THE INTERACTION OF FUTUWWA-AKHI THOUGHT AND SHĪʿĪ-BEKTĀSHİ-ʿALAWĪ BELIEFS IN ANATOLIAN AND RUMELIAN GEOGRAPHIES

Year 2024, Issue: 112, 37 - 64, 15.12.2024

Ekrem Erdem

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1495893

Abstract

Abstract
The aim of this study is to identify the interaction points of the Futuwwa-Akhism and the Shīʿī-Bektāshi-ʿAlawī movements in the Turkification and Islamization process of Anatolia and Rumelia geographies. For this purpose, the influence of Bektashi-ʿAlawī style belief concepts on the Turkmen tribes, the interaction points between the Futuwwa-Akhi thought and the Shīʿī-Bektāshi-ʿAlawī thought in terms of belief motifs, the Shi’itization of the futuwwatnamas and its effect on the Akhi order, and the influence of esoteric views in the weakening of the Akhism in the Shiite were examined. It is understood that the Futuwwa movement interacted more with the Shīʿī-ʿAlawī-Bektāshi movements and their beliefs and rituals, especially during its structuring processes in the Persian and Anatolian Turkish regions. In this regard, it is possible to see the intense influence of Shīʿī beliefs in Persian and Turkish futuwwatnamas and some other sources of Akhism. Especially in some sources, it can be said that this influence has turned into an advanced Safavid-style political propaganda language. Although it is possible for the interaction to be two-way, the dominant view that we share is that the Shīʿī-Imāmiyya-Bektāshi-ʿAlawī creeds and rituals have spread to the futuwwatnames over time, and even become a dominant language in these documents. Actually, this is the basis of the Futuwwa and Akhism and it is believed that it has also been transferred to the practices of the tradition. As a matter of fact, whether written unknowingly or for propaganda purposes, has a significant share in the weakening and loss of reputation of the Futuwwa-Akhi understanding and organization over time.

Keywords

Ottoman History, Futuwwa, Akhism, Shīʿism, Bektāshiyya, ʿAlawiyya

ANADOLU VE RUMELİ COĞRAFYALARINDA FÜTÜVVET-AHİLİK DÜŞÜNCESİ İLE Şİİ-BEKTAŞİ-ALEVİ İNANÇ TELAKKİLERİNİN ETKİLEŞİMİ

Abstract

Bu çalışmanın amacı, Anadolu ve Rumeli coğrafyalarının Türkleşme ve İslamlaşma sürecinde Fütüvvet-Ahilik hareketi ile Şii-Bektaşi-Alevi hareketinin etkileşim noktalarını tespit etmektir. Bu maksatla, sırasıyla Bektaşi-Alevi tarzı inanç telakkilerinin Türkmen boyları üzerindeki tesiri, Fütüvvet-Ahilik düşüncesi ile Şii-Bektaşi-Alevi düşüncesi arasında inanç motifleri bakımından etkileşim noktaları, fütüvvetnamelerin Şiileşmesi ve Ahilik üzerine tesiri ve Ahiliğin zaafa uğramasında Şii ve bâtıni görüşlerin etkisi incelenmiştir. Fütüvvet hareketinin özellikle Fars ve Anadolu Türk bölgelerindeki yapılanması süreçlerinde Şii-Bektaşi-Alevi hareketleri ve onların inanç ve ritüelleriyle daha fazla etkileşim halinde olduğu anlaşılmaktadır. O bakımdan, Farsça ve Türkçe fütüvvetnamelerde ve Ahiliğin diğer bazı kaynaklarında Şii inanç telakkilerinin etkisini yoğun bir şekilde görmek mümkündür. Hele bazı kaynaklarda bu tesirin ileri düzeyde bir Safevî tarzı bir siyasi propaganda diline dönüştüğü söylenebilir. Her ne kadar etkileşimin iki yönlü olması mümkün olsa da bizim de paylaştığımız baskın görüş, Şii-İmamiye-Bektaşi-Alevi akîdelerinin ve ritüellerinin zamanla fütüvvetnamelere sirayet ettiği, hatta bu belgelerde hâkim bir dil haline geldiği ve bunun Fütüvvet ve Ahilik geleneğinin pratiklerine de intikal ettiği yönündedir. Nitekim fütüvvetnamelerdeki silsile, ritüeller ve adap kuralları Sünni-sufi gelenekten ziyade Şii-Bektaşi geleneğe çok daha yakın durmaktadır. Fakat, bazı araştırmacılar ‘takiyye’ olarak değerlendirse de daha sonraki asırlarda bu eserlerin elle yazılan kopyalarında siyasi otoritenin (ve muhtemelen halkın) da talebiyle Sünni bir karakter kazanmaya başlamıştır. Netice itibariyle, pek çok fütüvvetnamede yer alan bu tür bilgilerin ister bilmeden isterse propaganda amacıyla yazılsın Fütüvvet-Ahilik anlayışının ve teşkilatının zamanla zaafa ve itibar kaybına uğramasında bize göre önemli payının olduğu aşikardır. Başka bir deyişle, Ahilik geleneğinin sonraki asırlarda devlet ve millet nezdinde saygınlığını koruyamamasının sebeplerinden birini de Şii ve bâtıni görüşlerin etkisinin artmaya başlamasında aramakta fayda vardır. Nitekim özellikle 16. asırdan itibaren Osmanlı ulemasının ve Sünni sufi zümrelerin Ahilere daha mesafeli bir tutum aldıkları bilinmektedir.

Keywords

Osmanlı Tarihi, Fütüvvet, Ahilik, Şiilik, Bektaşilik, Alevilik

References

• Attar, Ferüdüddin. Mantık al-Tayr. 2 Cilt. Çev. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: MEB Yayınları, 2001. Barkan, Ö. Lütfi. Kolonizatör Türk Dervişleri ve Süleymaniye Camii ve İmareti Muhasebesi (1585-1587): Vakıflar Dergisinden Seçmeler III. Haz. Coşkun Çakır. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2013.
• Bekki, Salahaddin – Yalçın, Enis. “Bazı Fütüvvetnameler ve Şecerenameler Işığında Hz. Ali”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 90 (2009), 25-46.
• Birgivi, Mehmed E. Birgivî Vasiyetnamesi (Kadızade Şerhi). Sadeleş. A. Faruk Meyan, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1979.
• Cevdet, Muallim. İslam Fütüvveti ve Türk Ahiliği: İbn-i Battuta’ya Zeyl. Çev. Cezair Yarar, İstanbul: İşaret Yayınları, 2008.
• Çağatay, Neşet. “Fütüvvet-Ahi Müessesesinin Menşei Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (1952), 61-84.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1997.
• Çavuşoğlu, Semiramis. “Kadızâdeliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/100- 102. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çelebi, M. Zıllîoğlu Evliyâ. Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi. C. 2. Türkçeleş. Zuhuri Danışman. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi, 1969.
• Dalkıran, Sayın. İran Safevî Devleti’nin Kuruluşu ile Osmanlı-İran İlişkilerinde Şiîliğin Rolü İstanbul: OSAV Yayınları, 2022.
• Dalkıran, Sayın. Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Sünnet’in Şii Akidesine Tenkitleri. İstanbul: OSAV Yayınları, 2017.
• Eliaçık, Muhittin. “Anadolu İkliminde Gelişmiş Bektaşilik ve Ahilik Üzerinde Ortak Ritüeller İncelemesi”. 14. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 18-20
• Ekim, Ankara. Ed. O. Kurtoğlu ve A.Ç. Erginer, HBV Üniv. Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları U.A.M. (2018), 512-516.
• Emecen, Feridun M. İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikleri Dünyası. İstanbul: Kapı Yayınları, 2021.
• Erdem, Ekrem. “Fütüvvet/Ahilik-Tasavvuf İlişkisi İktisadi Hayata Dair Bazı Çıkarsamalar: Farklı Dillerde Yazılmış Bazı Fütüvvetnameler Üzerine Bir İnceleme”. İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi 8/2 (2022), 185-222.
• Erdem, Ekrem. “Fütüvvetnamelerin İslam İktisat Düşüncesi İçindeki Yeri”. İş Ahlakı Dergisi 14/1 (2021a), 27-62.
• Erdem, Ekrem. “Fütüvvetnamelerin Türleri ve Farklı Dillerde Yazılmış Bazı Fütüvvetnamelerin İçerikleri Üzerine Bir İnceleme”. Ahi Evran Üniversitesi İİBF Dergisi, ‘Fütüvvet, Ahilik ve İktisadi Hayat’ Özel Sayısı 5 (2021b), 88-113.
• Erdem, Ekrem. “Fütüvvet ve Ahilik Çalışmalarının Kaynakları”. Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi 16/2 (2021c), 173-198.
• Erdem, Ekrem. “Fütüvvetin ve Ahiliğin Menşei, Mahiyeti ve Türleri”, Ahi Evran Üniversitesi İİBF Dergisi, ‘Fütüvvet, Ahilik ve İktisadi Hayat’ Özel Sayısı 5 (2021d), 1-15.
• Erdem Ekrem. “Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri”. Erciyes Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi 48 (2016), 17-44.
• Erdem, Ekrem. Ahlakla Kalitenin Buluştuğu Bir Esnaf Teşkilatlanma Modeli: Ahilik. Ankara: Detay Yayıncılık, 2009.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Önsöz. iç. Mantık Al-Tayr. C. 1. Feridüddin Attar. Çev. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: MEB Yayınları, 2001.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “Şeyh Seyyid Gaybi oğlu Şeyh Seyyid Hüseyn’in Fütüvvet-namesi”. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası 17/1-4 (1955-1956a), 27-72.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “Fütüvvet-Name-i Şeyh Seyyid Huseyn ibni Gaybi”. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası 17/1-4 (1955-1956b), 73-126.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “Fütüvvet-Name-i Sultani ve Fütüvvet Hakkında Bazı Notlar”. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası 17/1-4 (1955-1956c), 127-155.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “Burgazi ve Fütüvvet-namesi”. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (1953), 76-153.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilatı”. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası 11/1-4 (1949-1950/2011). Ayrıca kitap olarak, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 2011.
• Gülten, Sadullah. Türklerin Hz. Ali’si: Destanlar, Efsaneler ve Menkıbeler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2023.
• Güngör, Özcan. “Aleviliğin Caferilikle İlişkisinin Sosyolojik İçerik Analizi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 71 (2014), 83-109.
• Hacı Bektaş Veli, Hünkâr. Besmele Tefsiri. Haz. Hamiye Duran. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Hacı Bektaş Veli, Hünkâr. Makâlât. Haz. Ali Yılmaz, vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Hacı Bektaş Veli, Hünkâr. Velâyetnâme. Haz. Hamiye Duran. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Hasan b. Müslim, S. Alizade. Hızırnâme Alevî Bektâşî Âdab ve Erkânı (Buyruk). Haz. Baki Yaşa Altınok, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• İnalcık, Halil. ‘Devlet-i Aliyye’ Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-II, Cilt II: Tagayyür ve Fesad (1603-1656) Bozuluş ve Kargaşa Dönemi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Kardaş, Sedat. Ali Nihanî’nin Manzum Hacı Bektaş-ı Veli Velâyetnâmesi’nde Ahi Evran ile Hacı Bektaş-ı Veli İlişkisi. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Cilt 2, 5-7 Ekim 2017, Kırşehir. Ed. A. Gökbel ve A. Doğan, Kırşehir Ahi Evran Üniv. Yayını (2018), 815-835.
• Kaygusuz Abdal. Saraynâme. Haz. Abdurrahman Güzel. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Kaygusuz Abdal. Dil-güşâ. Haz. Abdurrahman Güzel. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Kaygusuz Abdal. Erkanname 1. Haz. Doğan Kaplan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Kitâb-ı Cabbâr Kulu. Haz. Osman Eğri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Kitâb-ı Dâr. Anonim. Haz. Osman Eğri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Köksal, M. Fatih. Ahi Evran ve Ahilik. Kırşehir: Kırşehir Valiliği, 2011a.
• Köksal, M. Fatih – Gıynaş, K. Ali. “Bir Bektaşi Fütüvvet-namesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 59 (2011b), 403-422.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2018a.
• Köprülü, M. Fuad. Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 2018b.
• Köprülü, M. Fuad. Anadolu’da İslamiyet. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2017.
• Köprülü, M. Fuad. “Bektaşiliğin Menşe’leri”. Çev. Mehmet Yaman. Türk Yurdu Dergisi 7 (1925/1995); https://www.alevibektasi.eu > id=790:bektasiligin-menseleri.
• Kuşeyri, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi. Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2017.
• Muhammed b. Hanefiyye Cengi. Anonim. Haz. Ceyhun Ünlüer. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Mustafa, Celal-zade. Selim-name. Haz. Ahmet Uğur - Mustafa Çuhadar. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Naci, Muallim. İslam Fütüvveti ve Türk Ahiliği: İbn-i Battuta’ya Zeyl. Çev. Cezair Yarar. İstanbul: İşaret Yayınları, 2008.
• Nihanî, Ali. Ali Nihanî’nin Manzum Hacı Bektaş-ı Veli Velayetnamesi. Haz. Sedat Kardaş. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Radavî, Abdulgani M.b.A.H. Fütüvvetnâme-i Tarîkat. Haz. Osman Aydınlı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Rumi?, Firdevsi. Menakıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli Vilayet-name. Haz. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1958.
• Ocak, A. Yaşar. “Bektaşilik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/373-379. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ocak, A. Yaşar. “Alevî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Öz, Mustafa. “Şîa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/111-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özcan, Mustafa. “Gülşehri”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 14/250-252. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Said, Baha. “Bektaşilik II”. Türk Yurdu 5/26 (1927), 214-215.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Türk Dini Tarihinde Fütüvvetnamelerin Yeri ve Önemi”. II. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Cilt 2, 27-29 Eylül 2018, Kırşehir. Ed. A. Gökbel, A. Doğan, A. Gündüz ve F. Çil, Kırşehir Ahi Evran Üniv. Yayını (2019), 403-419.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Ahilik Kültürünün Aleviliğe Yansıyan Boyutları”. II. Ahilik ve El Sanatları Sempozyumu. 10 Ekim, Antalya. 1-16 (2000); Ayrıca, Yol Dergisi. 25 (2003), 98-112.
• Sarıkaya, M. Saffet. XIII-XVI. Asırlardaki Anadolu’da Fütüvvetnamelere Göre Dini İnanç Motifleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Seyfeli, Mahmut. “Balkanlarda Geleneksel Helva Sohbetlerinin Ahilikle İlgisi”. V. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Cilt 2, 3-5 Ekim 2019, Kırşehir. Ed. A. Gökbel, A.Gündüz, A. Doğan, İ. Kasap ve F. Çil, Kırşehir Ahi Evran Üniv. Yayını (2020), 359-380.
• Seyyid Safi. Şeyh Safi Buyruğu. Çev. Doğan Kaplan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
• Söylemez, Mahfuz (Haz.). Dâstân-ı İbrâhîm Edhem, Dâstân-ı Fâtıma, Dâstân-ı Hâtun. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Şahin, Haşim, Dervişler, Fakihler, Gaziler: Erken Osmanlı Toplumunda Dini Zümreler (1300- 1400). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Şehristânî, M.b. Abdülkerim. Dinler ve Mezhepler Tarihi (el-Milel ve’n-Nihal). Çev. Muharrem Tan. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Şeker, Mehmet. Türk-İslam Medeniyetinde Ahilik ve Fütüvvet-namelerin Yeri: Seyyid Hüseyin el-Gaybi’nin Muhtasar Fütüvvet-namesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2011.
• Şen, Adil. “1792 Tarihli Sakalar Fütüvvetnamesindeki Ahilik Merasimleri ve Ahlak İlkeleri”. V. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Cilt 1, 3-5 Ekim 2019, Kırşehir. Ed. A. Gökbel, A. Gündüz, A. Doğan, İ. Kasap ve F. Çil, Kırşehir Ahi Evran Üniv. Yayını (2020), 1-7.
• Taeschner, Frank. “İslam'da Fütüvvet Teşkilatının Doğuşu Meselesi ve Tarihi Ana Çizgileri”. Çev. Semahat Yüksel. Belleten 36/142 (1972), 203-235.
• Taeschner, Frank. “İslam Ortaçağında Futuvva (Fütüvvet Teşkilatı)”. Çev. Fikret Işıltan. İstanbul. Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (1953), 1-30.
• Taş, Kibar. “Aleviliğin Tanımı ve Temel İbadetleri (Kureyşan Ocağı Özelinde)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 104 (2022), 471-490.
• Torun, Ali. Türk Edebiyatında Türkçe Fütüvvet-nameler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Ülgener, Sabri F. Zihniyet ve Din: İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı. İstanbul: Der’in Yayınları, 2006.
• Ünlüsoy, Kamile. “Balım Sultan’a Nispet Edilen Bir Fütüvvetnameye Dair Bazı Değerlendirmeler”. V. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Cilt 2, 3-5 Ekim 2019, Kırşehir. Ed. A. Gökbel, A. Gündüz, A. Doğan, İ. Kasap ve F. Çil, Kırşehir Ahi Evran Üniv. Yayını (2020), 341-358.
• Virânî Baba. İlm-i Câvidân. Haz. Osman Eğri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Yıldırım, Rıza. Aleviliğin Doğuşu. Çev. Barış Yıldırım. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Yıldırım, Rıza. “Shi‘itisation of the Futuwwa Tradition in the Fifteenth Century. British Journal of Middle Eastern Studies 40/1 (2013), 53-70.
• Zebidi, Ahmed bin A. Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi. C. 4. Çev. ve Şerh. Kâmil Miras. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1981.
• Zebidi, Ahmed bin A. Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi. C. 9. Çev. ve Şerh. Kâmil Miras. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1980.