منهج التماثل المنضبط في فهم السنّة النبوية وتفاعلها مع العلوم المعاصرة

Year 2025, Volume: 6 Issue: 1, 183 - 212, 30.06.2025

Asmaa Al Bogha

https://doi.org/10.53352/tevilat.1699523

Abstract

يتناول هذا البحث منهج التماثل المنضبط بين السنة النبوية والعلوم المعاصرة بوصفه إطارًا معرفيًا يسعى إلى تجاوز القطيعة بين العلوم الشرعية والعلوم الطبيعية والإنسانية. ينطلق المنهج من أصول النقد الحديثي وضوابط العقل والعرف، مستفيدًا من الممارسات النقدية للمحدثين الأوائل مثل الشافعي وابن خلدون، اللذين ربطا الحكم على النصوص بسنن الكون والعقل وطبائع الاجتماع. يوضح البحث أن التماثل المنضبط يعتمد على وحدة المصدر والحقيقة، حيث تتماثل النصوص الشرعية مع المعرفة العلمية دون إسقاط أو تكلف. كما يميز بدقة بين هذا المنهج المنضبط والطرح المتكلف الذي يسقط النظريات العلمية المتغيرة على النصوص الشرعية، مما يؤدي إلى نتائج غير علمية تُضعف مصداقية الخطاب الديني.
يعرض البحث نماذج تطبيقية لهذا المنهج في مجالات الطب والصحة، والبيئة والاستدامة، والنفس والاجتماع، مع تحليلها في ضوء المكتشفات العلمية المعاصرة. ويؤكد أن السنة النبوية قدمت منظومة معرفية متوازنة قادرة على التفاعل مع معطيات العصر في ضوء منهجية علمية دقيقة. ويختتم البحث بتوصيات لتعزيز الدراسات البينية بين العلوم الشرعية والعلوم التجريبية، وتضمين مفهوم التماثل المنضبط في المناهج التعليمية لترسيخ الفهم المتكامل للمعرفة.

Keywords

الحديث , النقد الحديثي , السنة النبوية , التماثل المنضبط , العلوم التجريبية

Thanks

Teşekkürler

Disciplined Correspondence Method for Understanding the Prophetic Sunnah and Its Engagement with Contemporary Sciences

Abstract

This study explores the relationship between the Prophetic Sunnah and contemporary sciences through the Disciplined Correspondence method  here, correspondence (temâsül) denotes a reciprocal, rigorously verified concord, not a superficial resemblance. The approach is presented as an integrative epistemic model aimed at bridging the gap between Sharīʿah disciplines and the natural and human sciences. By combining classical ḥadīth‑criticism procedures with rational, customary, and empirical criteria, the research re‑examines the textual strategies of early scholars such as al‑Shāfiʿī and Ibn Khaldūn and, building on them, articulates the foundations of the Disciplined Correspondence principle. Grounded in the unity of source and truth, the study argues that scriptural texts can be related to scientific knowledge coherently and without exaggerated harmonisation, clearly distinguishing this method from “forced concordism” that projects shifting theories onto revelation. Using selected ḥadīths in medicine, environmental sustainability, psychology, and sociology, the paper demonstrates how the Sunnah can engage science in a balanced, methodological manner. It concludes with concrete recommendations for strengthening interdisciplinary collaboration, incorporating the method into educational curricula, and rereading the Islamic scholarly heritage in the light of current scientific data.

Keywords

Hadith , Hadith Criticism , Prophetic Sunnah , Disciplined Correspondence , Experimental Science

Nebevî Sünneti Anlamada ve Çağdaş  Bilimlerle Etkileşimde Disiplinli Benzeşim Yöntemi

Abstract

Bu çalışma, Nebevi Sünnet ile çağdaş bilimler arasındaki ilişkiyi Disiplinli Benzeşim (burada benzeşim “karşılıklı ve denetlenmiş uyuşma”yı ifade eder; yüzeysel benzerlik kastedilmez) yöntemi çerçevesinde ele almaktadır. Bu yaklaşım, şerʿî ilimlerle doğa ve beşerî bilimler arasındaki kopukluğu aşmayı hedefleyen bütüncül bir bilgi modeli sunar. Araştırma, hadis tenkidinin klasik usulleri ile akıl, örf ve âdet kurallarını birleştirerek; İmam Şâfiʿî ve İbn Haldun gibi erken dönem İslam âlimlerinin metin-eleştiri yaklaşımlarını yeniden değerlendirir ve "Disiplinli Benzeşim" ilkesinin temellerini ortaya koyar. Çalışmada, disiplinli benzeşimin kaynak ve hakikat birliği anlayışına dayandığı; şerʿî metinlerin bilimsel bilgiyle abartısız, tutarlı bir biçimde ilişkilendirilebileceği vurgulanmaktadır. Ayrıca, değişken bilimsel teorileri doğrudan şerʿî metinlere uyarlayan zorlama yaklaşımlarla bu yöntemin farkı net olarak ortaya konur. Tıp, çevre, sürdürülebilirlik, psikoloji ve sosyoloji alanlarındaki örnek hadisler, sünnetin bilimle dengeli ve metodolojik etkileşimini gösterir. Sonuç olarak, çalışma, şerʿî ilimlerle deneysel bilimler arasında disiplinler arası iş birliğini güçlendirmeye, Disiplinli Benzeşim yaklaşımını eğitim müfredatlarına dâhil etmeye ve İslam ilim mirasını çağdaş bilimsel veriler ışığında yeniden okumaya yönelik somut öneriler sunmaktadır.

Keywords

Hadis , Hadis Tenkidi , Nebevi Sünnet , Deneysel bilimler , Disiplinli Benzeşim

References

• Abdülazîz, Yûsuf. "İbn Haldûn: el-Kırâ'etü't-târîhiyye li'n-nass ma'kūle ve matlûbe". er-Riyâd 16210 (2012). https://www.alriyadh.com/783112
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî. Müsnedü'l-İmâm Ahmed b. Hanbel. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. el-Kāhire: Dâru'l-hadîs, 1416/1995.
• Ahmed, Ervâ Abdurrahmân. "İ'câzü'ş-şifâ' fi'r-rîk ve't-turâb". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 173-183. el-Küveyt, 1427/2006.
• Aslan, Recep. İhvân-ı Safâ Risâlelerindeki Hadis Rivâyetlerinin Hadîs Metodolojisi Açısından Değerlendirilmesi (Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2014).
• Bahammam, Ahmed vd. “Sleep Architecture of Consolidated and Split Sleep Due to the Dawn (Fajr) Prayer among Muslims and Its Impact on Daytime Sleepiness”. Annals of Thoracic Medicine 7/1 (2012), 36–41. 10.4103/1817-1737.91560
• Bâmûsâ, Abdullah Ömer. "el-Habbetü's-sevdâ'". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 133-156. Küveyt, 1427/2006.
• Bekrî, Atiyye Fethî. "el-İ'câzü'l-ilmî fi'l-hadîsi'n-nebeviyyi'ş-şerîf aleykum bi-kıyâmi'l-leyl". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 63-101. el-Küveyt, 1427/2006.
• Bel'âlim, Abdurrahmân. "el-Ulûmü'ş-şer'iyye ve eseruhâ fî dirâseti'l-ulûmi'l-kevniyye ve'l-insâniyye". Devrü'l-ulûmi'l-İslâmiyye fî irsâ'i'l-hüviyye ve muvâceheti't-tehaddiyâti'l-muâsıra. 496-528. el-Cezâ'ir: Câmiatü Ammâr Selecî ve'l-Müdîriyyetü'l-âmme li'l-bahsi'l-ilmî ve't-tatvîri't-teknolôcî, 2010.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-Husrevcirdî. es-Sünenü'l-kübrâ. nşr. Abdülkādir Atâ. Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Cu'fî. el-Câmiu'l-müsnedü's-sahîhü'l-muhtasar min umûri Resûlillâh sallallâhu aleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. nşr. Mustafâ Dîb el-Buğâ. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1414/1993.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Cu'fî. el-Edebü'l-müfred. nşr. Muhammed Fu'âd Abdülbâkī. Beyrut: Dâru'l-beşâ'iri'l-İslâmiyye, 1409/1989.
• Bû'ş-Şaîr, Abdülazîz. "el-İtâru'n-nazarî li't-tekâmüli'l-ma'rifî fi'l-ulûm inde İsmâîl el-Fârûkī". et-Tekâmülü'l-ma'rifî: Eseruhû fi't-ta'lîmi'l-câmi'î ve zarûretuhû'l-hadâriyye. ed. Râ'id Cemîl Ukāşe. 261-307. Vircinyâ: el-Ma'hedü'l-âlemî li'l-fikri'l-İslâmî, 1433/2012.
• Carskadon, Mary A.- Dement, William C. "Normal Human Sleep: An Overview". Principles and Practices of Sleep Medicine. ed. Meir H. Kryger - Thomas Roth - William C. Dement. 16-25. Philadelphia: Saunders, 2011. https://2u.pw/zbntVyR1
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş'as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü'l-asriyye, ts.
• Ebü's-Suûd, Atiyyât. "el-Bî'e ve'l-mes'ûliyye: Nahve nemûzecin ma'rifiyyin ve ahlâkıyyin cedîd li'l-hurûc min ezmeti'l-insân maa bî'etih". el-Mecelletü'l-Arabiyye li'l-ulûmi'l-insâniyye 18/72 (2000), 86-122. https://journals.ku.edu.kw/ajh/index.php/ajh/article/view/1799
• el-Ümemü'l-Müttehide. "Hirmân 2.2 milyâr şahs havle'l-âlem min miyâh sâliha li'ş-şurb, ve'l-etfâl ve'n-nisâ' el-ekser te'essüran". 2021. https://news.un.org/ar/story/2021/03/1072772
• Ferrâş, Mey Sâlih. "Şebeketü'l-alâkāti'l-ictimâʿiyye ve devruhâ fî taʿzîzi's-sıhha lede'ş-şebâbi'l-câmiʿî: Dirâse tatbîkıyye ʿalâ ʿayyine min tullâb ve tâlibât Câmiʿati'l-Melik ʿAbdilʿazîz bi-medîneti Cidde". Mecelletü mustakbeli'l-ʿulûmi'l-ictimâʿiyye 19/3 (2024), 3-30. https://fjssj.journals.ekb.eg/article_379656.html
• Ğazâviye, Hamîd Muhammed Alî. "Eserü't-teşcîr ale'l-bî'e". Mecelletü'l-mücteme'i'l-Arabî li-neşri'd-dirâsâti'l-ilmiyye 79 (2024), 1403-1416. https://2u.pw/cWTYi
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. İhyâ'ü ulûmi'd-dîn. Beyrut: Dâru'l-ma'rife, ts.
• Ğuneym, Kârim es-Seyyid. "el-İltizâm bi'l-menheci'l-ilmî li-dirâseti'l-işârâti'l-ilmiyye fi'l-ehâdîsi'n-nebeviyye". Mevkiʿ iʿcâzi'l-Kur'ân ve's-sünne (2019). https://2u.pw/lcaEG
• Hâc Alî, Avaz. "el-Mümâsele beyne'n-nuzumi'l-halkıyye ve nuzumi'l-hâsûb ve ehâdiyyetü'l-hâlik". el-Mü'temerü'l-ilmiyyü'l-âlemî es-sânî: et-Tekâmülü'l-ma'rifî beyne ulûmi'l-vahy ve ulûmi'l-kevn. 1-14. Merkezü buhûsi'l-Kur'ân ve's-sünne. 1430/2009.
• Hamod, Musab. “Ibn Khaldun’s Evaluation of Historical Narratives in His Muqaddimah and Comparison With the Method of the Muhaddiths”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 9/1 (Mart 2025), 499-517. https://doi.org/10.32711/tiad.1586071.
• Hamzâvî, Hakîme. "Tahdîdü cinsi'l-cenîn beyne't-tıbb ve'l-akīde ve'l-fıkh". el-Mü'temerü'd-devlî et-tâsi' li-külliyyeti'ş-şerîa bi-unvân: Kadâyâ tıbbiyye muâsıra fi'l-fıkhi'l-İslâmî. 1-31. Filistîn: Câmiatü'n-Necâhi'l-vataniyye, 2019.
• Hasan, Mustafâ İbrâhîm. "ed-Dâ' ve'd-devâ' fî cenâhayi'z-zübâbe". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 83-100. el-Küveyt, 1427/2006.
• Hasâneyn, Cemâl Hâmid es-Seyyid. "el-Mes'ûliyyetü'l-müştereke li'r-racül ve'l-mer'e fî tahdîdi nev'i'l-cenîn". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 317-335. el-Küveyt, 1427/2006.
• Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî el-Bağdâdî. el-Fakīh ve'l-mütefekkih. nşr. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Yûsuf el-Garâzî. es-Suûdiyye: Dâru İbni'l-Cevzî, 1421.
• Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî el-Bağdâdî. el-Kifâye fî ilmi'r-rivâye. nşr. Ebû Abdullah es-Sûrekī - İbrâhîm Hamdî el-Medenî. el-Medîne: el-Mektebetü'l-ilmiyye, ts.
• Hilditch, Cassie J- McHill, Andrew W. “Sleep Inertia: Current Insights”. Nature and Science of Sleep 11 (2019), 155-165. 10.2147/NSS.S188911
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî. Dîvânü'l-mübtede' ve'l-haber fî târîhi'l-Arab ve'l-Berber ve men âsarahum min zevi'ş-şe'ni'l-ekber. Beyrut: Dâru'l-fikr, 1408/1988.
• İbn Teymiyye, Ebü'l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî. Mecmûu'l-fetâvâ. nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kāsım. es-Suûdiyye: Mecmau'l-Melik Fehd li-Tıbâati'l-Mushafi'ş-Şerîf, 1416/1995.
• Îsâ, Behît Şâmân. "el-Muvâtanatü'l-bî'iyye: Dirâse mefâhîmiyye nazariyye". Mecelletü'l-ulûmi'l-insâniyye ve't-tabîiyye 4/10 (2023), 350-367. https://2u.pw/KvYCv
• İslâm Veb. "et-Tefsîrü'l-ʿilmî li'l-Kurʾân beyne'l-mücîzîn ve'l-mâniʿîn". (2004). https://2u.pw/oZlHV
• İzzet Fâris, Muizzü'l-İslâm. "et-Tağayyurâtü'l-hayeviyye ve'l-fisyolôciyye hilâle's-sıyâm fî şehri Ramadân". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 193-215. el-Küveyt, 1427/2006.
• Kardavi, Yusuf. es-Sunne masderun li'l-ma'rife ve'l-hadare. Kahira: Daru'ş-Şuruq, 1423/2002.
• Kuneydî, Mûsâ ʿAbdülhafîz. "Himâyetü'l-bîʾe fî evkāti'n-nizâʿâti'l-müsellaha". Mecelletü'l-insânî 65 (2019). https://blogs.icrc.org/alinsani/2019/08/29/3202
• Melkâvî, Fethî Hasan. Menheciyyetü't-tekâmüli'l-maʿrifî: Mukaddimât fi'l-menheciyyeti'l-İslâmiyye. Vircinyâ: el-Maʿhedü'l-ʿâlemî li'l-fikri'l-İslâmî, 1432/2011.
• Milliyet Pembenar. "Hadiste bile adı bile geçiyor! Siyah çörek otu taneleri her derde deva". (12 Kasım, 2023), 1. https://2u.pw/NTdgL
• Müslim, Ebü'l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Müsnedü's-sahîhu'l-muhtasar bi-nakli'l-ʿadl ʿani'l-ʿadl ilâ Resûlillâh sallallâhu ʿaleyhi ve sellem. nşr. Muhammed Fuʾâd ʿAbdülbâkī. Beyrut: Dâru ihyâʾi't-türâsi'l-ʿArabî, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. Beyrut: Dâru ihyâʾi't-türâsi'l-ʿArabî, 1392.
• Nusret, Abdullah. "Lumḥa min el-iʿcâzi'l-ʿilmî fi'l-ḥadîsi'n-nebevî ve'l-istişfâʾ bi'l-ḫall". Buḥûs̱u'l-Muʾtemeri'l-ʿâlemî es̱-s̱âmin li'l-iʿcâzi'l-ʿilmî fi'l-Kurʾân ve's-sünne. 297-316. Küveyt, 1427/2006.
• Ömerî, Abdullah b. Muhammed. et-Teşcîr: et-Tehaddiyât ve'l-hulûl. Riyâd: Mektebetü'l-Melik Fehd el-vataniyye, 2023.
• Ramadân, Sâmiye. "es-Sıhhatü'l-ictimâiyye ve'n-nefsiyye ve alâkatuhâ bi-cevdeti'l-hayâti'l-üseriyye". Mecelletü'l-mukaddime li'd-dirâsâti'l-insâniyye ve'l-ictimâiyye 3 (2017), 97-110. https://asjp.cerist.dz/en/article/125512
• Rofaei, Nagat A El vd. "In vitro assessment of antibacterial property of camel’s urine against some isolated Salmonella strains". GSC Advanced Research and Reviews 13/2 (2022), 109–114. 10.30574/gscarr.2022.13.2.0309
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs el-Kureşî. er-Risâle. nşr. Ahmed Şâkir. Kāhire: Mektebetü'l-Halebî, 1358/1940.
• Saîd, Abdülcebbâr. "Menheciyyetü't-teâmül maa's-sünne". el-Fikrü'l-İslâmiyyü'l-muâsır 5/18 (1999), 1-34. https://citj.org/index.php/citj/article/view/1791
• Sasaki, Konosuke vd. "The Cardiac Sympathetic Nerve Activity in the Elderly Is Attenuated in the Right Lateral Decubitus Position". Gerontology and Geriatrics Medicine 3 (2017), 1-9. 10.1177/2333721417708071
• Saygılı, Sefa. "Araştırmalar Balın Faydalarını Bir Kez Daha Gösterdi/ İshal Tedavisinde Bal Kullanılması". Zafer Dergisi. 2022. https://2u.pw/U9DuZ
• Şehîb, Muhammed Mahmûd - Halvânî, Îmân Muhammed. "Mudâdd hayevî bibtîdî ferîd yekşifü'n-nikāb an sirri't-tedâvî bi-ebvâli'l-ibil". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 129-143. el-Küveyt, 1427/2006.
• Şehîd, el-Hassân. "et-Tekâmülü'l-ma'rifî beyne ulûmi'l-vahy ve ulûmi'l-kevn: Mukārabe menheciyye". Mecelletü'l-müslimi'l-muâsır 15 (2013), 1. https://2u.pw/piF1SUlv
• Selîgmân, Mârtin. es-Seâdetü'l-hakīkıyye. trc. Safâ' el-A'ser. el-Kāhire: Dâru'l-ayn li'n-neşr, 2005.
• Şerefüddîn, Alî et-Tâhir. "et-Tevâ'üm beyne âyâtillâhi'l-Kur'âniyye ve âyâtihi'l-kevniyye". el-Mü'temerü'l-ilmiyyü'l-âlemî es-sânî: et-Tekâmülü'l-ma'rifî beyne ulûmi'l-vahy ve ulûmi'l-kevn. 1-25. Merkezü buhûsi'l-Kur'ân ve's-sünne, 1430/2009.
• Şerkāvî, Muhammed Abdullah. "Tef'îlü'l-îmân hallen li-ezmeti'l-insân". en-Nûr li'd-dirâsâti'l-hadâriyye ve'l-fikriyye 18 (2018), 179-190. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/520664
• Servî, Ahmed Ahmed. "el-Emrâzü'l-müteallika bi't-televvüsi'l-biyolôcî li'l-mâ'". Munazzamatü'l-mücteme'i'l-ilmiyyi'l-Arabî (2012), 1-7. https://arsco.org/articles/article-detail-14979
• Seyyid, Mecdî İbrâhîm. "el-İ'câzü'l-ilmî fî sünneti'n-nebî sallallâhu aleyhi ve sellem fi'l-mâ'i'r-râkid ve'l-mâ'i'd-dâ'im". el-Mü'temerü'l-ilmiyyü'l-âlemî es-sânî: et-Tekâmülü'l-ma'rifî beyne ulûmi'l-vahy ve ulûmi'l-kevn. 103-138. Merkezü buhûsi'l-Kur'ân ve's-sünne, 1430/2009.
• Seyyidetî. "Teʾs̱îrü'l-ʿalâḳāti'l-ictimâʿiyye ʿalâ ṣıḥḥatinâ'n-nefsiyye vefḳa ʿilmi'n-nefs". (2024). https://2u.pw/vaC1z
• Sıddîk, Âmine Alî Nâsır. "Suver min el-i'câzi'l-ilmî li-istihdâmi'l-misk ke-mudâdd hayevî". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 217-239. el-Küveyt, 1427/2006.
• Suveylih, Lîlyâ. "el-İdâretü'l-mütekâmile li'l-mevâridi'l-mâiyye hıyâr istirâtîcî li-tahkīki't-tenmiyeti'l-müstedâme". Mecelletü'l-ulûmi'l-insâniyye ve'l-ictimâiyye 14 (2014), 55-68. https://asjp.cerist.dz/en/article/36937
• Tharwat, Mohamed vd. "Is camel's urine friend or enemy? Review of its role in human health or diseases". Open Veterinary Journal 13/10 (2023), 1228-1238. 10.5455/OVJ.2023.v13.i10.1
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü't-Tirmizî. Beyrut: Dâru'l-garbi'l-İslâmî, 1998.
• Ukeyvî, Abdülkerîm. "Meâlimü't-tekâmüli'l-ma'rifî inde'l-muhaddisîn". et-Tekâmülü'l-ma'rifî beyne'l-ulûmi'l-İslâmiyye: el-Üsüsü'n-nazariyye ve'ş-şurûtu't-tatbîkıyye. 11-42. el-Mağrib: Mü'essesetü Dâri'l-hadîsi'l-Haseniyye Câmi'atü'l-Karaviyyîn, 1430/2009.
• Uteybî, Mişârî b. Ferec. "el-İ'câzü'l-ilmî li's-sünneti'n-nebeviyye fî esrâri misvâki ûdi'l-erâk ve te'sîruhû alâ sıhhati'l-fem ve menâ'ati'l-halâyâ'l-beşeriyye". el-Mü'temerü'l-ilmiyyü'l-âlemî es-sânî: et-Tekâmülü'l-ma'rifî beyne ulûmi'l-vahy ve ulûmi'l-kevn. 139-170. Merkezü buhûsi'l-Kur'ân ve's-sünne, 1430/2009.
• Velî, Sirâc Ömer. Iḍṭırâbâtü'n-nevm. Cidde: Mektebetü'l-Melik Fehd el-vaṭaniyye, 1418.
• Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyn. et-Tefsîr ve'l-müfessirûn. el-Kāhire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zekr, Asîl Muhammed Alî - Sâlih, Ahmed Muhammed. "Nisbetü't-tevâcüdi'l-bakterî fî bevli'l-gulâm ve'l-câriye er-rudda'". Buhûsu'l-Mü'temeri'l-âlemî es-sâmin li'l-i'câzi'l-ilmî fi'l-Kur'ân ve's-sünne. 49-57. el-Küveyt, 1427/2006.