ALEVİ-BEKTAŞİ KÜLTÜRÜNDE KIRSAL DİNİ MİMARİNİN MEKÂNSAL ÖZELLİKLERİ: SEYİTGAZİ ÖRNEĞİ

Year 2021, Issue: 99, 317 - 340, 06.09.2021

Betül Gelengül Ekimci

Abstract

Selçuklu döneminden itibaren kırsal kesimde kurulmaya başlayan dini yapıların anıtsal boyutta örneğini oluşturan Seyitgazi’deki tekkeler toplumsal ve mimari etkilenmeler çerçevesinde, farklı örneklerin kıyaslanmasıyla işlevsel ihtiyaçlar, tasarım özellikleri ve sembolik anlamlar karşılaştırılarak incelenmiştir. 13. yüzyılda Selçuklu devleti sınırları içinde Velî, Alp-eren Gazi kimliği etrafında kurulmaya başlayan söz konusu anıtsal dini yapılar klasik Osmanlı döneminden itibaren Alevi ve Bektaşi inancına bağlı dini bir merkez olarak kullanılmaya devam etmektedir. Çalışma kapsamında uzun geçmişi içinde bazı ek ve onarımlarla değişen yapıların mekânsal gelişimi, toplumsal ve mimari etkilenmeler çerçevesinde işlevsel ihtiyaçlar, tasarım özellikleri ve sembolik anlamlar karşılaştırılarak incelenmiştir. Bu araştırmanın odak noktası, yapılar topluluğunun mekân organizasyonunu ve dini mimarinin sembolik bağlamını ortaya çıkarmaktır. Bu amaçla öncelikle, dini ritüeller ve yapılardaki fiziksel biçimleniş, 13. yüzyıldan başlayarak 19. yüzyıl sonuna kadar yapılan ek ve değişimler ayrıntılı olarak ele alınmış, Anadolu’da kurulan öncü örneklerle yapılan karşılaştırmalı değerlendirme sonucu ortak mimari öğeler tespit edilmiştir. Yapıların konumlandırılmasında birincil veri kaynağı olarak tarihi harita ve çizimlerden yararlanılmıştır. Tespit edilen yapıların mimari analizi çalışmanın ikinci adımını oluşturmuştur. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde bulunan kayıtlarla, Avrupalı bilim insanları ve gezginlerin mekânsal kuruluş ve sosyo-ekonomik yaşama ilişkin çalışmaları ve yerinde yapılan gözlemler yüzyıllara göre değişen özelliklerin tespit edilmesine olanak vermiştir. Genel değerlendirme sonunda, Seyitgazi’de kurulan dini yapıların mimari tanımlamalarına ulaşılırken aynı zamanda belirgin ortak mekânsal özellikler ortaya çıkarılmıştır.

Keywords

Alevi ve Bektaşi, Seyitgazi, Dini Mimari, Kültürel Miras, Kırsal Mimari

Spatial Features of Rural Religious Architecture in Alevi-Bektashi Culture: Case Study of Seyitgazi

Abstract

This article examines “the three great tekkes dervish logde ” of Seyitgazi as cases of rare monumental rural building complexes of the Ottoman architecture. These religious monumental structures, commenced to be established around the “Veli”, “Alp-eren”, “Gazi” identities in the 13th century within the Seljuk boundaries have been used as religious centers affiliated to Alevi and Bektashi belief since the classical Ottoman period. Within the context of this study, functional requirements, design features and symbolic meanings, emanating from social and architectural interactions and spatial developments of the structures through some annexations and repairs in their long past, were examined comparatively. The focal point of this research is to reveal spatial organisation of the structure mass and symbolic context of the religious architecture. For this purpose, primarily physical formations within religious rituels and structures as well as annexes and modifications made over them starting from 13th century up to the end of 19th century were studied and, through the comparison with leading examples founded in Anatolia, common architectural features were determined. In order to locate the structures historical maps and drawings were utilized as primary data sources. Architectural analysis of identified structures constituted the second stage of the research. Records found at the Ottoman archive of Turkish Presidency, researches of European scientists and explorers regarding spatial foundation and socio-economic life and observations at locations enabled identification of modified features over the course of centuries. Overall assessment of the study reached architectural definitions of the religious structures built in Seyitgazi while at the same time revealed specific common spatial features.

Keywords

Alevi and Bektashi, Seyitgazi, Religious Architecture, Cultural Heritage, Rural Architecture

References

• Akın, Günkut. (1989). “Merdivenköy Bektaşi Tekkesi’ndeki Dünya Ağacı”. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi 4, 68-74.
• -. (1991). “Tüteklikli Örtü Geleneği: Anadolu Cami ve Tarikat Yapılarında Tüteklikli Örtü”. Vakıflar Dergisi XXII, 323-354.
• Harman, Mürüvet. (2015). “Tunceli’de Yer Alan “Pir Sultan Evi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 75, 119-144.
• Kaygusuz İsmail. (1983). “Onar Dede Mezarlığı ve adı bilinmeyen bir Türk kolonizatörü Şeyh Hasan Oner”. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kuran, Abdullah. (1969). Anadolu Medreseleri Cilt 1. Ankara: METU Yayınları.
• Kuruyazıcı, Hasan. (2008). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Bir Mimar Arif Hikmet Koyunoğlu, Anılar, Yazılar, Mektuplar, Belgeler. İstanbul: YKY.
• Mélikoff, Irene. (2011). Uyur İdik Uyardılar. Çev.: Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları.
• Menzel, Theodor (1925). “Das Bektafli-Kloster Sejjid-i Ghâzi”, Mitteilungen des Semi nars fur Orientalische Sprachen 28, 92-125
• Necioğlu, Gül. (1987). “Bilaluşağı Köyü Mimarisinin Tarihsel Sürekliliği” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Ocaklı, Ahmet Yaşar. (1994). “Battal Gazi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, C. V, 206-207.
• Öz, Baki 2008. Alevilik Nedir? İstanbul: Der yayınları.
• Özçelik, Mustafa. (2009). Seyyid Battal Gazi. Ankara: T.C. Eskişehir Valiliği Yayınları.
• Polat, Mahir. (2016). “Alevilikte Mekân ve Litürjinin Varlık Halleri Açısından Cem evi’nin Anlam Katmanları”. İstanbul: Beylikdüzü Belediyesi Kültür Yayınları.
• Said, Baha. (1926). “Süfyan Süreği” Türk Yurdu Dergisi, 4 (2006) Türkiye’de Alevi- Bektaşive Nusayrî Zümreleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Tanman, Mehmet Baha. (1992). “İstanbul Merdivenköyü’ndeki Bektaşi Tekkesi’nin “Meydan Evi” Hakkında”. Semavi Eyice Armağanı. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
• -. (1996). “Hacı Bektâş-I Velî Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (TDV), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, C. XIV, 459-471.
• -. (2004). “Osmanlı Dönemi Tarikat Yapılarında Sûfî İnançlarının ve Simgelerinin Yansımaları”. Ed. B. Mahir-H. Katipoğlu. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Türk Sanatı ve Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Wulzinger, Karl. (1913). Drei Bektaschi-Klöster Phrygiens. Berlin: E. Wasmuth.
• Yenişehirlioğlu, Filiz. (2008). The Tekke of Seyyid Battal Gazi. Ankara: AKVAD Yayınları.
• Yürekli Görkay, E. Zeynep. (2005). “Legend and architecture in the Ottoman Empire: The shrines of Seyyid Gazi and Haci Bektas”. Ph. D. Diss, Harvard University.