OLMASA MEKTUBUN... FAZLULLAH’IN TORUNUNUN ŞAHRUH DÖNEMİNDE YAŞADIKLARI

Year 2023, Issue: 105, 1 - 37, 29.03.2023

Fatih Usluer

Abstract

Hurufilik tarihinin en önemli belgelerinden biri, Sahîfetü’l-İstihlâs olarak bilinen ve Emir Gıyaseddin tarafından başka bir hurufiye gönderilen bir mektuptur. Timurluların lideri Şahruh’a 830/1427 yılında Ahmedî Lor tarafından bir suikast girişimden bulunulmuş, odasındaki eşyalardan ve görüştüğü kişilerden hareketle bu şahsın hurufi olduğuna kanaat getirilmiştir. Bu olaydan iki yıl sonra Fazlullah’ın torunu Emir Nurullah ve Fazlullah’ın halifesi Aliyyü’l A’lâ’nın yeğeni Emir Gıyaseddin suikastın azmettiricleri oldukları düşüncesiyle tutuklanmış, sorgulanmış, hapsedilmiş ve nihayetinde de zindandan kaçmışlardır. Elimizde tek nüshası olan bu mektup tüm bu süreçleri en ince ayrıntısına kadar anlatmaktadır. Mektupta dönemin idarecilerinin ve ulemanın hurufilere bakışları, hurufilerin tarih kitaplarına yansımayan Timur ve Karakoyunlularla bazı temasları da göze çarpmaktadır. Buna ek olarak söz konusu kişilerin hurufilik hakkında aslında çok az şey bildikleri de açıkça görülüyor. 15. yüzyıl Timurlu devletinde yargılanma sürecini bizzat yargılananların ifadelerinden takip edebildiğimiz bu mektup, bize sunduğu tarihsel veriler yanında Fazlullah’ın ve ailesinin mezhebi, Vahdet-i Vücutçulukla aralarındaki mesafe gibi doktriner bilgileri de içermektedir. Bu çalışmamızda, öncelikle mektubun yazıldığı sürece kadarki dönemi kapsayan tarihsel arka plan izah edilmiş, mektupta geçen bilgilerin sağlaması yapılarak bir kronoloji oluşturulmuş akabinde de tarihsel ve doktriner açıdan önemi anlatılmıştır. Mektup yazıldığı dil olan Farsça haliyle Gölpınarlı tarafından yayınlanmıştır. Mektubun gerek yazma nüshasındaki gerekse yapılan neşrindeki fiziksel özellikleri istifade edilmesini zorlaştırmıştır. Bu nedenledir ki önemine rağmen sınırlı sayıda atıf yapılmış, yapılan atıflarda da mektubun doğru anlaşılmadığı görülmüştür. Bundan sonraki çalışmalara kaynaklık etmesi ve daha doğru bir şekilde anlaşılması için mektubu Türkçe’ye tercüme ederek araştırmamızın sonuna ekledik ve dipnotlarda gerekli açıklamaları gösterdik.

Keywords

Hurufilik, Sahîfetü’l İstihlâs, Emir Nurullah, Emir Gıyaseddin, Şahruh, Uluğ Bey.

References

• Alyârî, Hüseyin. “Nâme-î ez Peser-i Fazlullah Hurûfî”. Dânişgede-i Edebiyat ve Ulûm-ı İnsânî 82(1346), 175-197.
• Amoretti B.S. “Religion in the Timurid and Safavid Periods”. The Cambridge History of Iran. ed. Peter Jackson. 610–656. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
• Ajand Yakup. “Hurûfiyân ve Bîdâd-i Tîmûrî”. Mecelle-i Keyhân Ferhengî 61(1368), 52–54.
• Aka, İsmail. Mirza Şahruh ve Zamanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Aliyyü’l A’lâ. Firâk-nâme. İstanbul Üniv. Kütüphanesi Farsça, no. 1158.
• Risale. Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Farsça, no. 1027, vr. 61b.
• Bashir Shahzad. “Enshrining Sainthood: The death and memorialization of Faḍlallah Astarabadi in Hurufi Thought”. The Muslim World 90-3/4 (2000), 289–308.
• Basîrî Pûr, Ali. "Eş’âr-ı Bâz-mânde ez Dîvân-ı Hakîkî". Ayine Mîrâs 45 (1388), 53–62.
• Binbaş İlker Evrim. "The Anatomy of a Regicide Attempt: Shâhrukh, the Hurûfîs, and the Timurid Intellectuals in 830/1426–27". Journal of the Royal Asiatic Society 23(2013), 391–428.
• Çahardeh Risâle-i Fârisî ez Saînü'd-din Ali b. Muhammed Turke-i İsfahanî. nşr. S. A. M. Bihbahānī and S. I. Dībājī, Taqī Sharīf Riḍāʾī. Tahran: 1351.
• Emir Gıyaseddin. İstivâ-nâme. Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Farsça, no. 269.
• Emir Gıyaseddin. Sahîfetü’l-İstihlâs. Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Farsça, no. 825.
• Gölpınarlı Abdülbaki. “Fadlallâh-ı Hurufî’nin Oğluna Ait Bir Mektup”. Şarkiyat Mecmuası 2(1956), 37-57.
• Gölpınarlı Abdülbaki. Hurufilik Metinleri Kataloğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Hâfız-ı Ebrû. Zübdetü’t-Tevârîh. nşr. Seyyid Cevâdî. 4 Cilt. Tahran: Vezâret-i Ferheng ü İrşâd-ı İslâmî, 1380.
• Hâfî, Fasîh. Mücmel-i Fasîhî. nşr. Seyyid Muhsin Nâcî Nasr-âbâdî. 3 Cilt. Tahran: Esâtîr, 1386.
• Handemir. Târîh-i Habîbü’s-Siyer. 4 Cilt. Tahran: Kitâbfurûşî-i Hayyâm, 1362.
• Hıyâvî Rûşen. Ḥurūfiyya. Tahran: Âtiye, 1378.
• Işkurt Dede. Salât-nâme. Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Farsça, no. 1043.
• Kazvînî, Muhammed Yusuf Vâleh İsfahânî. Huld-i Berîn: Sections 6–7. nşr. Mir Haşim Mohaddes. Tahran: Miras Mektub, 2001.
• Kucak, Yusuf vd. “Cihânşâh Hakîkî”. Şi’r 21 (1376), 226–229.
• Maqrīzī. Dürerü’l-Ukûdi’l-Ferîde fî Terâcimi’l-a’yâni’l-müfîde. 4 Cilt. Beyrut: 1423/2002.
• Müstevfâ, Hamdullah. Nüzhetü’l-Kulûb. nşr. M. Debîr Siyâkî. Kazvin: Hadis-i İmrûz, 1381.
• Nevâyî, Ali Şîr. Mecâlisü’n-Nefâis. 2 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2001.
• Ritter Hellmut. "Studien zur Geschichte der Islamischen Frömmigkeit: Die Anfange der Hurufisekte", Oriens (7), 1954 terc. Ḥ. Muʾayyad. Farhang-i Īrān Zemīn 10(1341), 319–393.
• Rumlu, Hasan. Ahsenü’t Tevârih. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Sehavî. E’d-dav’u’l-Lâmi’a li-ehli’l-karni’t-tâsi’a. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Gaybi’l-İslâmî, 1412/1992.
• Semerkandî, Abdurrezzak. Matla’-ı Sa’deyn ve Mecma’-ı Bahreyn. nşr. Abdülhüseyin Nevâyî. 4 Cilt. Tahran: Pejuheşgâh-ı Ulûm-ı İnsânî ve Mütâlaât-ı Ferhengî, 1372.
• Seyyid İshak. Hâb-nâme. Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Farsça, no. 1042.
• Sümer, Faruk. Karakoyunlular. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Şıhıyeva, Seadet. “Hurufi Ayaklanmaları”. XVI. Tarih Kongresi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Usluer Fatih. Hurufilik; Ilk Elden Kaynaklarla Doguşundan Itibaren. İstanbul: Kabalcı, 2009.
• Usluer Fatih. “Hurufism: The Faḍlallāh Family, Children, and Testament”. Iranian Studies. Erişim 22 Temmuz 2021. https://www.cambridge.org/core/journals/iranian-studies/article/abs/hurufism-the-fadlallah-family-children-and-testament/5EF5BD04A6BD0D21C089ADDD6C1AB3F5#metrics