Hint Alt Kıtasında Tefsir Tarihi Yazıcılığı: Pencabîrî’nin Tabakâtü’l-Müfessirîn’i Üzerine Bir İnceleme

Year 2025, Volume: 12 Issue: Özel Sayı, 31 - 55, 30.11.2025

Ercan Şen

https://doi.org/10.33718/tid.1773648

Abstract

Klasik dönemde ‘tabakât’ modern dönemde ise ‘biyografi’ olarak adlandırılan telif türü İslam âlimleri arasında yaygın bir yazım türüdür. Bu yazım türünde ilmî, siyasî ve sosyal kimlikleriyle ön plana çıkan şahsiyetler belli bir sıra ve yöntem gözetilerek bir araya getirilip haklarında bilgi sunulur. Hicrî II. yüzyılda ilk örnekleri ortaya çıkmaya başlayan tabakât eserleri, yazarlarının bilimsel birikimleri, entelektüel kimlikleri ve tarihsel olaylara bakış açılarına göre bazı farklılıklar taşır. Bu anlamda İslam tarih yazıcılığında söz konusu tespiti açıkça yansıtan ‘tabakâtü’l-fukahâ’, ‘tabakâtü’l-muhaddisîn’, ‘tabakâtü’l-müfessirîn’ ve ‘tabakâtü’l-kurrâ’ gibi isimler taşıyan zengin bir literatür oluşmuştur. Bu tarz eserler araştırmacılara müelliflerin hayatına yönelik bilgileri tespit sürecinde ışık tuttuğu gibi söz konusu müelliflerin yaptığı çalışmaların isim, muhteva ve önemli yönlerini ortaya koymada temel başvuru kaynaklarını oluşturmaktadır. Bu kapsamda tefsir tarihi yazıcılığında tefsir ilmi ve müfessirlerle ilgili olarak telif edilen ‘tabakâtü’l-müfessirîn’ türü eserlerden biri de Hint alt kıtası âlimlerinden Muhammed Tahir Pencapîrî’nin (öl. 1986), Neylü’s-Sâ’irîn fî Tabakâti’l-Müfessirîn isimli eseridir. Bu makalede Pencapîrî’nin, söz konusu eseri özelinde Hint alt kıtasındaki tefsir tarihi yazıcılığına ilişkin bazı değerlendirmelerde bulunulacak, bunun yanında Pencapîrî’nin modern dönemde tefsir tarihine katkıları ortaya konulmaya çalışılacaktır. Muhteva analizi yaklaşımının bir yöntem olarak benimsendiği bu çalışmada aynı zamanda müellifin söz konusu eserinde ortaya koyduğu bakış açısının tefsir tabakât geleneği için bir yenilik mi oluşturduğu yoksa klasik tabakât geleneğinin bir devamı niteliğinde mi olduğu problematiği üzerinde durulacaktır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Neylü’s-Sâ’irîn fî Tabakâti’l-Müfessirîn isimli eseri müstakil olarak inceleyen ilk çalışma hüviyetine sahip bu araştırmanın tefsir tarihi yazıcılığı çalışmaları bağlamında Hint alt kıtası üzerinde daha fazla durulmasına katkı sunması hedeflenmektedir.

Keywords

Tefsir , Tabakâtü’l-Müfessirîn , Hint Alt Kıtası , Pencabîrî , Neylü’s-Sâirîn fî Tabakâti’l-Müfessirîn.

The Historiography of Tafsı̄r in the Indian Subcontinent: A Study of Banjabīrī’s Ṭabaqāt al-Mufassirīn

Abstract

The genre known as ‘ṭabaqāt’ in the classical period and ‘biography’ in the modern period is a common type of writing among Islamic scholars. In this type of writing, personalities who stand out for their scientific, political and social identities are brought together in a specific order and method, and information about them is presented. Ṭabaqāt books, the first examples of which began to appear in the second century AH, exhibits certain differences according to the scientific knowledge, intellectual identities and perspectives on historical events of their authors. In this sense, a rich literature has developed in Islamic historiography that clearly reflects this observation, bearing names such as ‘ṭabaqāt al-fuqahā’, ‘ṭabaqāt al-muḥaddithīn’, ‘ṭabaqāt al-mufassirīn’ and ‘ṭabaqāt al-qurrā’. Such works shed light on researchers in the process of identifying information about the life of the authors, as well as constituting the main sources of reference in revealing the name, content and important aspects of the works of the authors in question. In this context, one of the works of the ‘ṭabaqāt al-mufassirīn’ genre in the historiography of tafsīr is the work of Muhammad Tahir Banjabīrī (d. 1986), one of the scholars of the Indian subcontinent, entitled Nayl al-Sāʼirīn fī Ṭabaqāt al-Mufassirīn. In this article will present some assessments of Banjabīrī’s contribution to the history of exegesis in the Indian subcontinent, specifically in relation to the work in question. In addition, Banjabīrī’s contributions to the history of tafsīr in the modern period will be examined. In this study, which adopts the content analysis approach as a method, we will also focus on the question of whether the perspective presented by the author in the work in question constitutes an innovation for the tradition of tafsīr ṭabaqāt or whether it is a continuation of the classical ṭabaqāt tradition. As far as we have been able to determine, this study, which is the first study to examine Nayl al-Sāʼirīn fī Ṭabaqāt al-Mufassirīn as an independent work, aims to contribute to a greater emphasis on the Indian subcontinent in the context of tafsīr historiography studies.

Keywords

Tafsīr , Ṭabaqāt al-Mufassirīn , Indian Subcontinent , Banjabīrī , Nayl al-Sāʼirīn fī Ṭabaqāt al-Mufassirīn.

References

• Abay, Muhammet. “Ömer Nasuhi Bilmen’in Tabakâtü’l-Müfessirîn Yazıcılığına Katkıları”. Müftü ve Müderris Ömer Nasuhi Bilmen Sempozyum Tebliğleri (8-9 Kasım 2014). ed. Nail Okuyucu et al. 143-162. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2017.
• Adarnawī, Aḥmad ibn Muḥammad. Ṭabaqāt al-mufassirīn. Medine: Maktabat al-ʻUlūm wa-al-Ḥikam al-Madīnah al-Munawwarah, 1997.
• Āl ʻĀbid, Muḥammad ibn Bakr. ʻIlm Ṭabaqāt al-mufassirīn nashʼatuhu wa-taṭawwuruh. Ṭāʼīf: Dār al-Ṭarafayn, 2011.
• Ansari, A. S. Bazmee. “Eşref Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/472-473. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Aydın, Ahmet. Yavana: İslam Medeniyetinin Büyük Havzası: Hint. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2021.
• Azimi, Enayetullah. Şah Veliyyullah Dihlevî ve Ailesinin Tefsir İlmine Katkısı. Eskişehir: Osmangazi University, Institute of Social Sciences, Ph.D. Dissertation, 2025.
• Banjabīrī, Muḥammad Ṭāhir. Nayl al-sāʼirīn fī Ṭabaqāt al-mufassirīn. Pakistan: Maktabat al-Yamān, 2000.
• Banjabīrī, Muḥammad Ṭāhir. Nayl al-sāʼirīn fī Ṭabaqāt al-mufassirīn. ed. Maḥmūd Jīratullāh. Beyrut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 2011.
• Bekiroğlu, Harun. Tefsir Metodolojisi Açısından el-Burhân ve el-İtkân. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi (Tabakatü’l-Müfessirîn). 2 Volumes. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Birışık, Abdülhamit. Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Birışık, Abdülhamit. “Urduca Kur’ân Tercümeleri’nin Tarihi Gelişiminde Batı’nın Etkisi”. İslami Araştırmalar Dergisi 16/3 (2003), 378-390.
• Choughley, Abdul Kader. Tradition of Tafsir (Qur’ānic Exegesis) in the Indian Subcontinent. Rome: Tawasul International Centre for Publishing, Research and Dialogue, 2024.
• Çiçek, Mehmet-Yazıcı, Burhan. “Edirnevî’nin Tabakâtü’l-Müfessirîn Adlı Eserinin Tefsir Tabakat Literatüründeki Yeri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/41 (2020), 116-142.
• Dāwūdī, Muḥammad ibn ʻAlī al-. Ṭabaqāt al-mufassirīn. 2 Volumes. Beyrut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1983.
• Deliser, Bilal. “Tarih Felsefesi ve Metodolojisi, Biyografik Tarih Yazımı Çerçevesinde, Tefsir Tarihi Yazımı Açısından Şemsüddîn Muhammed b. Ali ed-Dâvûdî ve Tabakâtü’l-Müfessirîn” Adlı Eseri”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2015), 182-203.
• Deliser, Bilal. “Tarihsel Arka Planlı Yüzyıl Okumaları –I: Ömer Nasuhi Bilmen’in Büyük Tefsir Tarihi/Tabakatü’l Müfessirîn Adlı Eserinin İlk Üç Tabakası”. Apjir 7/3 (2023), 298-329.
• Demirci, Selim. Sömürge Döneminde Hadis ve Yorum : İngiliz İdaresi Gölgesinde Hint Alt Kıtası Hadis Alimleri ve Şerhleri. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2024.
• Dumlu, Ömer. “Tefsir Tarihi Yazıcılığı Açısından Ömer Nasuhi Bilmen’in Büyük Tefsir Tarihi: Tabakâtü’l-Müfessirîn Adlı Eseri Üzerine”. Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu. ed. Mustafa Karagöz. 137-154. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Goldziher, Ignaz. Die Richtungen Der Islamischen Koranauslegung. Leiden: E.J. Brill, 1952.
• Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Kaya, Mesut. “Hadis ve Tarih İlimleri Arasında Tefsir Tabakat Literatürü: Histografik Bir İnceleme”. İslâm Araştırmaları Dergisi 31 (2014), 33-65.
• Kutlutürk, Cemil. Hint Düşüncesinde İslam Algısı. İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.
• Kutlutürk, Cemil. “Kur’an-ı Kerim’in Sanskrit Diline Tercümesi: Hindu Bilgin Gunderao’nun Fātiḥa Suresi Çevirisi ve Kullandığı Kavramların Semantik Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 66/1 (2025), 489-506.
• Nuwayhiḍ, ʻĀdil. Muʻjam al-mufassirīn min Ṣadr al-Islām wa-ḥattá al-ʻaṣr al-ḥāḍir. 2 Volumes. Beyrut: Muʼassasat Nuwayhiḍ al-Thaqāfīyah, 1988.
• Okumuş, Mesut. “Darülfünun İlahiyat Fakültesi Muallimi Cevdet Bey ve ‘Tefsir Tarihi’ Adlı Eserinin Tefsir Tarihi Yazıcılığındaki Yeri”. Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18-19 Kasım 2009 Tebliğleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2010.
• Özcan, Esat. “Tefsir Tabakât Eserleri (Biographies of Exegesis Scholars)”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/44 (2020), 66-87.
• Parveen, Zobia. “A Critical Analysis of the Origin, Evolution, and Development of Urdu Exegetical Literature in the Indian Subcontinent”. Al-Idrāk Research Journal 4/1 (2024), 72-90.
• Rahman Ali, Mevlevi. Tezkire-i Ulema-i Hind. trans. Muhammed Eyyub Kadiri. Karaçi: Pakistan Historical Society, t.y.
• Suyūṭī, ʻAbd al-Raḥmān ibn Abī Bakr Jalāl al-Dīn al-. Ṭabaqāt al-mufassirīn. Kahire: Maktabat Wahbah, 1396.
• Temel, Enes. “Tabakâtü’l-müfessirîn Literatürünün Müfessir Kimliğinin Tespitine Katkıları-I: Süyûtî’nin Tabakâtü’l-Müfessirîn’i Bağlamında Tematik ve Metodolojik Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 7/1 (2023), 381-420.
• ʿUmarī, Muḥammed ʿĀrif. Teẕkire-yi Mufassirīn-i Hind. Āʿẓamgaṛh: Dāru’l-Muṣannifīn, 2006.