Muhammed et-Trabzonî el-Medenî ve ‘Ruseyyiletun fî beyâni mâ verede fî’s-sultân mine’l-ehâdîs’ İsimli Eseri

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 7 - 38, 30.06.2025

Muhammet Emin Eren , Eyüp Öztürk

https://doi.org/10.33718/tid.1647474

Abstract

Muhammed et-Trabzonî el-Medenî Osmanlı’nın batılılaşma sürecinin başladığı dönemlere denk düşen 18. yüzyılda yaşamış çok yönlü ve velûd bir ilim adamıdır. İslâmî ilimlerin çeşitli alanlarında kaleme almış olduğu irili ufaklı kırk civarında eser, onun dini anlama ve yorumlamada Ehl-i Sünnet çizgisinin dışına çıkmamaya özen gösteren tipik bir Osmanlı âlimi olduğuna işaret etmektedir. Trabzonî’nin eserleri çeşitli çalışmalara konu edilmekle birlikte “Ruseyyiletun fî beyâni mâ verede fî’s-sultân mine’l-ehâdîs” isimli yazma halindeki risalesi, muhtemelen tek nüsha olarak özel bir aile kitaplığında bulunmasından dolayı, herhangi bir ilmî çalışmaya konu edilmemiştir. Eser devlet yöneticisinin din nezdinde son derece yüksek ve değerli bir makama sahip olduğuna işaret eden rivayetleri içeren bir hadis derlemesidir. 44 hadisi barındırması itibariyle kırk hadis edebiyatının Osmanlı geleneğindeki bir örneği olarak değerlendirilebilecek bu risaledeki hadisler büyük oranda Süyûtî’nin Cem‘u’l-cevâmi‘ adlı eserinden seçilmiş ve çoğunlukla bir yorum yapılmadan peş peşe sıralanmıştır. Müellifin bu yöntemi ilk bakışta eserin orijinal bir yönünün olmadığı hissini verse de içeriğindeki rivayetlerin mahiyeti ve yazıldığı dönem beraber değerlendirildiğinde bu kanaat değişmektedir. Zira Trabzonî’nin yaşadığı dönemlerde batılılaşma karşıtlığı yükselişe geçmiştir ve pek çok kişi reform süreçlerine öncülük ettiği için Osmanlı sultanlarını eleştirmektedir. Osmanlı yönetimi de bu eleştirilerin etkisini azaltmak için dönemin bazı ulemasına reformları ve Osmanlı yönetimini destekleyen çeşitli eserler kaleme aldırmış, bir kısım ulema da yönetimden bağımsız olarak kendi istekleri ile sürece dahil olmuştur. Elinizdeki makale Trabzonî’nin risalesini Osmanlı sultanına meşruiyet desteği sağlama şeklinde beliren ve ilerleyen bir geleneğin ilk örneklerinden birisi olarak konumlandırmaktadır. Bu çerçevede yazma risalenin şeklî özellikleri, dayandığı kaynakları tespit edildikten sonra hadislerin muhtevası risalenin yazıldığı dönemin Osmanlı muhiti dikkate alınarak tahlil edilmeye çalışılmıştır. Risalenin Arapça tenkidli neşri yapılarak makalenin sonuna eklenmiştir.

Keywords

Hadis , Osmanlılar , Muhammed et-Trabzonî el-Medenî , Osmanlı Batılılaşması , Osmanlı Hadis Geleneği

Muḥammad al-Ṭrabzonī al-Madanī and His Work Titled ‘Rusayyila fī bayān mā warada fī al-sulṭān min al-aḥādīth’

Abstract

Muḥammad al-Ṭrabzonī al-Madanī was a versatile and prolific scholar who lived in the 18th century, which coincided with the beginning of the Ottoman westernization process. The roughly forty works he wrote in various fields of Islamic sciences, large and small, indicate that he was a typical Ottoman scholar who took care not to deviate from the line of Ahl al-Sunnah in understanding and interpreting religion. Although Ṭrabzonī’s works have been the subject of various studies, his treatise in manuscript form entitled “Rusayyila fī bayān mā warada fī al-sulṭān min al-aḥādīth” has not been the subject of any scholarly study, probably because there is only one copy in a private family library. The work is a collection of hadiths containing narrations that indicate that the ruler of the state has an extremely high and valuable position in the eyes of religion. This treatise, which can be considered an example of the forty-hadith literature within the Ottoman tradition due to its inclusion of 44 hadiths, primarily selected its hadiths from al-Suyūṭī’s Jam‘ al-jawāmi‘. The hadiths in the treatise are mostly listed one after the other without any commentary. Although the author’s method may initially give the impression that the work lacks originality, this perception changes when the nature of the included traditions and the historical context in which the treatise was written are considered together. During Ṭrabzonī’s lifetime, opposition to Westernization was on the rise, and many individuals criticized Ottoman sultans for leading reform processes. In an effort to mitigate the impact of such criticisms, the Ottoman administration commissioned certain scholars of the period to produce works supporting the reforms and the legitimacy of the government, while some members of the ulama independently engaged in this process of their own accord. This article situates Ṭrabzonī’s treatise as one of the earliest examples of an emerging and later institutionalized tradition aimed at legitimizing the authority of the Ottoman sultans. In this context, after identifying the formal characteristics of the manuscript and examining the sources on which the selection is based, the content of the hadiths is analyzed with reference to the period in which the treatise was composed. Finally, a critical edition of the Arabic treatise is appended at the end of the article.

Keywords

Hadith , the Ottomans , Muḥammad al-Trabzonī al-Madanī , Ottoman Westernization , Ottoman Hadith Tradition

References

• Açıkel, Yusuf. “Hz. Peygamber’in Sünneti/Hadisleri ve Bazı Yöneticilerin Örnek Uygulamaları Özelinde Adâletin Tesisine Yönelik Temel Yaklaşımlar”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/66 (2019). 1247-1266.
• Ahmed el-Hafzî b. Abdülhâlik. “Hilafet ve Cihada Dair Kırk Hadis”. çev. İhsan Süreyya Sırma. Hilafet Risâleleri. ed. İsmail Kara. 1/283-294. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ahmet Muhtar Paşa. “Disiplin Yahut İnzibât-ı Askerî’den Hilafet-i Muazzama-i İslâmiye”. Hilafet Risâleleri. ed. İsmail Kara. 2/281-349. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Akyüz, Vecdi. Kur’an’da Siyasi Kavramlar. İstanbul: Kitabevi, 1998.
• Akyüz, Vecdi. Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi: Emevîler’in Kuruluş Devrinde İslâm Kamu Hukuku. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.
• Ali el-Müttakî el-Hindî. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-ekvâl ve’l-ef‘âl. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1413/1993.
• Ali Rıza - Mehmed Galib. Geçen Asırda Devlet Adamlarımız (XIII. Asr-ı hicri’de Osmanlı Ricali). haz. Fahri Çetin Derin. 2 Cilt. İstanbul: Tercüman, 1977.
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı’da Hadis İlminin Mahiyetine Dair Bazı Gözlemler”. Osmanlı’da İlm-i Hadis. ed. Zekeriya Güler vd.. 13-28. İstanbul: İsar, 2020.
• Altuntaş, Mustafa Celil. Osmanlı Döneminde Hadis İlmi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• ‘Annâbî, Muhammed b. Mahmûd b. Muhammed b. Huseyn. es-Sa‘yül-mahmûd fî nizâmi’l-cünûd, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1885, 1a-70a.
• Armutlu, Sadık. “Farsça ve Türkçe Kasidelerde ‘Allah’ın Gölgesi’ Olarak Sultan ve Vasıfları: Mu’izzî-Enverî/Nâ’ilî-Nef’î Örneği”. Klasik Türk Edebiyatının Ses ve Anlam Dünyası Sempozyumu Bildiri Kitabı. ed. İlhan Genç ve Metin Akkuş. 252-294. Düzce: Düzce Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1955.
• Benli, Ali. “Trabzonî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2000.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Osmanlı Hilafeti Meselesi: Bir Literatür Değerlendirmesi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2/1 (2004), 113-131.
• Çelik, Zeynep. 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti: Değişen İstanbul. çev. Selim Deringil. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Davison, Roderic H. Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876. çev. Osman Akınhay. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Demir, Gökhan. “Kudsî’nin Hüsnü’s-Sülûk fî Şâni’l-Mülûk (Şerh-i Hadîs-i Erba‘în) Adlı Eseri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 60/1(2020), 215-262.
• Deylemî, Ebu’ş-Şucâ‘ Şîreveyh. el-Firdevs bi-me’sûri’l-hitâb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1406/1986.
• Dilbaz, Mahmut. Askerî Modernleşmenin Dinî Müdafaası: Esad Efendinin Şerhli Es-Sa‘yu’l-Mahmûd Tercümesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Dilbaz, Mahmut. “II. Mahmud'un Askeri Islahatlarına Dair Tercüme Bir Müdafaaname: el-Kevkebü’l-Mes‘ûd fi Kevkebeti’l-Cünûd”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 16/31 (2011), 185-199.
• Dûrî, Abdülazîz. “Emîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Emecen, Feridun M. “Matruşka’nın Küçük Parçası: Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Dönemi ve “Lale Devri” Meselesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Osmanlı Araştırmaları 52 (2018), 79-98.
• Erşahin, Şeyfettin. “Westernization, Mahmud II, and the Islamic Virtue Tradition”. American Journal of Islamic Social Sciences 23/2 (2006), 37-62.
• Erşahin, Şeyfettin. “Islamic Support on the Westernization Policy in the Ottoman Empire: Making Mahmud II a Reformer Caliph-Sultan by Islamic Virtue Tradition”. Journal of Religious Culture 78/1 (2005), 1-17.
• Göktaş, Recep Gürkan. “On the Hadith Collection of Bayezid II’s Palace Library”. Treasures of Knowledge An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4). ed. Gülru Necipoğlu, Cemal Kafadar ve Cornell H. Fleischer. 1/309-340. Leiden & Boston: Brill, 2019.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed. ed-Durru’l-manzûm fî fazli’r-Rûm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafîd Efendi, 240, 1a-26a.
• Hayta, Necdet-Ünal, Uğur. Osmanlı Devleti'nde Yenileşme Hareketleri (17. Yüzyıl Başlarından Yıkılışa Kadar). Ankara: Gazi Kitabevi, 2020.
• Heyd, Uriel. “III. Selim ve II. Mahmud Dönemlerinde Batılılaşma ve Osmanlı Uleması”. çev. Sami Erdem. Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine Makaleler. 119-164. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• İnce, Yunus. “II. Mahmud Devri Reformlarının Tebaa Tarafından Algılanışı”. Tarih İncelemeleri Dergisi 32/2 (2017), 427-457.
• Kafadar, Cemal. Kendine Ait Bir Roma: Diyar-ı Rum’da Kültürel Coğrafya ve Kimlik Üzerine. İstanbul: Metis Yayınları, 2019.
• Kalaycı, Mehmet – Eren, Muhammet Emin. “Reflection of Qāḍīzādelīs-Khalwatīs Tension on the Islamic Heresiography: Muṣṭafá Ibn Ibrāhīm and is Alphabetical Classifıcation of Sects”. Ilahiyat Studies 9/2 (2018), 249-290.
• Kalaycı, Mehmet. “Fukahâʾ-i Rûm: Beyâzîzâde Aḥmed Efendi’nin (ö. 1098/1687) Rûmî Aidiyet Temelinde Fakihleri Listeleme Çabası”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 64/1 (2023), 1-68.
• Karahan, Abdülkadir. İslâm-Türk Edebiyatında Kırk Hadîs: Toplama, Tercüme ve Şerhleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Köktaş, Yavuz. “Hadîslerde Geçen ‘Sultan’ Kelimesine Dair”. Usûl İslam Araştırmaları Dergisi 9/9 (2008), 229-242.
• Lewis, Bernard. İslam’ın Siyasal Dili. çev. Fatih Taşar. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1992.
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Martı, Huriye - Ürkmez, Ahmed. “XVI. Asır Osmanlısında Bir Âlimin Kaleminden Siyaset Eleştirisi: Birgivî ve ‘Zühru’l-Mülûk’ Adlı Eserinin Tercümesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2015), 1-28.
• Masters, Bruce. Osmanlı İmparatorluğu’nun Arapları 1516-1918: Sosyal ve Kültürel Bir Tarih. çev. Feray Coşkun. İstanbul: Doğan Kitap, 2017.
• Mahmud b. Hamza Efendi. “Bekâ-yı saltanat-ı Osmaniyye”. çev. Bereketzâde İsmail Hakkı. Hilafet Risâleleri. ed. İsmail Kara. 1/261-282. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmani Yahut Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye. haz. Mustafa Keskin vd. 5 Cilt. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1997.
• Muhyiddin Seydi Çelebi. Buhârî’de Yönetim Esasları (Müstahrec mine’l-Buhârî). haz. Mehmet Erdoğan. İstanbul: Dârulhadis, 2000.
• Münâvî, Muhammed Abdurraûf. et-Teysîr bi-şerhi’l-Câmi‘i’s-Sağîr. 2 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-İmam eş-Şafiʿi, 1408/1988.
• Münâvî, Muhammed Abdurraûf. Feyzu’l-Kadir şerhu’l-Câmi‘i’s-Sağîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-maʿrife, 1391/1972.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim, Riyad: Beytu’l-Efkâri’d-Duveliyye, 1419/1998.
• Nazif Sürurî. “Hilâfet-i Muazzama-i İslâmiye”. haz. Dücane Cündioğlu-Müjdat Uluçam. Hilafet Risâleleri. ed. İsmail Kara. 2/207-216. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Nebhânî, Yusuf b. İsmail. “el-Hadîsu’l-erbeîn fî vücûbi tâati emiri’l-müminin”. çev. Mehmet Özşenel. Hilafet Risâleleri. ed. İsmail Kara. 1/343-352. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Özbaran, Salih. Bir Osmanlı Kimliği: 14./17. Yüzyıllarda Rûm/Rûmî Aidiyet ve İmgeleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Öztürk, Eyüp. “Mehmed Medenî et-Trabzonî ve Tekfirci Söyleme Karşı İtirazları”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan-Betül Saylan. 1/407-418. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Öztürk, Eyüp. “Osmanlı’nın Batılılaşma Sürecine Refleksif Bir Bakış: Mehmed Emin Efendi ve Risâle-i İrşâdiyye Adlı Eserine Yansıyan Teknik [Teknoloji] Karşıtlığı”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 26/1 (2025), 107-130.
• Öztürk, Mustafa. “Sultan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/495-496. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hayatı ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri. ed. Süleyman Gür - Ahmet Cevdet Karaca. 423-438. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Seyyid Muhammed Ârif. “el-Hakku’l-mubîn fî ehâdîsi erba‘în fî men harece ‘an tâ‘ati emîri’l-müminîn ve şakka ‘asa’l-müslimîn”. çev. Müjdat Uluçam. Hilafet Risâleleri, ed. İsmail Kara. 2/217-248. İstanbul: Klasik Yayınları, 2002.
• Solnon, Jean-François. Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa. çev. Ali Berktay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2024.
• Süyûtî, Celalüddîn, Cem‘u’l-cevâmi‘ el-ma‘rûf bi’l-câmi‘i’l-kebîr. 25 Cilt. y.y.: Dâru’s-sa‘âde li’t-tibâ‘a, 1426/2005.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud b. Salih b. Hasan el-Medenî el-Kâdirî el-Hanefî. Ruseyyiletun fî beyâni mâ verede fî’s-sultân mine’l-ehâdîs. Numanzâde Aile Kitaplığı: 4033, 47b-49b.
• Wensinck, Arent Jan. el-Mu‘cemu’l-mufehres li-elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî. Leiden: Brill, 1936-1969.
• Yâsincizâde Abdülvehhâb Efendi. Hulâsatü’l-burhân fî itâ‘ati’s-sultân. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1247.
• Yıldırım, Nuran. “Karantina İstemezük”. Toplumsal Tarih 150 (2006), 18-27.
• Yıldırım, Selahattin. “Osmanlı Muhaddislerinin Eserleri ve Bunlar Arasında Kırk Hadis Çalışmalarının Yeri”. Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-Hadisler. ed. Muhittin Düzenli. 139-152. Samsun: Çankırı Belediyesi, 2011.
• Yıldırım, Selahattin. Osmanlı’da Kırk Hadis Çalışmaları. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları, 2000.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n nisâ’. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l- İlm li’l-Melâyîn, 1992.