Osmanlı-Azerbaycan Sosyo-Kültürel İlişkileri Bağlamında Hurûfîlik ve Bektâşîlik

Year 2021, Issue: 100, 211 - 234, 13.12.2021

Bilal Dedeyev

Abstract

14. yüzyılın son çeyreğinde Azerbaycan’da ortaya çıkan Hurufilik, aynı yüzyılın sonları ve 15.
yüzyılın başlarında ise Osmanlı Devleti’nde yayılmaya başlamıştır. Bu yayılmada çok sayıda
Azerbaycanlı Hurufi mutasavvıf da yer almıştır. Bu dönemde Hurufilerin Azerbaycan, Anadolu ve
Türk Kültürü’nün yayıldığı başka bölgelerdeki çalışmaları Türkçenin önemini artırmıştır. Ancak
Hurufilik, resmî ideolojisine aykırı olduğu için Osmanlı Devleti tarafından kabul görmemiştir. 16.
yüzyıldan sonra ise Osmanlı’da bağımsız hareket olarak kendi fonksiyonunu yitiren Hurufilik esasen
Bektaşiliğe karışarak bu tarikat ile bütünleşmiştir.
Bektaşilik ise Azerbaycan orijinli bir tarikat olmasa da belli dönemlerde Azerbaycan’da da işlevini
yapabilmiştir. Hurufilerden farklı olarak Safevîler (1501-1736) döneminde onların Azerbaycan
coğrafyasında tekke ve zaviyelerinin bulunduğu kaynaklarda belirtilmektedir. Bazı fıkhi ve itikadi
yakınlığı olan bu iki fırkanın, misyon olarak benzer yönü yoktur. Bektaşilik Hurufilik’ten farklı olarak
daha sistemli, Osmanlı Devleti’nin kurulması ve gelişmesi aşamasında büyük role sahip olmuştur.
Hurufilik düşüncesinde kâinatın üç döneminden ikincisi sayılan İmamet meselesi Ehl-i Beyt sevgisi
üzerinde kurulmuş birçok orta çağ Azerbaycan tasavvufi kurumlarında olduğu gibi, Anadolu ve
Balkanlarda yayılmış Bektaşiliğin de esas dayanak noktası sayılmıştır. Özellikle bu faktör Hurufiliğin
zamanla Bektaşilik ile bütünleşmesinde esas rol oynamıştır. Zaten bugünkü Türkiye’deki Alevî-Bektaşilerin söz üstatları olarak kabul ettikleri yedi ulu şairin ilk dördü de (Nesimi (ö. 1417), Hatâî
(ö. 1524, Fuzûlî (ö. 1566) ve aslen Hoy’lu olan Pîr Sultan Abdal (ö. 1560’tan sonra) Azerbaycanlıdır.
Anadolu ve Balkanlardaki Bektaşiler Fazlullah Naimi (ö.1394) ve onun halifelerinin eserlerini 17.
yüzyıldan itibaren Bektaşiliğin yayılması için istifade etmişlerdir. Sultan Abdülaziz (1861-1876)
döneminde Bektaşilere karşı yaklaşımın düzelmesi, bu çevrede Hurufi eserlerinin de büyük ölçüde
yayımlanmasına yol açmıştır.

Keywords

Osmanlı, Azerbaycan, Hurufilik, Bektaşilik, Nesimi, Hatâî, Nebatî, Penahî.

Hurufısm And Bektashısm In The Context Of The Ottoman-Azerbaıjan SocıoCultural Relatıons

Abstract

Emerging in Azerbaijan in the last quarter of the 14th century, Ḥurūfism started to spread in the
Ottoman Empire in the late 14th and early 15th century. Many Azerbaijani ṣūfīes that were believing
Ḥurūfism also had been taken part in the spread of Ḥurūfism in the Ottoman Empire. In this period
the practice of Ḥurūfies in Azerbaijan, Anatolia and other regions that Turkish culture was spread
increased the significiance of Turkish language. However, Ḥurūfism was not accepted by the
Ottoman Empire because it was against its official ideology. After the 16th century, while loosing its
function as an independent movement in the Ottoman Empire, Ḥurūfism mingled with Bektashism
and essentially became part of this sect. Coming to Bektashism, even though it is not originated from Azerbaijan, at certain period it was
able to operate in Azerbaijan. Unlike Ḥurūfies, the historical sources indicate that Bektashism had
independent dervish lodges within the geography of Azerbaijan during the period of Ṣafavids (1501-
1736). Although these two sects had some initial intellectual familiarity, in fact they do not have
any similar aspect as a mission. Unlike Ḥurūfism, Bektashism was more sistematic in general and
played significiant role in the establishment and development of the Ottoman State. As it was many
medivial Azerbaijani ṣūfī institutions based on the love to Ahl al-bayt, the issue of Imāmat, which was
considered the second of the three period of universe in the thought of Ḥurūfism, was also considered
the main referance point of Bektashism that was spread in Anatolia and Balkans. Especially this
factor had been played a significant role in the conversion of Ḥurūfism into a part of Bektashism in
due course. In this regard, it should be mentioned that the first four poets out of the seven glorious
poets of Alevi-Bektashi groups in today’s Turkey, such as, Nesimi (d. 1417), Khatai (d. 1524), Fuzuli
(d. 1566) and Pir Sultan Abdal (16th century), who comes originally from Khoy, are from Azerbaijan.
Beginning from the 17th century, Bektashis in Anatolia and the Balkans have used the works of
Fazlullah Naimi and his caliphs for the spread of Bektashism. The imrpovement of the approach
against Bektashis during the period of Sultan Abdulaziz (1861-1876) also paved the way to the
publishing of the works of Ḥurūfies substantially in this circumustance.

Keywords

Ottoman, Azerbaijan, Ḥurūfism, Bektashism, Nesimi, Khatai, Nebati, Penahi.

References

• Адам Олеарıй. (1906). Описанıе Путешествıя въ Московıю и Черезъ Московıю въ Персıю и Обротно (Moskva ve Moskva’dan İran’a Seyahat Notları). Введенıе, пероводъ, примъчанıя и указателъ (Giriş, Tercüme, Düzeliş ve Şerhler): А М Ловягина. С-Петербургъ: Изданıе А С Суворина.
• Ahdi Bağdadi. (2009). Gülşen-i Şuara, B Metin, Yayına hazırlayan: Süleyman Solmaz. Denizli: Erişim tarihi: 23.05.2016.http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/ Eklenti/10731,agmpdf.pdf?0
• Aksu, Hüsamettin. (1993). “Cavidanname”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 178.
• --. (1995). “Fazlullah-ı Hurufi”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 12, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 277-279.
• --. (1996). “Firişteoğlu Abdülmecid”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 13, İstanbul:
• --. (1998). “Hurufilik”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 18, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 408-412.
• Albayrak, Nurettin. (2002), “Kul Himmet”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 26, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 352.
• --. (2007). “Pir Sultan Abdal”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 34, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 277-278.
• Ali Şir Nevayi. (1979). Nesayimü’l-Muhabbe Min Şemayimü’l-Fütüvve. Yayına hazırlayan: Kemal Eraslan. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Amiloğlu. (2014). Arş-name Tercümesi Hurufi Şiirleri I. Yayına hazırlayan: Fatih Usluer. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Âşık Çelebi. (1994). Meşa’irü’ş-Şu’ara. İnceleme Tenkitli Metin. C. I, hazırlayan: Filiz Kılıç, Doktora Tezi Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara:
• Ayan, Hüseyin. (2002). Nesimi, Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni. Ankara: TDK Yay.
• Bektâşi, Fikret ve Etımad Bektâşi. (2018). Keçmişdən günümüzə Naxçıvan Bektâşiləri (düşüncə tarixi, hadisələr, xatirələr). Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi.
• Ballı, Hasan Hüseyin. (2013). Hurufiliğin Doğuşu ve Fazlullah Hurufi. İstanbul: Hikmetevi Yayınları.
• Baldick, Julian. (2002). Mistik İslam. Tercüme eden: Yusuf Said Müftüoğlu. İstanbul: Birey Yayıncılık.
• Bashir, Shahzad. (2013). Fazlullah Esterabadi ve Hurufilik. Çeviri: Ahmet Tunç Şen. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Bayat, Füzuli. (2011). Türk təkkə (təsəvvüf) ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil.
• Beyani. (2008). Tezkiretü ş-Şuara. Tenkitli metin hazırlayan: Aysun SungurhanEyduran, Ankara: Erişim tarihi: 04.04.2016. Kültür Bakanlığı e-kitap.http:// ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10739,tsmetinbpdf.pdf?0.
• Beyazit, Yasemin. (Aralık-2014). “XVI. Yüzyil Osmanlı İlmiyye Kanunnameleri ve Medrese Eğitimi”. Belleten LXXVIII/283, 955-992.
• Bilgili, Ali Sinan. (2011). İran, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’da Osmanlı Vakıfları (XVI.-XVIII. Yüzyıllar). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Çakır, Emine. (2014). “Arşi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim tarihi: 26.07.2020. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/arsi.
• Çetinkaya, Bayram Ali. (2008). Sayıların Gizemi ve Tasavvufun Dinamikası İhvan-ı Safa Modeli. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Dedeyev, Bilal. (2008). “Safevi Tarikatı ve Osmanlı Devleti İlişkileri”. Uluslararası Sosial Araştırmalar Dergisi 1/5, Ankara: 205-223.
• --. (2009a). “Çaldıran Savaşı’na Kadar Osmanlı-Safevi İlişkilerine Kısa Bir Bakış”. Uluslararası Sosial Araştırmalar Dergisi 2/6, 126-135.
• --. (2009b). “15-16. Yüzyıllar Osmanlı-Azerbaycan İlişkileri Bağlamında Osmanlı Devleti ve Halvetiye Tarikatı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi VI/1, Ankara: 91-106.
• --. (2017). “Osmanlı mədəni həyatına töhfə vermiş azərbaycanlı rəssam-şair Şahqulu Pənahi”. Geostrtegiya jurnalı 03/39, 56-58.
• --. (2017a). “Hürufilik və Osmanlı dövləti”, AMEA Xəbərlər, ictimai elmlər seriyası 4, 30-44.
• --. (2017b). “Anadoluda hürufi təfəkkürünün yayılmasında Nəsiminin rolu”. Lənkəran Dövlət Universteti Elmi Xəbərlər, humanitar elmlər seriyası: 181-187.
• Devletşah Semerkandi. (1977). Devletşah Tezkiresi (Tezkiretüş-şüara). Türkçe’ye çeviren: Necati Lugal. c. III, İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Duran, Hamiye. (2010). “Velâyetnâme’ye Göre Hacı Bektaş Veli”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55. 129-138.
• Ekinci, Mustafa. (2002). Anadolu Aleviliğinin Tarihsel Arka Planı. İstanbul: Beyan Yay.
• Erduğan, Serkan. (2018). “Bektaşi Tekkelerinin Kapatılması ve Hamdullah Efendi”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 17. 193-210.
• Fazlullah Esterabadi. (2012). Cavidan-Name, Dürri Yetim İsimli Tercümesi. Hazırlayan: Fatih Usluer. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Feridun Bey.(1274). Münşeatü’s-Selatin. c. I. İstanbul: Takvimhane-i Âmire.
• Fığlalı, Ruhi Ethem. (1996). Türkiye’de Alevilik Bektâşilik. İstanbul: Selçuk Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Ali. (1994). Künhü’l-Ahbar’ın Tezkire Kısmı. Yayına hazırlayan: Mustafa İsen. Ankara: Özyurt Ofset & Tipo Matbaacılık.
• --. (1926). Menakıb-ı Hünerveran. İstanbul: Matbaa-ı Amire.
• Gökmen, Sacide. (2017). “Hurufilik ve Misali’nin Bir Gazelinin Hurufilik Bağlamında Şehri”. e-Şarkiyyat İlmi Araştırmalar Dergisi (JOSR). Nisan. 9/1(17), 433- 452. Erişim tarihi: 15.08.2018. http://dergipark.gov.tr/download/articlefile/386690.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. (1969). 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• --. (1972). Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi. İstanbul: Milliyet Yayınları.
• --. (1989). Hurufilik Metinleri Kataloğu. Ankara: TTK Basımevi.
• Həsən Bəy Rumlu.(2017). Əhsənüt-Təvarix. Fars dilindən tərcümə: Oqtay Əfəndiyev və Namiq Musalı. Kastamonu: Uzanlar.
• Hoca Sadeddin. (1979). Tâcü’t-Tevârih. Hazırlayan: İsmet Parmaksızoğlu. C. III, İstanbul: MEB.
• Hikmet, İsmail. (2013). Azerbaycan Edebiyatı Taririhi I-II. Yayına hazırlayan: Parvana Bayram. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İmadəddin Nəsimi. (1973). Seçilmiş əsərləri. Elmi-tənqidi mətnin tərtibi və müqəddimə Cahangir Qəhrəmanovundur. Bakı: Elm nəşriyyatı.
• --. (1985). Seçilmiş əsərləri. Tərtib və şərhlər Əlyar Səfərlinindir. Bakı: Yazıçı.
• İnalcık, Halil. (1954). Fatih Devri Üzerinde Tetkikler ve Vasikalar I. Ankara: TTK Basımevi.
• Karahüseyin, Samet. (2017). “Alevi-Bektaşilikte Hurufiliğin Etkisi (Alevi-Bektaşi Klasik Metinler Örneği)”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyez Universitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• --, (2018). “Alevi-Bektaşi Klasiklerinde Hurufi Etkinin Varlığı Meselesi: Şeyh safi Buyruğu Örneği”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı: s. 877-902.
• Karakök, Tunay. (2013). “Yükseköğretim Kurumu Olarak Osmanlı’da Medreseler: Bir Değerlendirme”. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 2/2, 218- 223.
• Kastamonlu Latifi. (1314). Tezkere-i Latifi. İstanbul: Derseadet İkdam Matbaası.
• Kaya, Bayram Ali. (2012). “Usuli”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 42, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 213-214.
• Kesik, Beyhan ve Ramazan Sarıçiçek. (2013). “Kemal Ümmi, İsmail”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim tarihi: 27.07.2020.http://teis.yesevi.edu.tr/maddedetay/kemal-ummi-ismail.
• Kılıç, Mahmut Erol. (2007). “Nimetullah-ı Veli”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 33, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 133-135.
• Kınalızade Hasan Çelebi. (2009). Tezkiretü ş-Şuara. Tenkitli metin A-B. Yayına hazırlayan: Aysun Sungurhan-Eyduran. Ankara: Kültür Bakanlığı e-kitap. http://ekitap. kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10739,tsmetinbpdf.pdf?0. Erişim tarihi: 04.04.2016.
• Komisyon. (1964). “Hurufîlik”. İslam Ansiklopedisi. c. V/1, İstanbul: MEB. s. 598- 600.
• --. (1999). Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). c. III, Bakı: Elm nəşriyyatı.
• Köksal, M.Fatih. (2012). “Hatai’nin Yayımlanmış Divanlarında Bulunmayan Şiirleri”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 3, 39-83.
• --. (2021). “Hacı Bektaş Veli’nin Ölüm Tarihi Hakkında”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 98, 11-40.
• Köprülü, Fuat. (1981). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kut, Günay. (2007). “Refii”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 34, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 526-527.
• Küçükdağ, Yusuf. (1994). Vezir-i Azam Piri Mehmed Paşa. Konya: Damla Ofset matbaacılık ve Tic.A.Ş.
• --. (2002). “Osmanlı Devleti’nin Şah İsmail’in Şiî Propagandalarına Halvetîye ile Karşı Koyma Politikası”. XIII. Türk Tarihi Kongresi, 4-8 Ekim 1999 Ankara, Ankara: 435-444.
• Küçükdağ Yusuf, Ayşe Değerli ve Bekir Şahin. (2015). Vesaik-i Bektâşiyan’a Göre Osmanlı Devleti’nde Bektâşi Tekkeleri. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Maden, Fahri. (2013). “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Bektâşi Tekkeleri ve Türbeleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 68, 89-128.
• Mehmed Mecdi. (1989). Şakaik-ı Numaniye ve Zeyilleri: Hadaiku’ş-Şakaik (Şekaik Tercümesi). c. I, Neşre hazırlayan: Abdülkadir Özcan, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Mir-Kasimov, Orkhan. (tarihsiz). Hurufiyya, s. 139-144. https://www.academia. edu/25079046/Hurufiyya. Erişim tarihi: 01.05.2017.
• --. (2014). “Ummis Versus İmams in Hurufi Prophetology: An Attempt at a Sunni/Shii Syntnesis?”. Unity in Diversity Mysticism, Messianizm and the Construction of Religious Anthority in İslam. Edited: by Orkhan Mir-Kasimov. LeidenBoston: 221-246.
• Muallim Naci. (1986). Osmanlı Şairleri. Yayına hazırlayan: Cemal Kurnaz, Ankara: Kültür ve Türizm Bakanlığı Yayınları.
• Mumtaz, Salman. (1986). Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. Bakı: Yazıçı.
• Musalı, Namiq. (2010). “Anonim bir Safevî kaynağında Bektaşî ve Alevi Tarihine Dair Bilinmeyen Gerçekler”. Hacı Bektaş Veli: Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden. Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri. Ankara: 373-390.
• --. (2011). “Bektaşi təriqətinin I. Şah İsmayıl Xətai ilə gizli təmaslarına dair”. Dövlət və Din (ictimai fikir toplusu) 6 (26), Bakı: 116-120.
• Musalı, Vüsalə. (2009). Osmanlı təzkirələrində Azərbaycan şairləri. Bakı: Nurlan.
• Musayeva, Azadə. (2013). Azərbaycan ədəbiyyatının əlyazma qaynaqları I. Bakı: Elm və təhsil.
• Mustakim-Zade, Süleyman Efendi. (2000). Mecelletü’n-Nisab. Tıpkı basım. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Нейматова М.С. (1968). “Надпись гробницы «Баба-Самита» (XVI в.) об обществе “Бекташийа” (Bektaşi Tarikatı’ndan Olan Baba Samit Türbesi’nın Kitabesi (16. y.y.)”. Доклады Академии Наук Азерб. ССР. т. XXIV. № 6. Баку: 80- 84.
• Nemət, Məşədixanım. (2002). “Azərbaycanda bəzi sufi cəmiyyətləri haqqında (XIXIX əsrlər)”. Şərq Fəlsəfəsi Problemləri Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal 1-2, 21-25.
• --. (2010). Azərbaycanda pirlər. Bakı: Elm və təhsil.
• Nişancı Mehmed Paşa. (1983). Hadisat (Osmanlı Tarihi ve Zeyli). Yayına hazırlayan: Enver Yaşarbaş, İstanbul: Kamer Neşriyat.
• Ocak, Ahmet Yaşar. (1992). “Balım Sultan”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 17-18.
• --. (1996). “Hacı Bektaş-ı Veli”. TDV İslam Ansiklopedisi. c. 14, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 455-458.
• Okudan, Rifat. (2007). “Ebu Bekri Şiblî: Hayatı ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri”. Tasavvuf, İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi yıl: 8/19, 211-234.
• Oruç Bey Bayat. (1972). Tarih. Yayına hazırlayan: Adsız. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Rıhtım, Mehmet. (2012). Evliya Çələbi səyahətnaməsində Azərbaycan. Bakı: Nurlar Nəşriyyat və Poliqrafiya Mərkəzi.
• Say, Yağmur. (2010). Kalenderi, Alevi ve Bektâşi Kültüründe Önemli Bir Alp-Eren Gazi: Şucaeddin Veli (Sultan Varlığı) ve Velayetnamesi. Ankara: Sistem Ofset Matbaacılık.
• Sezgin, Abdülkadir. (2012). Hacı Bektaş Velî ve Bektaşîlik. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Смирнов, К. Н. (1934). Материалы по истории и этнографии Нахичеванского края (Nahçıvan Bölgesi’nin Tarihi ve Etnografisine Dair Kaynaklar). Тифлис:
• Sümer, Faruk. (1992). Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: TTK Basımevi.
• Şah İsmayıl Xətai. (1966). Şah İsmayıl Xətai Şeirləri və Əsərləri. Bakı: Yazıçı.
• Şahkulu Penahi. (1946). Hurufi Edebiyyatı Örnekleri II. Mesnevi-i Penahi. Yayına hazırlayan: İsmail Hikmet Ertaylan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Şemseddin Sami. (1316). Kamusul-Alam. c.6. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şenödeyici, Özer. (2013). “Nesimi’nin Mahlaslari Problemi”. Türk Kültürü ve Haci Bektaş Veli Araştirma Dergisi 68, 171-200.
• Şeyx Fəridəddin Əttar. (2011). Təzkirətül-övliya. tərtibçi, mətni transfonoliterasiya edən, ön sözün, qeyd və izahların müəllifi: Nəzakət Məmmədli. Bakı: Elm və təhsil.
• Şıhıyeva, Seadet. (2009). “Nesimi’nin Milli Mensubiyeti Meselesi (Tarihi ve Çağdaş Bakışlar Açısından Karşılaştırmalı Tahlil)”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 39, Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı. Erzurum: 459- 482.
• Şıxəliyev, Həsrət. (2013). “Suqovuşanın memorial abidələri”. Tarix və onun problemləri 4, 315-319.
• Şıxıyeva, Səadət. (2018). “Hürufiliyin tarixi: ənənəviləşmiş təhriflər, unudulmu. Gerçəklər”. Metafizika. 1/2, 65-96.
• --. (2019a). Nəsiminin lirikası: irfanı mündəricə və poetik zinətlər, Nəsimi-650. Bakı: Elm və təhsil.
• --. (2019b). “Aşiqi-sadiq oldur Həq yoluna şəhid ola...”. Q. Məmmədovun müsahibəsi əsasında. Mədəniyyət.Az. 5, 150-153.
• --. (2019c). “Nəsiminin mənsur eserleri (“Müqəddimətül-həqayiq” əsasında)”. Mədəniyyət.Az. 5, 154-157.
• Tansel, Selahattin. (1969). Yavuz Sultan Selim. Ankara: MEB.
• Tekindağ, Şehabeddin. (2003). “Mahmud Paşa”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 27, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 376-378.
• Tərbiyət, Məhəmmədəli. (1987). Danişməndani Azərbaycan. Tərcümə: İsmayıl Şəms ve Qafar Kəndli. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
• Usluer, Fatih. (2013). “Muhiti”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim tarihi: 26.07.2020. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/muhiti.
• --. (2014). Hurufilik-İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Ünver, İsmail. (2002). “Kemal Ümmi”. TDV İslam Ansiklopedisi, c. 25, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., s. 229-230.
• Varol, Muharrem. (2016). “Kaşifü l-Esrarın İzinde: Harputlu Hoca İshak’ın İzahü l-Esrar Adlı Bilinmeyen Bir Risalesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 78, 15-80.
• Vassaf, Hüseyin. (1990). Sefine-i Evliya. Hazırlayan: Ali Yılmaz, Mehmet Akkuş. C. I, İstanbul: Seha Neşriyat.
• Yıldırım, Rıza. (2010). “Bektâşi Kime Derler?: “Bektâşi” Kavramının Kapsamı ve Sınırları Üzerine Tarihsel Bir Analiz Denemesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55, 23-58.