtibatı bağlamında konuyla ilgili müstakil eserleriyle bu çalışmada konu edilecektir. Bu bakımdan makalede öncelikle, Aristoteles’in mantığın gerekliliğine ilişkin düşünceleri ele alınacaktır. Ardından Gazzâlî’nin bahsi geçen yaklaşımına zemin olan düşünsel serencam Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Hazm bağlamında irdelenecek, daha sonra bu yaklaşımın Gazzâlî’nin muhtelif eserleri açısından detaylı bir incelemesi yapılacak, bunun akabinde, mantık ilmine muhalif İbn Teymiyye meyanında söz konusu yaklaşıma yapılan eleştiriler ele alınacaktır.

Keywords

Mantık , Gazzâlî , Alet , Mizan , Nahiv

The Idea of the Necessity of Logic in the History of Logic -A Ghazali Centered Study-

Abstract

The science of logic, defined as the criterion for correct or consistent thinking, has further solidified its position as an instrumental science from its founder Aristotle to the great representatives of the Peripatetic tradition. Certain ideas regarding the importance and purpose of logic, particularly those seen in al-Farabi and Ibn Sina, clearly demonstrate its essential nature in their works. This quality is expressed in Ibn Hazm, who stood outside the Peripatetic tradition, and even more emphatically in al-Ghazali, through ideas such as that it is not right to enter into the sciences without learning logic, and that the knowledge of someone who does not know logic cannot be trusted. The existing data indicating that the logic referred to here is definitely Aristotelian logic is extremely thought-provoking when considering the possible existence of consistent or apodeictic works written without knowledge of this logical system. At this point, the question of the extent to which works written within the apodeictical tradition are consistent with the essence of it, both formally and substantively, also raises questions about the idea of the necessity of logic. The question of how the subject corresponds to names that oppose logic also gains importance in this context. Ibn Taymiyyah, one of the major representatives of the critical stance that emerged within the Islamic world against Aristotelian logic, will also be discussed in this study in the context of his connection with al-Ghazali and his independent works on the subject. In this regard, the article will first address Aristotle's thoughts on the necessity of logic. Subsequently, the intellectual background underlying al-Ghazali's aforementioned approach will be examined in the context of al-Farabi, Ibn Sina, and Ibn Hazm. This will be followed by a detailed analysis of this approach in al-Ghazali's various works. And finally, the criticisms of this approach by Ibn Taymiyyah, who was opposed to the science of logic, will be addressed.

Keywords

Logic , al-Ghazali , Instrument , Scales , Grammar

References

• Acar, Muhammed Ali. “Bir Zahiri İki Kıyas: İbn Hazm’ın Mantıki Kıyas Müdafaası ve Fıkhi Kıyas Karşıtlığı,” Mevzu (Mart 2023): 85-112.
• Aristoteles. Metafizik. Çeviren: Y. Gurur Sev, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2015.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. Çevirenler: Ömer Aygün ve Y. Gurur Sev, İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2018.
• Atademir, Hamdi Ragıp. Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Bayrakdar, Mehmet. İslam Felsefesine Giriş. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Cevizci, Ahmet. Felsefeye Giriş. İstanbul: Sentez Yayınları, 2007.
• Çağrıcı, Mustafa. “Gazzâlî” İslâm Ansiklopedisi içinde. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1996. https://islamansiklopedisi.org.tr/gazzali
• Çaldak, Hüseyin. “Aristoteles Mantığının İslam Usûl Bilimlerine Etkisi.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2006.
• Çapak, İbrahim. Ana Hatlarıyla Mantık. İstanbul: Ensar Yayınları, 2021.
• Çapak, İbrahim. Düşünce Geleneğimizde Mantık. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
• Çapak, İbrahim. Gazzâlî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: Elis Yayınları, 2011.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv” İslâm Ansiklopedisi içinde. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2006. https://islamansiklopedisi.org.tr/nahiv
• Durusoy, Ali. “Mantık ve Mantık Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme,” İslami İlimler Dergisi 2, (Güz 2010): 9-20.
• Durusoy, Ali. “Gazâlî’de Mantık Biliminin Yeri ve Önemi,” İslâmî Araştırmalar Dergisi 13, 3-4, (2000): 303-320.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mantık” İslâm Ansiklopedisi içinde. Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2003. https://islamansiklopedisi.org.tr/mantik
• Fârâbî. İlimlerin Sayımı. Çeviren: Ahmet Arslan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Fârâbî. Mantığa Giriş Risaleleri. (et-Tavtıe, et-Tenbîh Alâ Sebîli’s-Seâde). Çeviren: Yaşar Aydınlı, İstanbul: Litera Yayınları. 2021.
• Fârâbî. “Mantıkta Kullanılan Lafızlar,” Çeviren: Sadık Türker, Kutadgubilig (Ekim 2002): 170.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. ed-Dürretü’l-Fâhire Fî Keşf-i Ulûmi’l-Âhire. Tahkik Eden: Lucien Gautier, Beyrut: el-Mektebetü’s-Sekâfiyye, 1997.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Gâyetü’l-Gavr. İstanbul: Ragıp Paşa Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 615, 2-78. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/615
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. Çeviren: Ahmet Serdaroğlu, 10 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2002.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. İlcâmü’l-‘Avâm ‘an İlmi’l-Kelâm. Lübnan: Dârü’l-Minhâc, 2017.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. “el-İmlâ ‘Alâ Müşkilü’l-İhyâ” İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn içinde, Cilt 1. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2019.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Kıstâsü’l-Müstakîm. Çeviren: Muhammed Yazıcı, İstanbul Ketebe Yayınları, 2023.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mekâsidü’l-Felâsife. Çeviren: Salih Aydın, İstanbul: İnsan Yayınları, 2023.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mihakku’n-Nazar. Çeviren: Ahmet Kayacık, İstanbul: Ahsen Yayınları, 2002.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Minhâcü’l-Âbidîn. Çeviren: Yaman Arıkan, İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1968.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mî’râcü’s-Sâlikîn. Çeviren: Yaman Arıkan, İstanbul: Eskin Matbaası, 1971.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mi’yâru’l-İlm. Çevirenler: Ali Durusoy ve Hasan Hacak, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Munkız Mine’d-Dalâl ve’l-Mufsih Bi’l-Ahvâl. Çevirenler: Mahmut Kaya ve M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2022.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ. Çeviren: Yunus Apaydın, 2 Cilt. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-Felâsife. Çevirenler: Mahmut Kaya ve Hüseyin Sarıoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Hasırcı, Nazım. “Gazzâlî’nin Mantık Anlayışına İbn Teymiyye Eleştirisi,” Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD) XII, 24, (Eylül 2014): 13-31.
• Hasırcı, Nazım. İbn Teymiyye’nin Mantık Eleştirisi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2010.
• el-Hemedânî, Aynülkudât. Zübdetü’l-Hakâik. Çevirenler: Ahmet Kâmil Cihan vd., İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-Tenbîhât. Çevirenler: Muhittin Macit, Ali Durusoy ve Ekrem Demirli vd., İstanbul: Litera Yayıncılık, 2022.
• İbn Sînâ. Mantığa Giriş. Çeviren: Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayınları, 2006.
• İbn Sînâ. en-Necât. Çeviren: Kübra Şenel, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2020.
• İbn Haldûn. Mukaddime. Çeviren: Süleyman Uludağ, Cilt 2. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• İbn Hazm. el-Fasl. Tahkik Edenler: Muhammed İbrahim Nasr ve Abdurrahman Umeyre, Cilt 2. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1996.
• İbn Hazm. et-Takrîb li Haddi’l-Mantık. Çevirenler: İbrahim Çapak ve Yusuf Arıkaner, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• İbn Teymiyye. Nakzu’l-Mantık. Çeviren: Hikmet Akpur, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• İbn Teymiyye. er-Red Ale’l-Mantıkıyyîn. Tahkik Eden: Abdussamed Şerefüddin el-Kutubî, Beyrût: Müessetü’r-Reyyân, 2005.
• İbnü’l-Cevzî. Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr. Çeviren: Abdülvehhab Öztürk, Cilt 2, 6. İstanbul: Kahraman Yayınları. 2009.
• Jadaane, Fehmi. Stoacılığın İslam Düşüncesi Üzerindeki Etkisi. Çeviren: Ece Ergin, İstanbul: Albaraka Yayınları, 2020.
• Karlığa, H. Bekir. “Gazzâlî (Eserleri)” İslâm Ansiklopedisi içinde. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1996. https://islamansiklopedisi.org.tr/gazzali#5-eserleri
• Keklik, Nihat. İslam Mantık Tarihi ve Farabi Mantığı. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1969.
• Küyel, Mübahat Türker vd. Felsefeye Giriş. Ankara: TTK Basımevi, 1985.
• Locke, John. An Essay Concerning Human Understanding. Cilt 4. Oxford: The Clarendon Press, 1924.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîr-i Kebîr. Çeviren: M. Beşir Eryarsoy, Cilt 4. İstanbul: İşaret Yayınları, 2006.
• en-Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâikü’t-Te’vîl. Çevirenler: Şerafettin Şenaslan ve Ömer Faruk Haznedaroğlu, Cilt 3, 10. İstanbul: Ravza Yayınları, 2003.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları. 1986.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmülmülk” İslâm Ansiklopedisi içinde. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2007. https://islamansiklopedisi.org.tr/nizamulmulk
• Özervarlı, M. Sait. “er-Red ‘Ale’l-Mantıkıyyîn” İslâm Ansiklopedisi içinde. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2007. https://islamansiklopedisi.org.tr/er-red-alel-mantikiyyin
• Özervarlı, M. Sait. “Gazzâlî (Kelâm İlmindeki Yeri)” İslâm Ansiklopedisi içinde. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1996. https://islamansiklopedisi.org.tr/gazzali#2-kelam-ilmindeki-yeri
• Özkan, Halit. “Süyûtî” İslâm Ansiklopedisi içinde. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/suyuti#1
• Özlem, Doğan. Mantık. İstanbul: İnkılâp Yayınları, 2004.
• Sarıkavak, Kazım. “İbn Teymiyye’ye Göre Felsefe ve Filozoflar,” Felsefe Dünyası 24, (Bahar 1997): 63-72.
• Taberî. Câmi’u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. Çevirenler: Kerim Aytekin ve Hasan Karakaya, Cilt 8. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1996.
• et-Tevhîdî, Ebû Hayyân. el-İmta’ ve’l-Muânese. Tahkik Edenler: Ahmed Emin ve Ahmed ez-Zeyn, Birleşik Krallık: Müessesetü Hindawi, 2019.
• Yaman, Ahmet. İbn Hazm. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Hazm (İtikadî Görüşleri)” İslâm Ansiklopedisi içinde. İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 1999. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-hazm#2-itikadi-gorusleri
• Yıldırım, İlyas. “Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisinin Anatomisi,” Eskiyeni 29, (Güz 2014): 49-74.